Тақырып. Айыпталушы ретінде жауапка тарту.

Дәріс мақсаты:Айыпталушы ретінде жауапка тартуды сипаттау.

Қысқаша мазмұны:

1. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту: ұғымы, мазмұны мен маңызы.Айыпталушы ретінде тұлғаны жауапқа тартудың іс жүргізу тәртіптері. Тулғаны айыпталушы ретінде жауапка тарту туралы қаулының мазмұны мен нысаны. Дәлелдемелердің жеткіліктілігінің түсінігі. Айып тағудың іс жүргізу тәртібі. Айып тағу кезінде қорғаушының қатысуы.

2. Айыпталушыдан жауап алу. Айыпталушыны шақыру мен одан жауап алу тәртібі. Айыпталушының келу міндеттілігі. Айып тағудың іс жүргізу тәрібі. Айыпталушыдан жауап алудың пәні. Айыпталушы ретінде жауапка тарту: түсінігі, маңызы. Айыпталушы ретінде жауапка тартудың негізі мен тәртібі: айыпталушының келу міндеттілігі, айып тағу. Айыпты өзгерту мен толықтыру. Айып тағу бөлігінде қылмыстық ізге түсу кысқарту. Айыпталушының өз өркімен айғак беру кепілдері. Айыпталушыдан жауап алу хаттамасы.

3. Бұрын тағылған айыпты өзгерту мен толықтырудың негізі мен тәртібі. Айыптағу бөлігінде қылмыстық ізге түсуді қысқарту.

1.Айыпталушы ретінде жауапқа тарту (ҚР ҚІЖК 206-бап) — алдын ала тергеу сатысының бас бөлімі. Тергеуші тергеу барысында күдікті адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім қабылдау үшін, оған жеткілікті негіздер беретін дәлелдемелерді жинау, тексеру, бекіту және бағалау жүргізеді

Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту аяқталған соң, қылмыстық істе жаңадан заң бойынша бірқатар құқығы мен міндеттері бар қылмыстық процеске қатысушы айыпталушы пайда болады. Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартқан сәттен бастап, тергеушіде айыпталушыға бұлтартпау шараларының бірін қолдану құқығы мен себебі пайда болады.

Бостандықта жүрген айыпталушы жауап алу үшін айыпталушы ретінде кім шақырылатындығы, қайда және кімге, келу уақыты мен сағаты, сондай-ақ келмеген жағдайда болатын зардаптары көрсетілген хабарландыру - шақыру қағазы, телефонограмма немесе телеграмма жіберіледі. Шақыру айыпталушыға алғандығын растап қол қойылып беріледі. Ол уақытша жоқ болған кезде айыпталушыға тапсыру үшін оның жасы толған жанұя мүшелеріне немесе мекен-жайы тұратын тұрғын үй пайдалану ұйымына не мекен-жайы не жұмыс орнының әкімшілігіне беріледі. Олар шақырылған айыпталушыға шақыру қағазын тапсыруға міндетті.

Заң айыпталушыны шақыруға байланысты басқа да құралдарды пайдалануға жол береді. Ал айыпталушы Қазақстан Републикасынан тыс жерде болып тергеу органдарына келуден бас тартқан жағдайларда алдын ала тергеу органдары республика-лық авсдарат құралдары, жалпыға ортақ телекоммуникация жүйе арқылы хабар жариялауға құқылы. Ал егер оның тұрған жері белгілі болса, айыпталушы тұрған жердің ақпарат құралдары арқылы хабар жарияланады (ҚР ҚІЖК 208-баптың 3-бөлігі).

Бостандықта жүрген айыпталушы тергеушінің шақыртуы бойынша белгіленген мерзімде келуге тиіс. Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 208-бабының 5-бөлігіне сөйкес айыпталушының тергеуші шақыртуы бойынша дөлелді келмеу себептері болып танбылатындар:

1) айыпталушының келуіне мүмкіндік бермейтін ауру;

2) жақын туыстарының қайтыс болуы;

3) дүлей апаттар;

4) шақыру кағазының қолына тимеуі;

5) айыпталушының белгіленген мерзіміне келуіне мүмкіндік бермейтін өзге жағдайлар.

