Тақырып Сөйлем және оған тән басты белгілер

Сөйлем — ең басты тілдік единицалардың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас тілдік басқа кұбылыстардан ең алдымен коммуникативті қызметі, ягни шындық болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі жағынан ажыратылады. Демек, сөйлем — толық коммуникативті қызметі бар синтаксистік единица. Сейлемнін бірдеме жайында хабарлау кызметі оны син-таксистік басқа кұбылыстардап, мысалы, сөз тіркесінен ажырататын бслгі ретінде қаралады. 1) Жер жыртылды деген мен 2) жер жырту деген мысалдарды салыстыру-дан мынаны көруге болады: біріншісі — сөйлем де, екін-шісі — сөз тіркесі. Аталған сөйлсмнің белгіл-і бір қүрьт-лымдық үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру үшін кұрастырылған. Ал скінші мысал да (сөз тіркесі) — грамматикалық белгілі бір үлгі бойынша жасалған син-таксистік конструкция, бірак ол бірдеме жайында хабар беру үшін емес, бірдемені атау үшін құрастырылған. Демек, сөз тіркесінде номинативті кызмст болса, сөйлем-де хабарлау кызметі бар. Сөйлем тілдегі кұрылымдык үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шексіз емес, оларды санап айтуға да, талдап еинаттауға да бола-ды ^,94. Сөйлем— кұрылымдық үлгісі бар сиитаксистік единица. Сөйлемнің кұрылымдық үлгісі баска сннтак-систік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінеи өзгеше болады. Сөйлемпің құрылымдық үлгісі оның (сөй-лемнің) дербес единица ретінде, атап айтқанда, сөйлеу-дің дербестігі бар бөлшегі ретінде кызмет аткаруына мүмкіндік береді. Тілдік единица рстіндсгі сөйлемгс сөй-леуде дербес қолданылуға мүм-кіидік беретіп құрылым-дык үлгі — бастауыш-баяндауыштык кұрылымдык ¹⁹⁵ үлгі. Бастауыш-баяндауыштық кұрылым — синтаксистік баска конструкцияларға смес, сөйлсмге тән күрылым. Ал сөйлем болса, ол, жоғарыда аталып өткепіндей,— толык коммуникативті қасиетімен, яғни бірдеме жа-йында хабар беру кызметімен, сипатталатын синтаксис-тік единица.

Сонымен, «Жай сөйлем дегеніміз — хабарлаудың дербес синтаксистік единицасы, оның грамматикалық мағынасы — предикативтілік те, формасы — синтаксис-тік шақтар мен райларды білдіретін арнайы граммати-калық тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі».

Әр түрлі тілдердін синтакси-сін зерттеушілер коммуникативті кызметі жок, ягни бір-деме жайында хабарлауды білдірмейтін, лнформация үшін жасалмаған айтылыстарды сөйлемніц катарына жаткызбайды. Сөйлемнін катарына емес, айтылыстар-дыц (высказывания) түрлеріне жатқызылатындар, зерт-теушілсрдің пікірінше, мыналар: 1) әр түрлі эмоцияны білдіретін айтылыстар (мысалы: Қап! Әттеген-ай! Ой-пырмай! Мәссаған! Бәрекелді! Пау, шіркін!; 2) диалогтарга тон төмендегідей макүлдау мен теріске шығару, келісу мен келіспеу: Бар; Жоқ; Иә; Солай; Жарар; Жақ-сы; Ешқашан да! және т. б.; 3) сәлем беру және оған жауап айту, ракмет айту, тілек білдіру және оларга жа-уап айту, кешірім сүрау және оган жауаи айту: Сдлс-метсіз! Кеш жарық! Аман-саусыз! Кешіріңіз! Рақмет! Келуіңізбен! Жаңа жылыңызбен! Кездескенше! және т. б.; 4) бірдемеге үндеу, көңіл аудару: Айда! Марш! Караул! Алло! және т. б.; 5) жалпы сұракты білдіру және оған жауап айту: Немене? Бұ қалай? Дәнеме емес. Ештеме емес. Бұ қалайша? және т. б.; 6) дербес қарат-палар: Балалар¹ Өй, жігіттер! және т. б.²⁰¹ «Одагайлар да, әдеп-ізет формалары да, қаратпалар да өздігінсн хабар беру үіпін арналмаған; олардан біздің алатын хабарымыз айтылғандардыц тікелей мазмұнынан емес, бірнсиіе ой корытындыларынан келіп туады»²⁰². Жоғарыда келтірілген одағайлар, әдеп-ізет белгілерг және қаратиалар сөйлемге ұксап айтылғанмен, сөйлем бола алмайды, өйткені оларга «бастауыш-баяндауыш-тцк кұрылым тән емес»²⁰³.

