Зін өзі тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар. 1. Тұтықпаның механизміне қатысты көзқарастар.

1. Тұтықпаның механизміне қатысты көзқарастар.

2. Тұтықпаның этиологиясын атаңдар

3. Тұтықпаның белгілерін атаңдар.

4. Тұтықпаның таралуы туралы мағлұматтар қандай?

5.Тұтықпаның белгілері бойынша кесте толтырыңыздар

Тұтықпаны топтастыру.

Тұтықпаны топтастыру мәселелеріне 1937ж бастап көңіл бөле бастаған. А.Аlistez (1937, 1956) Этиологиялық белгілері бойынша клиникалық бұзылыстарын ескеріп тұтықпаны 4 топқа бөледі:

1. Тұтықпаға қоса сөйлеуге қатысты мүшелердің құрылысында немесе функциясындағы ауытқулар;

2. Солақайлылықпен байланысты;

3. Еліктеу негізінде;

4. Эмоционалдық тұрақсыздықпен және бұзылыспен қоса жүретін тұтықпа ( логофобия, өзін кем санау т.б)

Е. С. Никитина, М. Ф. Брунс (1939) тұтықпаны анатомиялық – физиологиялық белгілері бойынша топтастырады. Олар балаларды 2 топқа бөледі:

1. полидарлық синдромы бар балалар – оларда психофизикалық тежелу, тұлғалық ауытқулар, ортамен қарым – қатынасы бұзылуы байқалады.

2. стриарлық синдромы бар балалар - оларға жүйке – психикалық бұзылыстар, психофизикалық тежелу тән.

В. С. Кочергина (1959) Н. А. Власова (1958) т.б тұтықпаны клиникалық белгілері бойынша топтастырады.

Н. А. Власова мен Э. Н. Герценштейннің топтастыруында алдымен тұтықпаның түрі (тоникалық, клоникалық), этиологиялық факторлар, екіншілік реттегі психикалық синдромдар, логопедиялық ықпалдық жетістік деңгейі ескеріледі.

А. Ф. Шельтинг (ХХғ 50-ж) төменгі сынып оқушыларының тұтықпасын топтастырады. Ол – моторика мен сөйлеудің кешеуілдеп даму аясында пайда болатын тұтықпа, алалиямен байланысты, жалпы әлсіздікте, бұлшық еттердің босаңсуында, невротикадағы тұтықпа деп бөледі.

М. Е. Шуберт (1928) эпилептойдтық, психопаттардың, психоастениктердің, шизоидтық тұлғалардың, истериямен ауыратындардың тұтықпасын зерттеген.

М. С. Лебединский, Ф. П. Янович және Г. П. Платонова (1960ж) әр түрлі невроз түрлеріндегі тұтықпаны зерттеген.

А. М. Асатиани, В. М. Казаков (1967, 1970) тұтықпаның 4 түрін бөледі:

-орталық нерв жүйесінің әр түрлі себептермен органикалық зақымдалуының резидуальдық көріністері;

-невротикалық бұзылу:

-психопатиядағы;

- баяу өтетін шизофрения.

Сонымен, тұтықпаны топтастыру мәселесі әр түрлі тұрғыдан қарастырылады, барлығы да, ғылыми тұрғыда негізделгендіктен заңды болып саналады.

Тұтықпаның психологиялық педагогикалық және клиникалық сипаттамасы.

XX ғасырдың 70 жылдарынан бастап арнайы ғылыми әдебиеттерде тұтықпада байқалатын клиникалық сипаттарына жаңаша түсініктер беріле бастайды. Клиникалық бақылаулардың және экспериментальдық зерттеулердің негізінде тұтықпаның клиникалық түрлерін ажырату мәселелері жетілдіруде.

Зерттеушілер әр түрлі патогенетикалық механизмдермен негізделген тұтықпаның екі клиникалық түрін бөледі: невротикалық, неврозға ұқсас түрін (Ковалев В. В., 1970, Асатиани Н. М., 1973-1985, Драпкин Б. З., 1973, Белякова Л.И.)

