Лекция Қазақстандағы ХІХ-ХХ ғғ.білім беру мен педагогика ғылымы. Ғасырлар тоғысындағы білім беру жүйесі
1.Қазақстанда қазақ мектептер жүйесінің пайда болуы мен дамуы.
2.Ы.Алтынсаринның педагогикалық идеясы мен ағартушылық қызметі
3.Ш.Уалихановтың ағартушылық идеялары.
4.Абай Құнанбаевтың тәлімдік-тәрбиелік ойлары.
5.XXғасырдың бас кезінде Қазақстанда педагогикалық ой-пікірдің дамуы.
Лекция мақсаты:XXғасырдың бас кезіндегі қазақстандағы мектеп пен педагогикалық ой-пікірдің дамуы туралы толық мағлұмат беу.
Лекция мәтіні: Ыбырай Алтынсарин (1841—1889)
Қазақ халқы мәдениетінің тарихынан көрнекті орын алатын қайраткерлерінің бірі, халқымыздың мақтанышы, демократиялық бағыттағы ағартушы, тұңғыш педагог, ақын-жазушы Ыбырай Алтынсарин орыс халқының кең арналы білім бұлағынан сусындады. Өзінің алған білімін туған халқына тарту етіп, қазақ елі үшін оқу-ағарту саласында игі еңбек сіңірді. Ол ағартушылық алғашқы қадамынан-ақ қазақ халқының келешегі ұлы орыс халқының өмірімен, оның мәдениетімен тығыз байланысты екенін ашып айтты. Қазақ халқының дарынды перзенті Ы.Алтынсарин аса күрделі тарихи кезеңде, патша үкіметі Шығыс халықтары арасында қатаң отарлау саясатын жүргізіп жатңан кезеңде өмір сүрді. Қазақ халқы өзінің қоғамдық-экономикалық дамуы жағынан өте артта қалған еді. Бұл- қазақтың кең сахара даласында нағыз патриархалдық әдет-ғұрыптар үстем болып тұрған кез болатын. Ыбырай Алтынсарин XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының алдыңғы қатарлы ой-пікірлерін уағыздаушылардың бірі болды. Ы.Алтынсариннің ағартушы және педагог ретінде қазақ халқының тарихи даму жолына үлкен үлес қосарлықтай творчестволық еңбек етуіне орыс халқының прогресшілдік ықпалы көп көмегін тигізді. Бүл қағида Қазақстан үшін де солай еді. Ыбырай Алтынсарин орыс халқы мәдениетінің демократияшыл идеяларын, әсіресе Ушинскийдің педагогикалык; мектебінің жаңалықтарын творчестволық жолмен қабылдай отырып, қазақ даласына білім таратушы, мектеп ашып, жастарды тәрбиелеуші мұғалім болды. Ол өз ісінде әрқашан адамгершілік туын көтеріп, көптеген педагогикалық бағалы мұралар қалдырды. Солардың ішінде оның тамаша өлеңдері мен әңгімелері де бар. Бірақ ол - ең алдымен ағартушы педагог. Ал оның ақындығы мен жазушылығы оның мақсатына, сол ағартушылың-педагогтық істеріне бағынған. Әңгімелер мен өлеңдерін балалар тәрбиесіне арнап, оқу құралдары мен оқулықтарына енгізген.
Ыбырай Алтынсарин қазіргі Қостанай облысының бұрын-ғы Обаған (қазіргі Затобол) ауданында 1841 жылы 20 октябрьде туды. Ыбырайдың жас кезінде әкесі Алтынсары қайтыс болады да, бала үлкен әкесі Балғожаның қолында өсіп, тәрбие алады. Балғожа баланы Орынборда ашылатын болып ұйғарылған жеті жылдық мектепке алдын ала жаздырып қояды. 1850 жылғы августың 22 күні 9 жасар немересі Ыбырайды Орынбор қаласындағы сол жеті жылдың мектепке оқуға түсіреді.
