Тақырып. Алдын-ала тергеу сатысындағы тергеу іс-әрекеттері. 4 страница

1) арнайы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу;

2) қылмыстық процеске қатысушы басқа адамдардан ерекшелейтін өзіндік жеке міндеттері мен құқықтары бар, арнайы іс жүргізуші фигура, яғни сарапшының сараптама жүргізуі;

3) сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, заңмен реттелген зерттеу нәтижелерін тағайындау, жүргізу, рәсімдеу және бағалау.

4) бағалау негізінде зерттеу нәтижесіне орай қорытынды жасау, фактілерді талқылау.

Сот сараптамасын жүргізуді тағайындаудың негіздемесі. ҚРҚІЖК 240-бабына сәйкес сараптама мынадай жағдайларда ғана тағайындалады: іске қатысы бар мән-жайлар арнайы ғылыми білім негізінде сараптама жүргізу нөтижесінде іс материалда-рын зерттеу нәтижелерін алу мүмкіндігі туғанда. Сараптама қылмыстық істі қозғау үстінде, іс бойынша сотқа дейінгі өндіріс барысында, сотта істі қарау кезінде тағайындалуы мүмкін.

Қылмыстық іс қозғалғанда тағайындалған сараптама қорытындысынсыз қылмыстық істі қозғау мүмкін емес болған жағдайда жіберіледі (ҚР ҚІЖК 242-бап).

Сараптама тағайындау негіздемесіне сүйене отырып, олардың анық және іс жүргізулік негіздемелерін ажыратуға болады.

Сараптама тағайындау үшін нақты негіздеме — бұл іс бойынша туындаған мәселелерді арнайы ғылыми білім арқылы шешу мүмкіндігі. Сараптама тағайындау үшін заңды негіздеме — арнайы ғылыми білімді қолдану арқылы мәселелерді шешу мүмкіндігін растайтын іс материалдары.

Қылмыстық іс жүргізу зандарына сәйкес сараптаманы мына адамдар тағайындауы мүмкін: тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот (судья), өз еркі бойынша процеске қатысушылар (ҚР ҚІЖК 197, 242, 354-баптары). Анықтаушы мен тергеуші сараптаманы қылмыстық іс қозғалған кезде немесе алдын ала тергеу барысында тағайындайды, судья — негізгі сот талкылауы сатысын-да; прокурор — қылмыстык, істі тергеу барысында, қадағалауды жүргізу кезіңце тағайындайды. Аталған лауазымды қызмет адамдарының әрқайсысы сараптама қажетті деп таныған кезде ғана белгілей алады.

Егер іс бойынша мына мәселелерді анықтау аса қажет болган жагдайда сот сараптамасын тагайындау және оны жүргізу міндетті деп саналады (ҚР ҚІЖК 241-бап):

1) елімнің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін анықтауда;

2) іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда немесе күмән туғызғанда күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықтауда;

3) ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүргізуде өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда күдіктінің айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтауда;

4) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы түріндегі жаза көзделген қылмысты жасаған айыпталушының психикалық жай-күйін анықтауда;

5) Іс үшін маңызы бар жағдайларды дүрыс қабылдау және олар бойынша айғақтар беру қабілетіне күмөн туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау кажет болған жағдайда;

6) Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса, сараптаманы тағайындау мен жүргізу міндетті болады.

Сот сараптамасын жүргізу кезінде тергеуші қатысуға құқылы, сарапшыдан сараптамаға қатысты жүргізілген әрекеттер туралы түсіндірмелер сұрауға құқылы.

Сот сараптамасын тағайындау шарттары мен тәртібі.Кез келген түрдегі сараптаманы тағайындау тергеушінің немесе соттың қаулысымен ресімделеді. Онда міндетті түрде мыналар болуы тиіс: осы тергеу әрекетінің уәжділігі, сарапшы немесе сарапт-ма жүргізетін мекеме туралы мөліметгер; сарапшы жауап беруге тиісті сүрақтар, сондай-ақ зерттеуге арналған материалдардың сипаттамасы.

Тергеуші сот сараптамасынын, қажеттігін айқындағаннан кейін ол туралы қаулы қабылдайды, ал кейбір жағдайларда, ҚІЖК 242-бабында қарастырылғандай, сот алдында өтініш білдіреді. Ол етініште мыналар көрсетіледі:

1) сот сараптамасын тағайындаудың негіздемесі;

2) сарапшының фамилиясы, аты, әкесінің аты, сараптама өткізілетін мекеменің аты;

3) сарапшыға жүктелген мәселелер, сұрақтар;

4) сарапшыға ұсынылған материалдар.

