Ойлау іс-әрекеті

Ф КГМА 1-8-21/02

МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г

Арағанды мемлекеттік медицина академиясы

Физиология кафедрасы

ДӘРІС

Тақырып: «Мінез-құлық ұйымдасуының жалпы принциптері»

«Физиология-1» пәні

051301 «Жалпы медицина» мамандығы

2 курс

Уақыты 1 сағат

Қарағанды 2008 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

Хаттама _____________ 2008 ж.

Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева

· Дәрістің тақырыбы: «Мінез-құлық ұйымдасуының жалпы принциптері»

· Дәрістің мақсаты:жоғары жүйке іс-әрекетінің негізгі механизмдері – шартты және шартсыз рефлекстер, олардың қасиеттері мен ерекшеліктері бойынша қажетті білімді қалыптастыру; шартты рефлекстер пайда болған кездегі уақытша байланыстың тұйықталу механизмдерін талқылау.

· Дәрістің жоспары:

1. Шартты рефлекс - тіршіліктің өзгеретін жағдайларына адамдар мен жануарлардың бейімделу формасы ретінде.

2. Шартты және шартсыз рефлекстердің ерекшеліктері.

3. Шартты рефлекстердің жіктелуі:

І. Пайда болу сипаты бойынша:

а) табиғи, шынайы

б) жасанды

ІІ. Шартсыз күшею типі бойынша:

а) тағамдық

б) қорғаныстық

в) жыныстық

ІІІ. Шақыратын іс-әрекет сипаты бойынша:

а) жағымды

б) жағымсыз немесе тежегіш (шартты-рефлекторлық іс-әрекеттің белсенді тоқтауы)

IV. Жасау әдісі мен күшею типі бойынша:

а) бірінші реттік

б) екінші реттік

в) жоғарғы реттік (3,4, және одан көп)

Ойлау іс-әрекеті

V. Шартты тітіркендірудің күрделілігі мен сипаты бойынша:

а) қарапайым

б) кешенді – бір уақытта, немесе бірінен соң бірі әрекет етеді

в) тізбекті – әр құрамдас бөлік өзіндік шартты-рефлекторлы реакцияны шақырады

VI. Шартты және шартсыз тітіркендіру әрекетінің уақытқа қатынасы бойынша:

а) қолда бар – шартты + шартсыз

б) жылжытылған 10-30 сек

в) іздік (қозудың іздік процесі)

г) кешігуші (1-5 минут)

VII. Рецепцияның сипаты бойынша:

а) экстерорецептивті: көру, есту, иіс сезу, дәм сезі және тактильді

б) интерорецептивті

в) проприорецептивті (аяғын бүгу)

VIII. Эффекторлы белгісі бойынша:

а) соматоқозғалтқыш: көзді жыпылықтату, шайнау, жүгіру.

б) вегетативті: жүрек жиырылуының жиілігі, тыныс алу, қантамырлардың тонусы өзгереді.

Жоғары жүйке іс-әрекетінің қалыптасу ерекшеліктері дәрігер-лер үиіін өте маңызды. Мүның мәні медицина саласында техника-лық қүрал-жабдықтарды, аспаптық әдістерді кеңінен қолданған-дықтан тіпті артып отыр. Өйткені лабораториялық және аспап-пен тексеру нәтижесі аурудың жске басыи д,әрігср сапасынан алінақтатады. Ал ауруды дұрыс емдеу үшін, бұдан басқа саналы шарттар — аурудың дәрігерге сенімі, оның санасына әсер ететін ептілік қажет. Өзара қатынаста адам өз мінезін бағдарлап, әре-кеттерін басқалармен салыстырып, олардыц пікірі, сезімі, талап-тарымен сәйкестендіріп отырады. Ең акырында адамның істері тек өзі үшін емес, басқа адамдармен бірге, солар үшін аткырыла-ды.

Адамның мақсатын, ынтасын, өзгешелігін жасайтын, яғни от-басында, жұмыс орнындагы мінезін багдарлайтып, оныц маңындағыларменен қарым-қатынасы. Оларды анықтап, керекті жақ-ка бағыттау тәрбиеіпілер мен дәрігерлердің міндеті.