Тұтықпаның невротикалық түрі

Тұтықпаның невротикалық түрі пайда болу алдында қорқу немесе психиканың созылмалы зақымдалуы орын алады. Тұтықпа кенеттен 2-6 жаста пайда болады.

Ондай баланың анамнезінде құрсақтағы кезеңінде және туу кезінде ешқандай ауытқулар кездеспейді. Психофизиологиялық дамуы жасына сәйкес қалыпты дамиды. Моторлық дағдылары уақытында қалыптасады.

Сөйлеу онтогенезінде кейбір ерекшеліктер байқалады. Көбнесе сөйлеу тілі ерте дамиды: алғашқы сөздері 10 айда, 16-18 айда фраза пайда болады. Аз уақыт мөлшерінде балалар фразаны қолданады, сөз қоры тез молаяды, күрделі сөйлемдерді айта бастайды.

Сөйлеу темпі жылдам болады. Сөзде жалғау, жұрнақтарды айтпай кетеді, сөйлемде кейбір сөздерді тастап кетеді, грамматикалық қателер жібереді.

Ондай балаларда итерация (тыртысусыз кідіріп, тоқтап қалу, қайталау) жиі кездеседі. Егер қалыпты дамыған балаларда итерация жайылма сөйлемнің қарқынды даму кезіне сәйкес келіп 2-3 аймен шектелсе, тұтығушы балада итерация көп уақытқа дейін созылады. Сонымен олардың ауызша сөйлеудің артикуляциялық механизмдері әдеттегіге қарағанда қай уақытқа шейін функционалды жетілмейді.

Тұтықпа байқалғанға дейінгі кезде баланың мінез құлқында әр түрлі ерекшеліктер (урейлену, жылауық, шыдамсыздық, ұялшақ т.б) байқалады. Кейбір балаларда 2-5 жаста қараңғыдан қорқу, невротикалық энурез т.б байқалады. Кейде тұтықпа байқалмай тұрып, кенеттен психикасының зақымдалуынан кейін балада мутизм (бірнеше минуттан бір тәулікке дейін) байқалады. Бала кенеттен сөйлемей қалады, бет әлпетінде үрей сақталып тұрады.

Невротикалық тұтықпаның түрінде жалпы және ұсақ моторикасында айтарлықтай ауытқулар байқалмайды. Бір қимылдан екінші қимылға өтуінде, музыканың ырғағына сай қимылдауына қиыншылықтар кездеседі. Қателерін өз бетімен немесе нұсқау арқылы тез түзей алады. Дегенмен, қимылды толық аяқтамау, енжар орындау, тез шаршап қалу байқалады.

Көптеген балаларда тұтықпаның бұл түрі жайлы байқалуына қарамастан, жеті жаста яғни мектепке келгенде рецедиві (қайталауы) болады. Он - он екі жаста тұтығушының мінезі кенеттен өзгереді. Бұл кезде бала өзінің ақаулығын сезіне бастайды. Балада тұрақты логофобия қалыптасады (сөйлеп қатынас жасауға қорқу жасөспірімдер сыныпта сабақ айтқанда бөтен адамдармен сөйлескенде қиналады. Мұның бәрі баланың патологиялық мінез құлқының қалыптасуына әсер етеді.

Бұл топтағы тұтықпа балалардың ерекшелігіне, тыныш отырғанда немесе өзімен болғанда еркін тұтықпасыз сөйлейді. Ондай балалардың логопедиялық сабақта, аутогендік жаттығуларда, психотерапияның, гипноздың әсерінен экспрессивті сөйлеуінің әжептеуір жақсарғаны байқалады.

Сонымен, тұтықпаның невротикалық түріне төмендегідей ерекшеліктер тән:

- Тұтықпа 2-6 жасқа дейінгі жаста байқалады

- Тұтықпаға дейін жайылма сөйлемдерді қолданады

- Ақаулық кенеттен немесе созылмалы психикалық зақымдалудан басталады

- Тырысудың деңгейі тұтығушының эмоцтоналды жағдайына және қатынас ортасына байланысты.