Сот сараптамасын мемлекеттік сот сарапшылары немесе арнайы білімі бар өзге сарапшылардың бірі жүргізеді.

Тергеуші күдіктіге, айыпталушыға, оның қорғаушысына сот сараптамасын тағайындау туралы қаулымен таныстырады және олардың қүқықтарын түсіндіреді. Ол туралы хаттама толтырады. Хаттамаға тергеуші және қаулымен танысқан адамдар қол қояды.

Сот сараптамасының заттары мен объектісі(ҚІЖК 248-бабы). Сараптама объектісі — бұл қылмыстық іс жүргізу заңы бойынша анықталған, материалданған ақпараттардың көзі — қылмыстық іс материалдары.

Сараптама заты — бұл сараптамалық зерттеу негізінде анықталатын нақты мәліметтер (істің мән-жайы).

Сараптамалық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, сондай-ақ түрлі процестер (оқиғалар, болмыстар, әрекеттер) жатады. Олардың негізінде сарапшы сараптама заты болып саналатын басқа фактілерді тани бастайды.

Сараптама объектілері былай бөлінеді: затгай дәлелдемелер; құжаттар, тірі адамдар (бүл жерде дене ретінде де, адамның психикалық, психологиялық, физиологиялық процесі ретінде де зерттеледі); қылмыстық іс материалдарында көрініс тапқан сараптаманың заттық мәліметі болып саналатын сараптамалық зерттеудің үлгілері; белгілі бір іс жүргізулік мәртебесі жоқ объектілер, яғни заттай дәлелдемелер түрғысынан, не моральды-этикалық түсінігі (мәйіттің) түрғысынан қылмыстық істе басымдық көрсете алмайтын объектілер.

Сот сараптамасын тағайындау және жүргізу кезінде күдікті не айыпталушының құқығы бар (ҚР ҚІЖК 244-бабы):

1) сараптама жүргізілгенге дейін оның тағайындалғаны туралы қаулымен танысуға және езіне тиісілі қүқықтарына түсіндірме алуына, бұл туралы хаттама жасалады:

2) сарапшыдан бас тартуға немесе сараптама жүргізуден сот сараптамасы органын шеттету туралы етініш жасауға;

3) сарапшылар ретінде өздері атаған адамдарды немесе белгілі бір сот сараптамасы органының қызметкерлерін тағайындау туралы, сондай-ақ сараптаманы сарапшылар комиссиясының жүргізуі туралы өтініш жасауға;

4) сарапшының алдында қосымша мәселелер қою немесе бұрын қойылғандарын нақтылау туралы өтініш жасауға:

5) сараптама жүргізуге кедергі келтіретін жағдайларды қоспағанда, тергеушінің рұқсатымен сараптама жүргізу кезінде катысуға, сарапшыға түсініктемелер беруге құқығы бар.

6) сарапшының қорытындысымен не оның қорытындысы тергеушіге түскеннен соң беруге болмайтыны туралы хабармен танысуға, өз ескертпелерін ұсынуға, сарапшыдан жауап алу, қосымша немесе қайталама сараптама тағайындау, сондай-ақ жаңа сараптамалар жүргізу туралы өтініш жасауға құқылы.

Аталған құқықтарға, сонымен қатар сараптама жасалатын куә да жөне психикалық жағдайы мүмкіндік берсе, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөнінде іс жүргізіліп отырған адам да ие.

Егер сараптама адамды күдікті деп танығанға немесе айыпталушы ретінде іске тартқанға дейін жүргізілсе, тергеуші оны сараптама тағайындау туралы қаулымен, сарапшының қорытын-дысымен таныстыруға және оның ҚР КДЖК 244-баптың бірінші бөлігінде көрсетілген құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге міндетті.

Жәбірленушілер мен куәларды сараптамадан өткізу тек олардың жазбаша келісімімен ғана жүргізіледі. Егер бұл адамдар кәмелетке толмаған болса немесе сот оларды әрекет қабілеті жоқ деп таныса сараптама жүргізуге жазбаша келісімді олар-дың занды өкіддері береді. Аталған ереже міндетті жағдайда сараптама жүргізу үшін қолданылмайды.

Сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге орналастыру шарттары(ҚР КДЖК 247-бап). Стационарлық байқау қажетгігі туындаған жағдайда сот-психиатриялық сараптама ұйымы арнайы ерекшелігімен көрінеді. Себебі, бұндай байқау медициналық мекемедегі жабық қатаң изоляция тәртібін сақтайтын ғимаратпен байланысты болады. Заң онда орналастырылатын адамдарға ерекше қаулы қабылдануын талап етеді. Егер стационарлық бақылауға алынған адам шешімге сәйкес қамауға алынбаса, онда қаулы сот шешімінің негізінде қабылдануы тиіс (ҚР ҚІЖК 14-баптың 2-бөлігі).

Сараптама түрлері.Сот сараптамасы білім саласына қарай былай бөлінеді:

- криминалистикалық, медициналық, психофизиологиялық;

- инженерлі-транспорттық, инженерлі-техникалық, инженерлі-технологиялық;

- бухгалтерлік, қаржы-экономикалық;

- биологиялық, ауылшаруашылық, экологиялық, т.б. Криминалистік сараптама, өз кезегінде қолдану сараптамасы, құжаттарға жүргізілетін техника-криминалистік сараптама, фототехникалық сараптама, портреттік, баллистикалық сараптама, белгіленген таңбаларды қалпына келтіру не жою сараптамасы, суық қару сараптамасы, т.б. болыпжіктеледі.

Сот сараптамасының ерекше іс жүргізулік түрлеріне мыналар жатады: Жеке, комиссиялық, кешенді, қосымша және қайталама сараптамалар.

Жеке және комиссиялық сараптама(КР ҚІЖК 249-бап). Жеке сараптаманы бір сарапшы жүргізеді. Комиссиялық сараптама — күрделі сараптық зерттеу қажеттігі туындаған жағдайда тағайындалады және бір мамандықтағы бірнеше сарапшы жүргізеді. Комиссиялық сараптама жүргізуде сараптама ко-миссиясының мүшелері өзара ақылдаса отырып, бірігіп талдайды, алынған нәтижені бағалайды, ортақ пікірге келе отырып, қорытындыға қол кояды немесе қорытынды жасау мүмкін еместігін хабарлайды. Сарапшылар арасындағы келіспеушілік туындаған жағдайда олардың әрқайсысы өз алдына жеке қорытынды береді немесе қалған комиссия мүшелерінің қорытын-дысына сәйкес келмеген бір сарапшының пікірін қорытындыда жеке тұжырымдайды

Кешенді сараптама— бүл әртүрлі мамандықтағы бірнеше сарапшының қатысуымен жүргізілетін сот сараптамасы. Кешенді сараптама түрлі білім салаларының негізінде зертгеуді қажет ететін, іске қатысы бар мән-жайларды анықтау үшін тағайындалады (ҚР ҚІЖК 250-бап).

Комиссиялық сараптамаға қарағанда кешенді сараптамада әрбір сарапшы немесе комиссия жеке дара зерттелетін объектінің бөлігін өз мамандықтарына сай зертгейді.

Қосымша сараптама және қайталама сараптама(ҚР ҚІЖК 255-бап) — сараптама қорытындысы толық немесе жеткілікті түрде айқын болмаған, сондай-ақ осының алдындағы зерттеумен байланысты қосымша мәселелерді шешу қажет болған жағдайда жүргізілетін сот сараптамасы. Бұл сараптама жүргізу сол сарапшының өзіне немесе басқа сарапшыға тапсырылуы мүмкін.

Қайталама сараптама(ҚР ҚІЖК 255-баптың 3-бөлігі) — сарапшының алдыңғы қорытындысы жеткілікті түрде негізді болмағанда не оның дұрыстығы күмәнді болған не сараптаманы тағайындау мен жүргізудің іс жүргізу нормалары елеулі түрде бүзылған жағдайларда дәл сол объектілерді зерттеу және дәл сол мөселелерді шешу үшін жүргізілетін сот сараптамасы. Ол тағайындау туралы қаулыда алдыңғы сараптаманың нәтижелерімен келіспеудің дәлелдер келтіруге тиіс. Аталған сараптама ҚР ҚІЖК-нің 240, 242—252-баптарының талаптарын сақтау неіізінде тағайындалады, жүріізіледі.

Сарапшы қорытындысыныц құрылымы мен мазмұны(ҚР ҚІЖК 251-бап). Сарапшы қорытындысы - бұл жүргізілген зерттеу нәтижесі баяндалатын іс жүргізу құжаты. Егер койылған мәселелердің біреуіне болсын мәні бойынша жауап берілсе немесе сарапшы тарапынан бір ғана қорытынды жасалған болса ол сарапшы қорытындысы болып саналады. Жинақталған әдістерге сәйкес сарапшының қорытындысы үш бөліктен құралады - кіріспе, мазмүны, корытынды бөлігі.