Тәрбиелеу, аурудың алдып алу, оны емдеу істерін саналы мен-геру үшін, мінездің және кәңіл-күйдің байымсыз қалыптасатын турлерінің әрекетін анық ойластыру керек. Әсіресе, жеке адамды толық тусіну үшін, оны бөлек алып қарамай, барлық бағалау жүп-есіне көңіл аударып, әлеуметтік бағалаушы топтардың қатынасы арқылы ұгыну керек. Басқаша айтқанда, жеке адамның қоғамдық мәнін естен шығ.армау керек. Өйткені әлеуметтік байланыссыз, қоғамнан тыс адам өмір сүре алмайды. Осы жардай әртүрлі тннті топтарда болатын адамның өзара қатынасын терең тексерудің қа-жеттілігін дәлелдейді.

Үжымдағы адамдар қатынасынын. маңызды ерекшелігі сол, жеке адам өзін эмоция арқылы ортаның ыңғайына бейімдейді. Әлеуметтік қоғамның үжымыиа тон бірге қайғыру, сезімдік (жылы-шырайлылық, есіркеушілік), әркімніц табысына ортақ қуаныш пеп мақтаныш сиякты қасиеттері бар.

Өндірісте, мектепте, басқа ұжымда істейтін дәрігерлер тиімді адамаралық қатынас қалыптастырудан тысқары қала алмайды. Ол ұжымда имандылық, рухани бірлік, салауатты тірлік салтын тәрбиелеу үшін бар күш-жігерін, білімін аямауы керек.

Баланың жоғары жүйке іс-әрекетінің қалыптасуы

Адамныц мінез-құлыгы ми құрылымы өсіп жетілген сайын өз-гереді жәнс жоғары сатыға көтеріледі. Бұл сыртқы ортаныц ма-ңызды түрткілерінін, көбеюі салдарынан алуан түрлі рефлекстер-діц өзгеріп, мінездің жаңа шартты әсерленіс түрлерінің пайда бо-луына байланысты.

Қазіргі түсініктер бойынша, мінез және психика әсерленістері мидың ұласқан (ассоциативтік) жүйесі арқылы атқарылады. Ми-дың бұл құрылымдары оның көптеген күрделі әрекеттерін ұйым-дастырады, Олар максатты қимыл-әрекет бағдарламасын, пара-сатты істерді, сөйлеу жүйесін көрнекі кеңістіктік жәие ныіпандық •синтезді, қысқа мерзімді зердёні қалыпт,астыруға қатысады.

Баланың жогары жүйке іс-әрекетінің қалыптасуы ми қырты-сындағы үласкан құрылымдардың дамуынан тәуелді келеді. Бала үлкендермен катынасу аркылы тәрбие алады және сыртқы әлемді багалаудын, жаца түрлеріп немденеді. Бұл кимыл-орекеттіц, түйсік, зерде және ойлау қабілетінің жаңа түрлерінің негізін қалайды. Олар мп кыртысыпың. маңдай және төменгі самай аймақтарыныц жетілуіне байланысты. Адамнық онтогенездік дамуы кезінде- ми-дың осы аймақтары 9 есе өсіп, оныц үштен екі аумағын алып жа-тады.

Жаңа туган перзентте өмірінін, алғашкы күнінен сыртқы ортаны сезетін бірқатар қабілеті болады. Олардың туа біткен мотивацнясыныіі белгілі көріністері, сақтану түйсігі, баска адамнын сигналына әсерленіс қасиеті байқалады. Қейіи осы қасиеттер негізінде сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге көптеген шартты реф-лекстер қалыптасады. Әуелі ему, үйқы және сергектік күйлерге байланысты вегетативтік, кейін козғалыс шартты рефлекстері пайда болады. Бөбектердіп 9—10 айлығында бірнеше жағымды және тежегіш шартты рефлекстері қалыптасады. Өйткені бүл жас-та бөбектердің кейбір әсерленісі сыртқы тежелу аркылы тыйыла-ды. Осы жаста сыртқы кұрама тітіркендірістің ең маңызды сьща-ры тіл бола бастайды. Сөзге шартты рефлекстер бөбектің 6 айлы-ғында пайда болады. Алайда олар үшін сөздің әлі де дерексіз сигналдық мәні жок.