Бұл — қазақ феодалдарының балалары үшін, олардың ішінен патша өкіметіне сенімді чиновниктер даярлап шығару мақсатына арналып ашылған мектеп еді, сонымен бірге ол қазақ даласында орыс тілінде оқытатын тұңғыш мектеп болып саналатын.
Ыбырай — зейінді, терең ойлы, әр нәрсені өзінше топшылағыш оқушылардың бірі болды. Ол оқытушылар берген сабақтармен ғана қанағаттанып қалмады, ер жете келе өз бетімен озат пікірлі кітаптардан сабаң ала бастады, ол кітаптар Белинский мен Герценнің, Чернышевский мен Добролюбовтың, орыстың ұлы ақындары, жазушы классиктері Пушкин мен Лермонтовтың, Крылов пен Гогольдің, тағы басқаларының көркем тілді, озат ойлы шығармалары еді. Мұнымен бірге Ыбырай Шығыстың Фердоуси, Низами, Новаи сияқты ұлы ақындарының шығармаларымен танысты. Ол 1857 жылы мақтаулы оқушылар қатарында жоғарғы айтылған мектепті бітірді.
Мектеп бітіргеннен кейін Ыбырай халық ағарту жұмысын таңдады. Бірақ оның ағарту саласында істесем деген мақсаты бірден орындалмады. Өйткені ол кезде қазақ даласында ашылған даяр тұрған мектеп әлі жоқ та еді. Ыбырай амалсыздан Орынбордың облыстық басқару мекемесіне тілмаштың кызметке қалдырылды. Біраң оны чиновниктік жұмыс қанағаттандырмады, арманы — бар күшін алдағы күнде өз халқын ағарту ісіне жұмсау еді. Шекара комиссиясында тілмаш болып қызмет атқара жүріп, қазаң арасында мектеп ашу жолында Ыбырай көп еңбек сіңірді. Ол бұл жөнінде тиісті орындардың алдына мәселелер қойды, өз халқын үгіттеумен болды. «Мектеп — қазақтарға білім берудің басты тұтқасы... Үміт мектепте, қазақ халқының келешегі мектепке байланысты»,— деп жазды ол.
Ыбырай Алтынсарин мектеп ашу дайындығына кіріскен кезде-аң «Қазақ халқы менен көп үміткер»,— деп өзінің халық алдындағы жауапкершілігін түсінді. Алайда жергілікті әкімшілік пен патша үкіметінің оқу-ағарту министрлігі мектептерді ашуға ешқандай материалдық көмек көрсетпеді. Ыбырайға халық көмегіне ғана сенуге тура келді. Даланы дамылсыз аралап, ауыл басшыларымен үздіксіз кеңесе жүріп, Алтынсарин ақыры өз мақсатының алғашқы ұшқынын тек 1864 жылы ғана көрді. Бұл жылы Торғайда қазақ балаларына арналған 14 балалық шағын интернаты бар бастауыш мектеп ашылды. Ыбырай Алтынсарин әуелі бастауыш мектептің мұғалімі, кейін Торғай облысының қазақтар үшін ашылған мектептері бойынша инспекторы қызметін атқарды. Оның педагогикалық игі қызметі осыдан басталды.
1879 жылдан бастап Ыбырай Алтынсарин қазақ даласындағы мектептер жұмысын басқаратын Торғай облыстық халық ағарту инспектрі болып жүмыс істеді. Оқу инспекторы больш жұмыс істеп жүргенде Ыбырай алдыңғы қатарлы орыс педагогтарының оқыту әдісін өзінің педагогтық, оқытушылық тәжірибесіне ұштастыра отырып, ортаға салды.