Сарапшы қорытындысының кіріспе бөлігінде мыналар көрсетілуі тиіс:

- сараптама аты, оның нөмірі, материалдардың келіп түскен күні мен қорытынды жасаған күн;

- сараптама тағайындаған адам;

- сараптама жүргізудің негіздері (қаулыны кім және қашан қабылдады, қандай іс бойынша);

- зерттеу объектілерінің тізімі;

- сараптама жүргізу кезінде қатысқан адамдар туралы мәліметтер (фамилиясы, аты, әкесінің аты, іс жүргізулік дәрежесі);

- сарапшы шешетін мәселелер;

- сарапшы туралы мәліметтер (анкеталық мәліметі, мамандығы, ғылыми дәрежесі, атағы, қызметі, лауазымы);

Зерттеу бөлігінде мынадай мәліметтер көрсетіледі: сараптама объектісінің жай-күйі туралы; қабыдданған схема туралы, қолданылған зерттеу әдістері мен оларды пайдаланудың техни-калық шарттары туралы;

- сарапшы жүргізген эксперименттердің нәтажесі туралы;

- сарапшы қатысқан тергеу әрекеттері және олардың нәтижелері туралы, егер олар зерттеуге қатысы болса;

- зертгеу барысында қолданьшған нормативтік құқықтық актілер туралы; жүргізілген зерттеу нәтижелеріне берілген сараптамалық бағалау туралы.

Әрбір мәселеге зертгеу бөлімінің әрбір тараушасы сәйкес келуі керек. Сараптама актісін зерттеу. Әр бөлігі иллюстративтік материалдармен - фототүсірілімдермен, схемалармен, толықтырылады және олар косымша болып тіркеледі. Бұл материалдар сарапшы қорытындысының айқындылығын жоғарылатып, көрнекілігін қамтамасыз етеді. Олар ереже бойынша қорытындыға тіркеледі.

Қорытынды белімінде қорытынды нәтижелер баяндалады, яғни сарапшының алдына қойылған сұрақтарға жауап беруі. Әрбір сұраққа мәні бойынша қорытынды жасалады немесе оны шешу мүмкін еместігі көрсетіледі.

Комиссиялық, кешенді, қосымша және кайталама сараптамалар сараптама түрі туралы сөйкес келетін белгі бойынша рәсімделеді. Кейбір жағдайларда қорытындыны әрбір сарапшы жеке дара жасайды.

Сарапшыдан жауап алу(ҚР ҚІЖК 253-бап). Сараптама қорытындысы алғаннан кейін сараптама тағайындаған лауазымды адам сарапшыдан жауап алуға құқылы:

— оның жасаған қорытындысын толықтыру үшін немесе түсіндіру үшін;

- зерттеу кезінде қолданылған әдістерді түсіндіру үшін. Қорытынды мен айыпталушы да танысады. Сарапшы өзінің жауаптарын өзінің колжазбасымен баяндауына да болады.

Сарапшыдан жауап алу хаттамасы ҚР ҚІЖК 203-бабында көрсетілген ережелерді сақтай отырып толтырылады. Қорытын-ды жасап болмайынша сарапшыдан жауап алынбайды Сарапшының қорытындысы басқа дәлелдемелер алдында басымдық көрсете алмайды. Ескерте кету керек, «ешқандай дәлелдеменің алдын ала белгіленген күші болмайды».

Сарапшының қорытындысы тергеу және сот үшін міндетті деп саналмайды, алайда олардың сарапшы қорытындысымен келіспеуі уәжделген дәлелді түрде болуы тиіс.

9.Салыстырмалы зерттеу үшін үлгілер алу(ҚР ҚІЖК 256-бап). Салыстырмалы зерттеу үшін үлгі алу - бұл қылмыс жасалған орывда қылмыскердің ізін не заттарын қажетті үлгілер ретінде алып салыстырмалы зерттеу жүргізуге бағытталған тергеу әрекетгері. Тергеуші тірі адамның, мөйітгің, жануардың, заттың, бұйымны қасиеттерін бейнелейтін зерттеудің іс үшін маңызы болғанда алуға құқығы бар.