Бастауыш нен баяндауыш туралы ұғымдар — логи-ка-семантикалық ұғымдар емес, синтаксистік ұгымдар. Зерттеушілердің пікірінше, «сөйлемнің тұрлаусыз мүше-лері» дегендер сөйлем кұрамынан смес, сөз тіркестері-иен болган бастауыштар мен баяндауыштардың құра-мынан м.үшсленіп шығады. Осы тұрғыдан келгенде, тіл білімінде «сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері» дегендер жалпы сөйлемнің мүшелері емсс, мүшелердің мүшелері, атап айтқанда, бастауыш, баяндауыштың мүшслері дей-тін пікір бар. Алайда, бүл моселе олі де болса зерт-тей түсуді қажет етеді. Бұл жерде әңгіме сөйлемнің қүрылымдык үлгісі, анығырак айтканда, бастауыш-баян-дауыштык кұрылымы жайында болып отыр.

Сөйлемге тән бслгілердің бірі — интонация. Сөйлем белгілі бір интонациямен айтылады. Интопация — сөй-лемнііі органикалык элемепті. Сөйлем жеке сөзден де» сөз тіркесінен де кұрылымдык үлгісі жағынан гана емес, интонацияға ие болу жағынан да ажыратылады. Жеке сөздер немесе сөз тіркестері кейде сөйлем түрінде жүмсалады. Олардын сәйлем түрінде жұмсалуы үшін, міндетті түрде сөйлемге тән интонациямен айтылуы шарт. Сонда ғана олар сәйлем' ретінде ұғынылады. Бұ-ған коса олар грамматикалык мағыналары жагынан, әрине, предикативтілікті білдіруі шарт (мысалы: Түн. Вокзал. Қаптаған жүргіншілер.)

Жогарыда әрбір сөйлемде объектнвті-модаль-дык, мағына болады дедік. Сөйлемде мұнан баска бсл-гілі бір субъективті-модальдык мағына да болуы мүм-кін. Субъективті-модальдык мағына сөйлеушініц нень айткысы, хабарлағысы келсс, соған катысын, атаи айт-канда, түгелдей хабарға (сообщение) немесе онын әй-теуір бір бөлшегіне катысын білдіреді. Субъективгі-мо-дальдык мағынаныц катарына күшейту мен әсерлеу, се-німділік пеп сенімсіздік, күптау мен жактырмау жэне т. б. осылай тәріздес мағыналар енеді. Мүндай мағына-лар белгілі бір тілдік кұрал-тәсілдер аркылы берілсді.

Сондай кұрал-тәсілдердіц бірі — интонация. Интона-ция әр алуан субъсктивті-модальдык мағыналарды білдіретін тәсіл рстінде колданылады. Мысалы, лепті иитонациямен айтылған сөйлем алуан түрлі экспрессив-ті мағыналарды білдіреді. Интонация тәсілі сұраулык демеуліктермен ұштаса келіп, риторикалык сұракпен ай-тылатын сөйлемдер жасалады да, олар әр түрлі эмоция-

ны білдіреді.

Сөздердіц орын тәртібі де сөйлсмде субъективті-мо-дальдык мағыналарды білдіру тәсілі ретінде колданы-луы мүмкін. Мұндайда сөздсрдіц орын тәртібі тәсіліне интонация тәсілі келіп ұштасады. Мысалы: Тарт қолың-ды Вһетнамнан! Тапқан екенсің сенетін адамды! Тыңдар ол сені! Қелтірілген сөйлемдердіц субъективті-модаль-дык мағыналары баяндауыштардыц калыпты орны өз-геріп, олардын сөйлемдердіц басында айтылуы (бұл — сәздердің орын тортібі тәсілі) жәие онымен көтерінкі (лепті) интонация тосілініц ұштасуы аркылы берілген.