Қазақ халқының тарихында Ыбырай Алтынсарин ерекше роль атқарады. Ол қазақтың түңғыш педагогы, қазақ даласында бірікші рет мектеп үйымдастырып, қазақ жастарына білімнің есігін ашты. Он жыл бойы Торғай облысының оқу инспекторы болып түрған кезінде қазақ аулының шаруашылық және әлеуметтік ерекшеліктеріне сәйкес, көшпелі ауылдық қалаларда уездік мектептер ашып, хал-ауқатына қарамастан, бұқара халықтың балаларын оқыттырып, білім ордасының іргесін қалады. Сонымен қатар оның Ырғыз қаласында грузин халқының көрнекті педагогы Я. С. Гогебашвили, армян педагогы Г. Агаян, Й. Н. Ульяновтың досы чуваш педагогы И. Я. Яковлев, азербайжан педагогы Рашид Эфендиев, татар педагогы Каюм Насыри т. б. сияқты Ыбырай да өз халқын мәдениетке жеткізудің бірден-бір жолы халқына орыс тілін насихаттау, орыс халқымен достықты тереңдету деп түсіндірді.
Ыбырай Алтынсарин жастарды өнер-білімге, мәдениетке үндеуде өзінен кейінгі ұрпаққа сарқылмас мол мұра қалдырды.
Бұл күнде қазақ халқы өзінің өткен заманда халқының болашағы үшін күрескен, жастарды алғаш рет өнер-білімге үндеген таңдаулы ұлдарының бірі — Ыбырай Алтынсаринді әр уақытта да есте ұстайды.
Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық мұралары ұлттық педагогика ғылымының алтын қорына қосылған елеулі үлес болып табылады.
Шоқан Уәлиханов (1835—1865).Шоқан Уәлиханов — қазаң халқының тарихында өз елінің болашағын дұрыс болжап, сеніммен алға қараған, езілуші-лердің мүддесін ңорғаған тұңғыш демократы болды.
Шоқан орыстың XIX ғасырдағы озат ойшылдары, револю-ционер демократтары Белинский, Чернышевский, Добролю-бовтардың идеяларынан рухани нәр алды. Біраң ІІІоқан ол ұстаздарының дәрежесіне көтеріле алған жоң.
Шоңан — қазақ халқының шын мәнісіндегі тұңғыш ғалы-мы, оның ғылыми жұмысқа қүмарлығы және оған икемділігі кадет корпусында оқып жүрген кезінде-аң белгілі бола бастай-ды. Бүған Г. Н. Потаниннің мына сездері-дәлел бола алады: «14—15 жастағы Шоцанға кадет корпусыныц бастыцтары бодеп царайтын... Шоцан ол кезде аса көп оцитын. Бүл кеп оцуы оның сыншылдыц цабілетін өсір-ді. Оныц адамгершілік мәселесі және кейіннен езінің маманды-гы болып кеткен шығыс фило-логиясы жөніндегі пікірлері біз-ді таң цалдыратын».
Шоқан өз халқының тарихы-на, мәдениетіне, ауыз әдебиеті-нің нұсқаларына ерекше көңіл бөлді. Ол өзінің жинаған мате-риалдары туралы былай деп жазды: «Этнографиялық
очерктер, статистік мәлімет-тер, тәрихи хабарлар, үйсіндер мен қырғыздардың халықтық әдебиетінің ескерткіштерін бір-неше дәптер етіп жаздым». Орыс жолдастары мен достары Шоқан қайтыс болғаннан кейін оның жарияланбай қалған еңбектерін жинап бастырды. Шоқанның шығармалары 1904 жылы Петербургте академик Н И Веселовскийдің редакциясымен басылып шықты.^Осы кітаптың алғы сөзінде академик Н. И. Веселовскии былаи деп жазды- «...Шоцан Уэлиханов Шыгыстану элемшщ үстгнен күйрыцты жүлдыздай жарц ете цалды. Орыстың Шығысты зеюттеиші галымдарының барлыгы да оны ерекше бір цүбы-лыс деп танып, одан түрік халыцтарының тағдыры туралъі үлы және маңызды жаңалыцтар ашуды күткен еди Ырац Шоканның мезгілсіз өлімі біздің бүл үмітімізді үзіп кетті».