Сәбилер 1—3 жастың аралығында жүре және сөйлей бастай-ды. Сәбидің өздігінен қозғалысы коршаран заттармен жан-жақты танысуына мүмкіндік турызады. Ал сөйлеу қабілетінің дамуы ма-ңайындары адамдармен қатынс^уын күрделі түрде өткізеді. Олар-дың мінезінде екпінді және табанды зерттеу қимылдары қалыпта-сады. Сөйтіп сәбидіқ сыртқы әлем танымы «қимылмен ойлау» арқылы қалыптасады. Алғашқыда онық қимылы жөнсіз, ретсіз келеді. Кейін тәжірибесі молайып, нақтылы және үйымдастырыл-ран қимыл туады. Әртүрлі заттарға бара-бар қимыл-әрекет жаса-лады, сәби қасықпен, кесемен тамақ ішеді, орындыққа отырады, аяқ киімді өзі киеді. Ал егер баланың қимылы шенеулі 'болса, оның таным қабілеті төмен болады.

Балалардың ойыны арқылы ми қызметінің адамға тән арна-малы ерекшелігі болатын жалпы қорыту және ұластыру әрекеті калыптасады. Сәби 2 жасқа толғанда сөз біртіндеп шартты тітір-кенудің егемендік мәніне ие болады. Сондықтан да балалармен әртүрлі тақырыпта әңгімелессе, олардьщ сансыз «неге?» деген сү-рақтарьша жауап берсе, ақыл-ой өрісі қүрбыларына қарағанда тез және күшті дамиды.

Балалардық 4—7 жасында жүйке процестері одан әрі күшейіп, қозу мен тежелудің индукциялық қатьінасы анық қалыптасады. Онымен қатар ішкі және сыртқы тежелудің өзара қатынасында күрделі өзгерістер туады. Көптеген жылжымалы стереотиптер пай-да болады. Алайда қалыптасқан шартты рефлекстер көбінесе тікелей уақытша байланыстардан тұрады. Сондықтан 4 жастағы бүлдіршіндер кері қарай санай алмайды. Осы жастағы балалар-дын қоршаған әлемнің көптеген құбылыстарын сөз аркылы жал-пылай қорыту қабілеті жоғары деңгейге жетеді. Олардың эмоция-лық жүйесі істеріне және әрекеттеріне, максат тілектеріне, қасірет немесе сәтсіздіктерінде жиі пайдаланылады. Мінезінде ұялу, үс-темдік көрсету, өзіне назар аударту, ашулану әсерленістері кезде-седі. Бүл жасты көбінесе негативизм немесе оппозиция кезеңі деп атайды, өйткені бала «жоқ» дегенді жиі айтады. Олар ісіне сырт-тан араласқанға қасарысады. Мүны өзін мақүлдату немесе өзі-нің күндылырын көрсету үшін қолданады. Осы кезеңде ауызекі ойлаудың мәні тез күшейеді, іштен ойлау деп аталатын құбылыс-тың бастамасы көрінеді.

7 жастары балалар жалпы және топтық белгілерді жіктей ала-ды, болмыстан дерексіздендірілген түсініктер мен үрымдарды пайдаланады, байқалған құбылыстардың әрекеттік байланысын ажыратуға тырысады.

Баланың жоғары жүйке іс-әрекеті 8—11 жас арасында біртін-деп одан әрі дамиды. Жүйке процестерічің жеткілікті күші және теңдестігі болады, ішкі тежелудің барлық түрі ойдағыдай жетіле-ді. Сөйтіп, балалардың 10—11 жасында миы үлкендер деңгеніне жетеді. Алайда бұл кезеңде шамадан тыс оқу көлемі жоғары жүй-ке іс-әрекетінің жағымсыз өзгерістеріне әкеліп соғады.

Жүйке процестерінің күші, ширақтығы жас ұлғайған сайын дамиды. Сөйтіп, бұл екі процестің балансы өзгереді. Осыған сәй-кес типологиялық ерекшеліктер өзгереді. Демек, балалардың жүй-ке әрекетінің типтерін уақытша деп алуға болады.