- Белгілі бір жағдайда жатық сөйлеу мүмкін (өзімен болғанда, эмоционалды жайлы жағдайда, сөйлеу процесінен көңілін басқа жаққа бөлгенде).

Тұтықпаның неврозға ұқсас түрі

Тұтықпаның бұл түрі 3-4 жаста біртіндеп пайда болады.

Анамнезінде жүкті кезінде токсикоз, туу кезінде асфиксия болғаны көрсетіледі. Физикалық дамуында аздаған кешеуілдік байқалады. Ондай балалардың зейіні тұрақсыз өздері ашуланшақ, тынышсыз келеді.

Қалыпты балалармен салыстырғанда ондай балалардың сөйлеу тілінің дамуында ерекшеліктер кездеседі. Олардың алғашқы сөздері тек 3-4 жаста пайда болады.Қарапайым фразалық сөйлеуі үш жасқа таман қалыптаса бастайды. Сөйлеудің кешеуілдеп дамуымен қатар көптеген дыбыстарды дұрыс айтпайды, сөз қоры баяу дамиды, сөйлеудің грамматикалық құрылымын толық меңгермейді. Тұтықпаның басталуы фразалық сөйлеудің қалыптасу кезеңіне сәйкес келеді. Тырысу физикалық және психикалық шаршағанда, бала ауырған кезде күшейеді, бірақ сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болмайды.

Тұтықпаның неврозға ұқсас түрінде моторикада әр түрлі деңгейде ауытқулар болады. арткуляциялық аппараттың координациясы мен қозғалысының жеткіліксіздігі, аяқ, қолдардың статикалық және динамикалық координациясының бұзылуы.

Тұтықпаның бұл түрінде бұлшықеттердің тонусы тұрақсыз, зорланып қимылдайды. Бала қимылдың кезектілігін сақтауда, бір қимылдан екінші қимылға өтуде қиналады. Берілген жылдамдық пен ырғақтылықты есте сақтамайды. Бұл топтағы балалар қимылдағы жіберген қателерін өз бетімен түзете алмайды, сөзбен берілген нұсқаулар жеткіліксіз, оқыту процесінде міндетті түрде көрнекілік қолдану қажет.

Клиникалық тексерулер ондай балаларда бас миының көмескі түрде органикалық зақымдалуын мидың моторлық жүйесінің зақымдалуының қалдық белгілерінің бар екенін көрсетеді.

Артикуляциялық аппараттың қимылы біршама шектелген (астыңғы жақтың, тілдің, еріннің) артикуляцияның қалпын тез таба алмайды.

Неврозға ұқсас тұтықпасы бар балаларға әртүрлі деңгейде сөйлеудің жалпы дамымауы байқалады (фонетикалық фонематикалық жетілмеуі, жалпы сөйлеу тілінің дамымауы). Тұтықпаның созылмалы түрінде тоно клоникалық тырысулар жиі кезднседі, сөйлегенде әртүрлі қосымша қимылдарды қолданады (басын шайқау, аяғын соққылау, қолдың саусақтарын жыбырлату т.б).

Неврозға ұқсас тұтықпада сөйлеу кідірістері барлық жағдайда кездеседі (өзімен өзі болғанда, ұжымда т.б). Тұтығушы өзінің сөйлеуіне зейін қойып, қадағалағанда кідірістер азаяды.

14-16 жаста балалар өз ақаулығына байланысты іштен қайғыра бастайды, бірақ невротикалық түрдегідей эмоционалды терең болмайды. Түзету жұмыс барысында, енжар, белсенділік танытпайды.

Сонымен тұтықпаның неврозға ұқсас түріне тән:

- Тырысып кідірулер 3-4 жаста байқалады;

- Тырысу фразалық сөйлеудің даму мерзімімен сәйкес келеді.

- тырысу фразалық сөйлеудің даму мерзімімен сәйкес келеді;

Тұтықпа біртіндеп басталады;

Зейінін белсендірсе сөйлеу процесі жеңілдейді.