Бүл ғалым Шоқанға берілген әділ баға еді. ІПоқан тарихшы, географ, этнограф, әрі ауыз әдебиетін жинап зерт-теуші болды. Ол тек өз халқының гана емес, Орта Азия және Шығыс халықтарының да тарихын, мәдениетш, әдебиетш зерттеді Өзі билеуші таптың ортасынан шыққанымен, Шоқан қалың бұқараның аяусыз ңаналып отырғандығын көре білді, халықтың ой-тілегін, арман-мүддесін ңорғады, қазаң дала-сындағы басқарушылық тәртіптің өзгеруш қалады. Мұның барлығы да Шоқанның демократтығын сипаттаи түседі.
Шоқан Орта Азия елдерінің артта қалуына себепкер бол-ған жағдай — монархиялық тәртіп пен ислам дші екенш дұ-рыс түсінді. Сондықтан да кертартпалыққа ұрындырып, даму-і-а кесел жасап отырған ислам дінін Шоқан қатал сынға
ШДОл жалпы дін атаулының прогреске бөгет болатынын, ғы-лым мен мәдениеттің дамуына кесел жасайтынын, әсіресе ислам дінінің реакцияльщ сипатын анық аитты. Ол тоңырау мен ңұлдыраудың себебі болған, халықтың басын айналды-рып, санасын улаған дінді орта гасырлық идеология деп са-нады.
«Мүсылмандыц туралы» деген еңбегінде Щоқан былай деп жазады: «Мүсылман изуверлігінің, дін фанатизмі атау-лыныц бэрінің халыцтардың длеумет өмірінің дамуына кел-тіретін зияны туралы... көп айтып жатуды артыц деп санай-мыз, Европада да теологияның етек алып кетуі халъщтардыц дамуына мүлдем кесел болғаны белгілі» К
Орыс педагогикасының прогресшіл идеялары да ІПоқан-ның ағартушылың көзңарастарына әсер етті. Шоңан мектеп оқуының ғылыми негізде ңұрылып, табиғаттың сырларын ашуға бағытталуын, халықтың жаппай білім алуын халқы-мыздың алдыңғы ңатарлы, мәдениетті елдерді қуып жетуін аңсады.
Ол мұсылман мектептері орнына, «ой мен сезімнің есуіне бөгет жасаудан басңа тук пайдасы жоқ, жансыз схоластика болмайтын мектептер» ашуды талап етті,
¥лы ағартушы ең алдымен ү.лы орыс халқынан үйрену керектігін, ол үшін орыс оқуына бой ұрып, орыс оқуын қазаң даласына тарату халықтың орысңа деген достығын күшейте-тіндігін, мұның өзі игілікті іс екенінкөрегендікпен болжады. Шоқан қазаңтарға орыс тілін білудің маңызын баса айтңан адам болды. «Орыс тілін білмеген цазақ,— деп жазды ол өзі-нің бір мақаласында,— оның заң-законын да білмейді».
ІПоңан туған халқының әдет-ғұрпы мен психологиясының біраз жаңтарын талдай келіп, қазақ арасындағы кейбір жа-ғымсыз әдеттерді мейлінше сынады, бұларды қазақ қауымын ілгері бастырмай келе жатқан мерездер деп ашынды. Мыса-лы, осындай феодалдық өмірдің басты мерездерінің бірі — барымта екендігін, оны жұрттың көпшілігі баюдың, мал жи-наудың ең жеңіл әдісі деп қате түсініп жүргенін дәлелдеді., Ол мұндай «кәсіппен» айналысңан адамның еңбекке ынтасы болмайды, ал белгілі бір кәсіппен айналысу уақыт, зор ынта тілейді деп дұрыс тұжырымдады. Осылайша ол жастарды да мұндай жағымсыз кәсіптен бойын аулаң салуға шақырды. Бұл жағымсыз жексүрын әдеттің адамды арамтамақтықңа, еріншектікке итермелейтінін айта келіп, ол қазаң даласында түрлі кәсіптің дамуына оның кедергі келтіретіні жөнінде дү-рыс ңорытынды жасады.