Қыздардың 11—13, ұлдардың 13—15 жастағы кезеңін өтпелі жастың алғашқы кезі деп атайды. Бұл уақытта жыныс белгілері дами бастайды және онымен байланысты эндокриндік өзгерістер туады.

Жасөспірімдердің мінезінде қозу тежелуден анық басым бола-ды. Тітіркендіргіштің көрсеткішіне жауап әсерленісі күші және сипаты жағынан сәйкес келмейді, сигналаралық әсерленістің са-ны көбейеді, ажырату нашарлайды.

Бұдан басқа екіншГ сигналдьгқ жүйенің іс-әрекеті өзгереді: жасөспірімдердің сөйлеуі баяулайды, сұрақтарра жауап бір са-рынды, ықшамды келеді, сөз қоры азайған сияқты көрінеді. Сондььқтан күрделі сұраққа толық жауап алу үшін, жас өспірім-дерге косымша сұрақ қоюға тура келеді. Бұл екшші сигналдык. жүйенің іс-әрекетінің төмендеп, бірінші сигна'лдыіқ жүйе әреке-тінің біраз күшейгенін көрсетеді.

Өтпелі кезеңнің екшші кезі қыздарда 13—15 жас, ұлдарда 15—17 жас арасында болады. Бұл олардың дамуындағы өте жауапты және толқынды кезеңі. Осы, мерзімде жас өспірімде₍р тез өседі, дене салмағы ұлғаяды, көңіл күйлері тез өзгереді, ересек-терге, әсіресе тумаларьша және мұғалімдеріне сььн көзімен ка-райды, қыздарда көз жастышыққа' бейімділі⁽к байқалады.

Алайда 15—16 ж.аста екінші 'сигналдьгқ жүйенің мә«і арта бастайды, сөздік тітіркендГргішке шартты рефлексте,р тез калып-тасады,, дерексіз керу кескіндеріне зерде жақсарады.

Өтпелі кезеңнің аяғында ми қыртысы мен қы.ртысасты кұры-льшдардың арақатынасы үйлесшді болады. Жасөспірімдерде әрекеттік ауытқулар сирек кездеседі. Олардың пайда болуы эн-докриндік өзгерістермен қатар, әлеуметтік жағлайларға байла-нысты болады. Көбінесе отбасындағы, мектептегі психикалык жайсыз жағдайлар, күрізелістер зор әсер етеді. Организмнің бұл кайта кұру кезеңі жүйке іс-әрекетшің кеңінен зорла^нуына байла-нысты, сондьгқтан тәрбиешілер жағынан парасатты және үкыпты қарауды талап етеді. Әсгресе адамның мінез-кұлығы калыптасу-ына балалар ұжымьщың ьлқлалы зор болады. Бұл кезендегі жас балалардың кейбір сәтсіз жағдайларьг кейін маңайындагылары-мен жағьгмсыз оқиғаларға немесе тіпті ауруларға әкеліп соғуы мү.мкін.

Баланыц қүрдастарымен арақатынасындағы сәтсіздіктер, ас-кан өкпешілдік, кыңырлық, ызақорлық сияқты мінез туғызады. Осыдан олар¹ төңі.ректегілерге селсоқ, немқүрайды карайтын бо-лады. Қөбінесе мүныің себебі — балалардың алғашқыда үжымға косылғанда тұрмьк және ойын дағдыларының аз, қимылдары-рынын баяу болуы.

Балалар организмі тез өседі, жетіледі және калыптасады. Ол алғашқы 'бірнеше жылдың ішінде, соңғы өмірімен салысты,рған-да, мәліметті ерекше көп ұғып алады.

Сондықтан тәрбиешілер мен дәрігерлердің ең басты мақсаты осы жардайларды ескерГп, бұл процестерді ыңғайлатьгп, теңесті-ріп, балалардың ақыл-ойын, мінезін дүрыс ұйымдасты:рү. Ескер-тетін жай, оларды өңдеуге, ұғынуға бағытталған. Олай болса, баланың тэбири тілектеріін қамтамсыз етпеу, кимыл-әрекетіне ке-дергі жасау, жоғарьІІ жүйке жүйесіне ^көптеген нұқсан келтіретін залалды салдар болады.