Сараптама зерттеуі үшін үлгі ретінде мына заттар алынады:

1) қан, ұрық, шаш, қиып алынған тырнақ, дененің сыртқы бетінің микроскопиялық қорытындылары;

2) сілекей, тер және басқа бөлініп шығатындар;

3) тері бедерінің ізі, тістің қалыбы;

4) қолжазба мәтіндер, бұйымдар, адамның дағдысын бейнелейтін басқа материалдар;

5) дауыс фонограммасы;

6) материалдардың, заттардың, шикі заттың, дайын өнімнің сынамалары;

7) гильзалардың, оқтардың қару мен тетік іздерінің үлгілері алынады.

Жәбірленуші мен куәдан үлгілер алу, мүндай әрекетті жасауды күдікті, айыпталушы өзін қылмыс жасады деп әшкерелейтін айғақтарды тексеру үшін табанды түрде талап еткеннен, сондай-ақ жыныстық аурулар мен өзге да жұқпалы ауруларды анықтау үшін, мұндай анықтау іс үшін маңызы болғанда үлгілер алу қажет болғаннан басқа жағдайларда, жәбірленуші мен куәнін келісімімен ғана жүргізілуі мүмкін. Жәбірленушіден, куәдан үлгілерді мәжбүрлеп алуға прокурордың санк-циясымен немесе соттың шешімі бойынша ғана жол беріледі. Тергеуші үлгілерді алғаннан кейін хаттама жасайды, онда үлгілерді алу үшін жасалған барлық әрекеттер олардың жүргізілу ретімен, бұл үшін қолданылған ғылыми-зерттеу және басқа әдістер мен рәсімдер, сондай-ақ үлгілердің өзі сипатталып жазылады. Егер үлгілерді тергеушінің тапсырмасы бойынша дәрігер немесе басқа маман алса, онда ол бүл туралы ресми қүжат жасайды, оған аталған іс-әрекетке қатысқан барлық адам қол қояды. Алынған үлгілер буып-түйілген және мөрмен бекітілген күйінде хаттамаға қоса тіркеледі (ҚР ҚІЖК 263,264-баптар).

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. Тергеу әрекеттерінің түрлері.

2. Жауап алу. Жауап алуға шақыру тәртібі.

3. Жауап алудың орны мен уақыты.

4. Жауап алудың жалпы шарттары.

5. Куә мен жәбірленушіден жауап алу.

6. Кәмелетке толмаған куә мен жәбірленушіден жауап алу ерекшеліктері.

7. Жауап алу хаттамасын рәсімдеуге қойылатын талаптар.

8. Жауап алу кезінде дыбыс және видео жазбаларды қолдану.

9. Беттестіру: түсінігі, мақсаттары мен оны жүргізудің іс жүргізушілік тәртібі. Беттестіруді іс жүргізушілік тәртіппен рәсімдеу.

10. Қарау: түсінігі, түрлері негіздері және жүргізудің іс жүргізушілік тәртібі.

11. Қарауды жүргізудің жалпы шарттары.

12. Қарауға катысатын тұлғалар.

13. Заттай дәлелдемелерді қарау мен сақтау.

14. Адамның мәйітін қарау. Қарау хаттамасы.

15. Эксгумация: түсінігі, негіздері және іс жүргізудің іс жүргізушілік тәртібі.

16. Эксгумацияны жүргізудің өнегелік негіздері.

17. Эксгумация хаттамасы.

18. Куәландыру: түсінігі, түрлері және жүргізудің іс жүргізушілік тәртібі. Куәландыруға маманның қатысуы. Куәландыру кезінде тұлғалардың құқықтарының кепілдіктері. Куәландыру хаттамасы.

19. Танытуға ұсыну: түсінігі, түрлері, жағдайлары мен жүргізудің іс жүргізушілік жағдайы. Танытуға ұсынуды іс жүргізушілік тәртіппен рәсімдеу.

20. Тінту мен алу. Тінтудің алудан ерекшелігі. Тінту мен алуды жүргізудің негіздері мен іс жүргізушілік тәртіптері. Тінту мен алудың түрлері. Жеке тінту. Тінту мен алуды іс жүргізушілік тәртіппен рәсімдеу.

21. Почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау, оларды қарау мен алу: негіздері мен жүргізудің іс жүргізушілік жағдайы. Почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындаудың іс жүргізушілік жағдайы, оларды қарау мен алу.

22. Хабарларды жол жөнекей ұстау: негіздері, жағдайлары мен жүргізудің іс жүргізушілік жағдайы. Маманның қатысуы. Хабарды жол жөнекей ұстауды іс жүргізушілік рәсімдеу.

23. Сөйлесулерді тыңдау мен жазу: негіздері, жағдайлары және жүргізудің іс жүргізушілік тәртібі.