Шоқанның халықтың психология туралы пікірлерінде ма-териалистік тенденция басым. Бүл оның көптеген еңбектері-нен анық байқалады. Мысалы, «Записка № 1» деген еңбегінде адам психикасы сыртңы ортаға, әсіресе географиялың, та-биғат жағдайларының әсеріне байланысты ңалыптасып отырады деген пікір айтады. Бірақ Шоқан адам психология-сының ңалыптасуындағы тарихи-қоғамдық факторлардың ше-шуші ролін дұрыс үғына алмады. Оның ойынша, жұрттың сана-сезімін, әдет-ғұрпын географияльщ орта билейді, халық-тың прогреске жетуі материалдық өмір жағдайымен емес, идеологиялық факторлармен, ағартушылың әрекетпен жүзеге асатын болады. Осыған орай адамдардың мінез-ңүлңы мен әдет-ғұрыптарының қалыптасуында географиялың орта мен табиғаттың ролін Шоңанның асыра бағалап жіберген кездері де болды.
Абай Құнанбаев (1845—1904).Абай — қазақ халқының ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін салушысы, сонымен бірге үлы ойшылы.
Өзінің көптеген шығармаларында қазақ халқының кө] некті ағартушысы Абай ез халқының ауыр түрмысын жәе ыадандығын мінеп-шенейді. Тек өзінің қарын ңамын, яғн тән ңажеттігін өтеуді ғана ойлап, рухани қажеттігін ойламаз тындарға, еңбексіз мал табудың жолына түсушілерге, біреу; алдап, біреуді арбап күн көрушілерге, өзінің жағымпаздығь мен ұлық алдында көзге түсіп қалуға тырысушыларға Аба мейлінше қарсы болды.
Ата-ананың надандығы мен ңараңғылығын айта кел: Абай солардың өз баласына дұрыс тәрбие беруіне шүбәлан ды. («Оныншы сөз»). Ол осындай ата-аналарды: «...бір ба^ туғызып, оны да ит қылуға, оған да ңорлык, керсетуге мұнп неге қүмар болдьщ?»—деп сөгеді. Жақсы «...баланы сенд< әке, сенің еліңдей ел асырап өсірмек пе екен?». Жоң, балан «...өзің жақсы асырай білесің бе? Білмейсің. Өз күнәңды өз көтергеніңмен тұрмай, балаңның күнәсына тағы да ортақ б ласың», «...осы ма берген тәлімің? Осы баладан ңайыр күтес бе?» '— дейді ақын. Ңайыршылықтан, теңсіздіктен және надандыңтан құтылу үшін Абай өз халқын біліммен қарулануға, алдыңғы қатар-лы халықтардың мәдениетін қабылдап, балаларын сол мәде-ниетке үйретуге шақырды: «Біз ғылымды сатьш, мал іздемек емеспіз, малменен ғылым, кәсіп қылмақпыз, өнер өзі де мал, өнерді үйренбек өзі де ихсан».
Өз шығармаларының басым кепшілігінде — поэзиясында да, ғаклия сөздерінде де Абай қазаң халқын білімге, мәдени-етке шаңырды. «Жан ңұмары дүниеде немене екен?»—дейді де, «білмекке құмарлық»,— деп жауап береді.
Халық ағарту ісін оның материалдың тұрмыс жағдайын жаңсартумен байланыстыра отырып, Абай біздің көз алды-мызға халықтың рухани ңажеттіліктерін оның материалдык, ңажеттіліктерінен бөліп ңарайтын қиялшыл утопист ретінде емес, материалист ретінде көрініп отырады.
Абай өзінің 40 жасқа келгенде (1885) жазған «Жасымда гылым бар деп ескермедім» дейтін елеңінде жас кезінде ғы-лымның пайдасын кере-тұра ескермей, ал ер жеткен соң ғы-лым ңолына түспей, мезгілінен кешігіп ңалғандығыйа өкініш білдіреді.