Белгіленген мерзімде келмеу себептері туралы айыпталушы тергеушіге хабарлауға міндетті. Айыпталушы дәлелсіз себептермен келмеген жағдайда алып әкелінуі мүмкін. Күзетпен ұстауда жүрген айыпталушы қамау орнының әкімшілігі арқылы шақыртылады (ҚР ҚІЖК 208-бап).

Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 206-бабына сәйкес адамға қылмыс жасады деп айып тағу үшін негіз беретін дәлелдемелер жеткілікті болған кезде тергеуші ол адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартуға құқылы.

Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартқан уақытта тергеушіде дәлелдемелердін жиынтығы болып, ол оларды бағалай отырып, заңға өзінің ішкі түйсігі мен сенімі бойынша қылмыстың орын алғандығы және оны дәл осы адам жасағандығы туралы қорытындыға келеді.

Сонымен, адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту үшін жинақтаған дәлелдемелер мыналарды анықтауы тиіс:

1) қылмыс оқиғасын;

2) оны бағалауды;

3) осы адамның әрекет жасаудағы кінәсі;

4) қылмыстық жауаптылықты жоққа шығаратын мән-жайдың болмауы.

Қылмыс жасауға итермелейтін мән-жайларды бағалауға әсер етпейтін қылмыс құрамының белгілерін қамтымайтын мән-жайды ауырлататын және жеңілдететін жиынтық, зиянның дәл мөлшері, айыпталушының жеке басын сипаттайтын мән-жайлар және қылмыс уәждері, т.б., әдетте адамды айыпталушы ретінде жауапқа тартылғаңнан кейін анықталады.

Қылмыстық жауаптылыққа тарту жөніндегі шешім іс жүргізу сипатынан тыс мәліметтерге сол сияқты тексерілмеген дәлелдемелерге негізделуге тиісті емес.

Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы тергеуші дәлелді қаулы шығарады. Қаулыда көрсетілуі тиіс:

1) оның жасалу уақыты мен орны;

2) қаулыны кім жасады,

3) айыпталушы ретінде жауапқа тартылған адамның тегі, аты, әкесінің аты және басқа да анкеталық мәліметтері;

4) бұл адамның айыпталуына себеп болған іс-әрекеттің бейнесі, оның жасалу уақыты орны, және басқа мән-жайлар;

5) осы қылмыс үшін жауаптылықты көздейтін қылмыстық заң (қылмыстың толық аты, ҚР ҚК бабы, бөлігі, тармағы).

Егер айыпталушының кінәсіна қылмыстық кодекстің әртүрлі баптарында көзделген бірнеше қылмыс жасалған деп есептелсе, онда қандай іс әрекет (әрекетсіздік) кінә деп есептелгендігін әрқайсысын жеке-жеке (бап, бөлік, тармақ) көрсетіліп, қаулыға енгізілуі керек.

Тергеліп жаткдн іс бойынша адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешім қаулының ішінде бар болуы тиіс. Қаулының көшірмесі 24 сағат ішінде прокурорға жолданады. Айып тағу кезінде қорғаушының болуы міндетті.

Адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту сәтін тандау істің нақты мән-жайына байланысты. Бұл жерде айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы шешімді дәлелдемелер жеткілікті болса да, негізсіз ерте негізсіз алдын ала тергеу аяқталғанға дейін кейінге қалдыруға жол берілмейді.

Адамды алдын ала тергеу кезінде айыпталушы ретінде жауапқа тарту ол адамның жасалған қылмысы үшін кінәсін мойындауы дегенді білдірмейді.

2. Айып тағу — бүл іс жүргізу әрекеті. Оның мәні мынада. Заңмен белгіленген мерзімде тергеуші айыпталушының жеке басына толық көз жеткізіп, оны айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулымен таныстырады. Ондағы айыптауға қатысты түжырымдардың мәнін сондай-ақ алдын ала тергеу кезіндегі оның құқықтарын түсіндіреді.