Жоғары дкүйке ііс-әрекетінің қартайған шақтағы өзгерістері. Кәрілік жеке дамудың қалышты бір са,тысы. Бұл кезеңнің өзгеше-ліктері: тіршілік црекеттің біртждеп 'төмендеуі және әлсіреуі, организмнің бейімделу-өтеу мүмкіндгктерінің шектелуі. Қартай-ған кезде, организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын қамтама-сыз ететін және икемдеуші мәні 'бар нейро-гуморальдық қарым-қатынастың жана деңгейі пайда болады.

Оларда шартты рефлекс кү,ру жыілдамдығы баяулап, ішкі тежелу, әсіресе ажырату 'процестері на.шаірлайды. Жанадан жа-салғаи шартты рефлекстер түрақсыз келеді, шартты тітіркендір-гіштердің сигналдық мәнін алмастыру қиындайды. Тітіркендір-гіштердің әсіресе, сөздің сигналдық мәнін аудара қосу жылдам-дығы бәсеңдейді. Ол жүйке процестері күшінің әлсіреуіне байла-нысты болады. Адамда үлкен ми сыңары қьфтысыцың жүмысқа қабілеттілігі төмен боліса, сигналдық мәнін аударақосу өте баяу болады немесе тіпті кейде ол алмастырылмайды.

Жас үлғайған сайын қимыл-арекет те өэгереді: тез қимыл азайып, баяу ҚОЗРЗЛЫС көбейеді. Сонымен қатар ұйкы да бүзы-лады.

Жеке даму процестерінде ми қыртьГсының қозғыштық қасиеті-нің біртіндеп төмендеуімен, жаңа және сирек пайдаланылатын шартты рефлекстер өшеді. Сондықтан организм икемделуінің қа-таю мерзімін жүйке кызметін дер кезінде машықтандыру аркылы ұзартуға болады. Ол үшін мида көптеген тұрақты әрекеттенетін козу ошақтарын жасау керек.

Қартайғандықтың психологиялық көріністері — тез шаршау, жақа жағдайларға киын бейімделу, баяу ойлау, зерденің нашар-лауы, назарының сейілуі, «тілектерінің тосырқауы» эгоиентризм (дарашылдық).

Сонымен қатар бұл кезевде психикасының жастық белгісі, өмірге құштарлыры, әуестігі, еңбек белсенділігі сақталран карттар да көп кездеседі.

· Иллюстрациялық материал:

1. Шартты рефлекс (Кабановтың альбомынан).

2. Шартты тағамдық рефлекстің пайда болуының сызбасы (Асратян бойынша).

3. Бас миының үлкен жарты шарларының қыртысындағы қызметтердің орналасуы.

4. П.К.Анохин бойынша шартты рефлекс.

5. Шартты тағамдық рефлекстің қалыптасу механизмінің сызбасы.

6. Жоғарғы жүйке іс-әрекеттері. Шартты рефлекстер.

7. Итте шартты рефлекс бойынша тәдірибелерді жасауды сызба түрінде көрсету.

8. Шартты рефлекстің пайда болуының сызбасы (И.П.Павлов бойынша).

· Әдебиеттер:

1. Адам физиологиясы / оқулық – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – Алматы: «Білім», 2005 ж.

2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006 ж. – 140 бет.

3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - Алматы: «Білім», 2003 ж. – 400 бет

4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – Алматы: «Эверо», 2007 ж. – 904 бет.

5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 280 бет

6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары / студент тер үшін. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 бет.

· Бақылау сұрақтары (кері байланыс):

1. Төменгі жүйке іс-әрекеті деген не?

2. Жоғарғы жүйке іс-әрекеті деген не?

3. Шартты рефлекстердің жіктелуі.

4. Шынайы шартты рефлекс деген не?

5. Вегетативті шартты рефлекстерге мысал келтіріңіз.

6. Шартты рефлекстерді зерттеген кім?