Тек орыс тілін оқып үйренгеннен кейін ғана, орыстың жер аударылып келген прогресшіл пікірдегі адамдарымен таны-сып, солардың көмегі арқасында классикалық көркем әдеби-етті, жаратылыстың-ғылыми, тарихи-философиялык, т. б. про-гресшіл-демократиялық әдебиеттерді орыс тілінде оқиды. Сөй-тіп, ңоғамдың өмірден алған жеткілікті тәжірибесінің арқа-сында Абай нағыз ғылым орыс халқында екенін, сондықтан да оның озат мәдениетіне көшіп, балаларды орыс мектепте-рінде орысша оқыту керек деген ңорытындыға келеді.
Ол орысша тек өзі ғана оңып қойған жоқ, сонымен бірге өзінің балаларын да орысша оқуға берді және оларды шен алсын, шекпен кисін деп берген жоң, ақиқат өмірді танысын, ңараңғылықтан ңүтылып, көздері ашылсын, ғылыми білім ал-сын деп берді. Оның Мағауия дейтін үлы мен Күлбадан деген ңызы Семейдегі орыс мектебінде, ал үлкен үлы Әбдірахман Петербургтегі Михайловск артиллерия училищесінде оңыды.
Абай қазаң балаларының интернатты мектептерде оқып жүргеніне қатты қуанды. «Интернатта оқьш жүр» (1886) де-ген өлеңінде қазак, балаларының шариғатңа емес, ғылымға, орыс жазуына үйрететін мектептерде оңып жүргендеріне қуа-на отырып, олардың ата-аналарының өз балаларын мәдениет-ке үйренсін демей, шен алсын, шекпен кисін дейтін тілекте-ріне реніш білдіреді. Ата-аналарының тілегін орындау үшін балалар арыз жазуға тезірек үйренуге, тілмаш, адвокат болу-та асығатындығына, Салтыков-Щедрин мен Толстой олардың ойына кіріп-шыңпайтындығына Абай ңатты қынжылады. Ол балалардың ғылымға деген талабьін, ңүмарлыңтарын туғызу екенін, онсыз ешбір білім алуға болмайтындығын атап көрсетеді. Жастардан пайда табу үшін емес, ар үшін, терең білім алу үшін тырысуды талап етеді.
Шын білім кітапта, оны оқып үйрен, әскери шенге қызықпа, жаныңның оты сөнбесін десең, уездік начальникке жағынуға тырыспа, ғылымның жолы қиын, сонда да өзіңнің адал еңбегіңмен оқып білім ал, адал бол, әділетті жақта деп үйретеді Абай.
Абай жастарды орыс ғылымын үйренуге шақырады. «Орысша оқу керек, хикмет те (арабшада өнер-білім, ғажайып деген мағынада), мал да, өнер де, ғылым да — бәрі орыста зор. Абай орыс ғылымы мен мәдениеті, техникасы дүниенің, табиғат сырының кілті екендігін, оны меңгерген адамға өмір сүру оңайырақ түсетіндігін әлденеше рет айтады, жақсылықты, адал еңбегімен өмір сүруді орыс халқынан үйрену керек дейді.
Ғылым таппай, мақтанба» (1880) деген өлеңінде Абай, еғер адам боламын десең, болашағыңды ойласаң, өсек-өтірік-тен, мақтаншақтыңтан, еріншектік пен орынсыз мал шашу сияқты жаман әдеттерден саң бол, оның орнына талапты бо-луды, еңбек сүюді, терең ойлы болуды, қанағат қыла білуді, раңымды болуды ойла дейді.
Мектептің жалпы білім және тәрбие берудегі маңызын ес-кере отырып, Абай жас буынға мектепте жүйелі білім беру ңажеттігін мойындайды. Ол тәрбие мен білім берудің жас буынды адам етіп ңалыптастыруда шешуші роль атқаратын-дығын жаңсы түсінді. Ол туралы: «Егер мен заң қуаты ңо-лымда болса, адам мінезін түзетуге болмайды деген кісінің тілін кесер едім»,— деп жазды.