Айып тағу адамға, айыпталушы ретінде жауапқа тарту тура-лы қаулы шыққан күннен бастап 3 тәулікте жүргізілуі тиіс. Ал адам еріксіз келтірілетін болса, онда ол әкелінген күні жүргізіледі. Айыптау үш тәулік өткен соң да жүргізіледі. Егер ол адам шақырылған күнге келмей қалса, немесе оған іздеу жарияланған болса.

Айыпталушының мәртебесі адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы шығарған сәттен басталады.

Айып тағудың іс жүргізу тәртібі:

- адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулы мен қорғаушының қатысуымен таныстыру (ереже бойынша өзі немесе аудармашысы оқиды);

- нақты қылмыстық әрекет әрекетсіздік жасаудағы тағылған айыптың мәнін түсіндіру;

- алдын ала тергеудегі айыпталушының құқығын түсіндіру (ҚР ҚІЖК 69-бап).

Айып тағу кезінде айыпталушының қорғаушысы қатысуға құқылы, айыпталушының сұранысы бойынша тергеуші оған қорғаушы беруге міндетті.

Іс жүргізу заңы айыпталушының құқығын көздейді. Ол:

- қорғануға;

- не үшін айыпталатынын білуге;

- өтініш беруге;

- дәлелдеме келтіруге;

- тергеуші мен прокурордың іс әрекеті мен шешіміне шағым беруге;

- өзінің қатысуымен жүргізілген барлық тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға;

- алдын ала тергеу аяқталысымен қылмыстық істің барық материалдарымен танысуға;

- қамауға алу корытындысы түріндегі бұлтартпау шараларының заңдылығы мен негізділігі, қамауда ұстау мерзімін ұзарту мәселелеріне қатысты сотқа шағым түсіру, сол тәрізді осы шешімнің заңдылығы мен негізділігін растауға, сотқа жолданған материалдармен танысуға;

- басқа да кұкықтар.

Айыпталушыға оның өзіне жұбайына жақын туыстарына қарсы айғақтар бермеу құқығы (ҚР ҚІЖК 27-баптың, 1-тармағы), өзінің кінәсіздігін дәлелдемеу құқығы (ҚР ҚІЖК 19-баптың, 2-бөлігі) түсіндірілуі тиіс. Бұл құқықтарды түсіндіруден бас тарту заңды бұзу ретінде қарастырылады.

Айыпталушыдан жауап алудың іс жүргізу тәртібі.Айыпталушыдан жауап алу — егжей-тегжейлі анықтауға бағытталған тергеу іс әрекеті. Және кінәліге жасаған нақты қылмысы үшін жинақталған барлық дәлелдемелерді ұсыну арқылы оның жасалған қылмысқа қатыстылығын соңғы рет анықтау.

Айыпталушыдан жауап алу айып тағылғаннан кейін 24 сағаттан кешіктірілмей жүзеге асырылады. Ол кейінге қалдыруға болмайтын жағдайдан айыпталушының өзі талап еткен кезде немесе кешіктіру нөтижесінде маңызды дәлелдеме күшін жою мүмкін болғандықтан өзге барлық қандайда болмасын жағдайларда түнгі уақытга жауап алуға болмайды. Тәртіп бойынша айыпталушыдан алдын ала тергеу өндірісінің орны бойынша жауап алынады.

Жауап алуға дейін айыпталушыға алдын ала тергеудегі құқықтары оның ішівде жауап алу кезіндегі құқығы түсіндіріледі (ҚР ҚІЖК 217-бап).

Айыпталушының жауап беруден бас тартуы қылмыстық іс бойынша алдын ала тергеуді одан әрі жүргізуге кедергі болатын мән-жай деп қарастырылуы мүмкін емес.

Кінәлінің анкеталық мәліметтері толық, оңда бүрын сотталғандығы бар не жоқ екендігі, т.б. толтырылған хаттаманы тергеуші жасайды. Айыпты адамнын жәбірленушіге қатысы анықталады. Тергеуші оған кінәсін мойындайтыны не мойындамайтыны жөнінде сүрак береді. Ал егер мойындайтын болса, онда толығымен бе не ішінара ма екені сұралады. Егер ішінара болса, қайсы бөліктері екендігі анықталады. Егер айыпталушы мойындамаса, тергеуші оның уөждерін анықтайды. Өзінің кінәсін мойындауы немесе теріске шығаруы қаншалықты сәйкес келетіндігінің тексеру мүмкіндігін нақты мән-жай екендігін анықтауға жатады.

Жауап алу хаттамасы аяқталысымен айыпталушыға танысу үшін беріледі. Айыпталушыны қалауы бойынша ол өз қолымен өз жауабын жазуы мүмкін. Айыпталушы хаттаманың әрбір бетіне қол қояды және оның соңына хаттамамен танысқандығы оған келісетіндігі туралы белгі соғып қол қояды. Хаттамадағы барлық толықтырулар мен түзетулер айыпталушы мен тергеушінің қолдарымен куәландырылады. Айыпталушы қаулыға не жауап алу хаттамасына қол коюдан бас тартқан жағдайда тергеуші бұл жөнінде белгі жазады және оны куөландырып қол қояды. Егер айып тағуда және жауап алуда қорғаушы қатысса ол екеуіне де міндетті түрде қол қояды. Хаттамаға қол қойған ең соңғы адам тергеуші болып есептеледі (ҚР ҚІЖК 218-бап).

3.Тергеу кезінде айып тағу үнемі дәлелдемелердің толық жиналуымен жасалған қылмыстың барлық белгілердің анықталуымен аяқталмайды. Сондықтан айып тағылған соң тергеуші қайтадан тағы бір рет тексереді. Одан соң тергеу кезінде табьшған дәлелдемелерді өзгертеді және толықтырады немесе жаңа дәлелдемелер іздейді. Бұл тергеушінің тағылған айып толық және объективті болып табылатындығына сенімді болуы үшін қажет. Осы арқылы ол айыпталушыға тағылған айыптың дүрыстығына күдік келтірмейтіндей тергеу барысында және оның нәтижелеріне ықпал ететіндей мән-жай-ларды анықтауы мүмкін.

Істі тергеу барысында айып тағылғаннан кейін нәтижесінде кылмыстың бағалануы дүрыс емес болып табылса, немесе іс бойынша жаңа мән-жайлар аныкгалса, тергеушіде айыпқа өзгерту немесе толықтыру қажеттілігі туындауы мүмкін.

Осыған байланысты айыптау бастапқыдан тіпті өзгеше болып табылатын болса, тергеуші адамды айыпталуші ретінде жауапка тарту туралы жаңадан қаулы шығарады (КР ҚІЖК 207-бап).

Айып тағу туралы жаңа қаулыға мына жағдайларда қосымша енгізеді:

- қылмыстың занды бағалануын өзгертуге әкелетін не ондайға жібермейтін қылмыстың жаңа эпизодтары анықталса;

- қылмыстың бағалануын өзгертуге себепші болатын, айптаудан бір немесе бірнеше эпизодты алып тастауға әкелетін мән-жайлар анықталса;

- қылмыстың бағалануын өзгертуге әсер етпейтін айыптаудап жекеленген эпизодтарды шығарып тастауға себепші болатын мән-жайлар табылса.

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Айыпталушыдан жауап алу.

2. Айыпталушыны шақыру мен одан жауап алу тәртібі.

3. Айыпталушының келу міндеттілігі.

4. Айып тағудың іс жүргізу тәрібі.

5. Айыпталушыдан жауап алудың пәні.

6. Айыпталушы ретінде жауапқа тарту: түсінігі, маңызы.

7. Айыпталушы ретінде жауапқа тартудың негізі мен тәртібі: айыпталушының келу міндеттілігі, айып тағу.

8. Айыпты өзгерту мен толықтыру.

9. Айып тағу бөлігінде қылмыстық ізге түсу кысқарту. Айыпталушының өз өркімен айғак беру кепілдері.

10. Айыпталушыдан жауап алу хаттамасы.

11. Бұрын тағылған айыпты өзгерту мен толықтырудың негізі мен тәртібі. Айыптағу бөлігінде қылмыстық ізге түсуді қысқарту.