Абай оңыту ісіндегі схоластикалың әдіске, қүрғақ жаттау-ға қарсы болды. Ол сапалы білім беруді ңуаттады. Таяз тәртібінің орнына, саналы тәртіптің болуын жақтады.
Ғылымға шын ңүмартып, аңсау білім алуға ең ңажетті шарттың бірі деп санады. «Білсем екен, керсем екен, үйренсем екен» деген — мүның бәрі жан ңұмары.
Дүниенің көрінген әм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса, денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады»,— дейді Абай. Оқыту жұмысы нәтижелі, әрі пайдалы болу үшін Абай, орыстың ұлы педагогы К. Д. Ушинский айтқандай, балаларды әуелі ана тілінде оқытуды, оларға шын ғылыми білімдер беруді, содан кейін барып шетел тілдеріне, мәселен араб, парсы тілдеріне үйретуге көшуді ұсынды.
«Әуелі білім-ғылым табылса, ондай-мұндай іске жаратар едім» деп дүниенің бір қызықты нәрсесіне керек болар еді деп іздемеске керек» '.
Абай ғылымды үйрену ісіне тек пайда кездеп қарауға қарсы болды. Ол балаларға әуелі олардың ақыл-ойын, дүниетанымы мен мәдениетін дамытарлық жалпы білімдер беру қажет деп ееептеді.
Абай оқыту процесінде ақыл-ойды дамыту керек екендігін, онсыз білім алуға болмайтындығын өте дұрыс көрсетеді. Ойлау мен қиялдауды дамыту айналадағы дүниені, құбылыстар мен заттарды жан-жақты терең танып білуге мүмкіндік береді. Ақылды адам заттар мен құбылыстардың сырын ашып, одан дұрыс ой қорытындыларын жасай алады. Білім алуға ең зиянды нәрсенің бірі — салақтық, пайымсыздық, онымен аяусыз күрес жүргізу керек. Бұл салақтық адамды жалқауландыра береді, көздеген мақсатына жету үшін барлық күш-жігерін топтастырмайды. Сондықтан адам өзінің «білім сақтайтын сауыты» болып табылатын өз еркін (воля) тәрбиелеуге тиіс. Тек еркі мықты, берік мінезді адам ғана білім алу жолында зор табысқа жете алады. Білім оңайлықпен қолға түспейді, тек төзімді еңбек ету арқылы ғана білім алуға болады.
Жастарды тәрбиелеуде Абай әдебиеттің, әсіресе поэзияның ролі күшті деп көрсетті.
Поэзия халықтың ойы мен мұң-мұқтажын білдіреді, ол адамның психологиясын бейнелейді. Ол тек адамның ақыл-ойы мен сезімін білдіріп қана қоймайды, сонымен бірге оларға әсер ете де алады.
Көркем сөздің, музыканың тәрбиелік маңызына тоқтала келіп, Абай айналасындағыларды, әсіресе жастарды тек өзінің тамаша өлеңдерімен, ғаклия сөздерімен және орыс классиктерінен аударған шығармаларымен ғана тәрбиелеп қойған жоқ, сонымен бірге ол ән де жазды.
Ұлы ақын қараңғы түндегі жарық жұлдыз тәрізді, надандыққа, түнекке және мәдениетсіздікке қарсы күресті. Бірақ патриархалдықтың, тағылық, мешеуліктің ғасырлар бойына келе жатқан надандық дәстүрін жеңу жалғыз-жарым адамның ңолынан келмейтіні белгілі. Сонда да олар сепкен ұрық текке кетпейді.
Арманы — ұлы орыс халқы мен қазақ халқының арасындағы достық қатынасты күшейту, қазаң жастарын орыс тіліне, орыс мәдениетіне үйрету, жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеу болған ұлы ағартушы ақынның бұл сөздерінің маңызы бүгінгі біздің заманымызда да айрықша зор.