Материал-техниктиг хандырылгазы

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА ПЕДАГОГА

по курсу «Тыва дыл»

4 класс, начальная общеобразовательная школа

2016-2017 уч. год

Самия Хорагай Вкторовна

с.Тоора- Хем

2016 - 2017 учебный год

Тайылбыр бижик

Тыва дыл – Тыва Республиканын ундезин чурттакчылары болур тываларнын торээн дылы. Амгы уеде ол Тыва Республиканын куруне дылдарынын бирээзи апарган. Тыва дыл чугле харылзажырынын эвес, тыва культуранын – улустун аас чогаалынын, литературанын, театр уран чуулунун болгаш радио, теледамчыдылганын, парлалганын, эртемнин, албан - херек кылырынын, ооредилгенин база кижизидилгенин дылы апарган.

Тыва школалар тургустунганынын бирги хунунден эгелээш, тыва дылды тускай эртем кылдыр ооредип эгелээн деп тыва эртемденнер бижип турар.

Тыва дылды эге школага ооредири уругларнын угаан-медерелин, логиктиг боданыышкынын сайзырадырынга, оларны эки мозу-шынарга кижизидиринге, куш-ажылга белеткээринге, уругларнын ниити билиинин, культуразынын деннелин бедидеринге улуг ужур-дузалыг. Школага тыва дылды ооредири уругларга торээн дылынын дугайында эге чада билиглерни бээр, оске эртемнерни шингээдип алырынга дузалыг.

Тыва дылдын программалары школаларнын тургузуунун, сорулгаларынын база тыва дылдын болгаш ниити дыл эртеминин хогжулдезинин аайы-биле чаартынып турган.

Бо программаны 2-4 класстарның тыва дыл болгаш номчулга кичээлинге таарыштыр тургускан.

Эге класстарга тыва дылды ооредиринин программазының кол сорулгалары:

-уругларны медерелдии-биле шын номчуур, бижиир болгаш чугаалаарынга ооредири;

-торээн дыл болгаш литература талазы-биле эге билиглерни бээри;

-уругларны ном-биле ажылдаарынга чанчыктырары, номчулга болгаш билиглерже чуткулун хайныктырары;

-номчулга болгаш бижилгенин дузазы-биле бойдусту, ниитилелдин амыдыралын, болуушкуннарны хайгаараары;

-уругларны чечен чогаал оранынче углап, сөстүң уран чурумалдыг овур-хевирин дамчыштыр сөзүглелдиң долу болгаш делгем утка-шынарлыын хөй талазындан угаап билип алырынга дузалааар;

-уругларны эки мозу-шынарлыг, идепкейлиг, куш-ажылга ынак, хулээнген херээнге харыысалгалыг кижи болурунга, таварышкан бергелерни бот-тускай ажып эртерин болгаш чараш чуулдерни эскерип билиринге кижизидери;

-ооренип турар чуулдерин сайгарып, деннеп, болуктеп, туннеп, тайылбыр кылып билиринге чанчыктырары;

3. Ниити билиглер, арга-мергежил болгаш ажыл-чорудулганын аргалары:

Ханы билиг алырынын ажыл-чорудулгазы.

Бир чуул-биле болуп турар болуушкуннун оскерилгезин тывары, хайгааралды аас-биле тайылбырлаары. Деннелге аргазын ажыглап тургаш, деннештирип турар чуулдернин онзагайларын илередири. Хайгаараар, шенелде кылыр сорулга-биле туннелдерни деннештирери.

Чугаа чорудулгазы болгаш медээлер-биле ажыл.

Созуглелдернин темазын, кол утказын аас болгаш бижимел хевирге илередири. Монологтуг чугааны тургузары (сумелээн темага, салган айтырыгга); диалогка (чугаага) киржири. Словарьларда, библиотека каталогтарында бар чугула медээлерни кылып, оларны дилеп, шыгжап чанчыгары. Компьютерге ажылдап ооренири. Материалды таблица дузазы-биле коргузери. Медээлерни алфавит болгаш саннар дузазы-биле чурумчудары. «болгаш, азы…», «бир эвес…, ол…», «чугле ол эвес, а…» дээн чижектиг бодун ужур-уткалыг чугааларны ажыглаары.

Ажыл-чорудулганы организастаары.

Тускай айтыышкын, улегер болгаш бодун алгоритм ёзугаар кууселде кылыры. Ооредилге мергежилгелерин чыскаап чурумчудары (Мону канчаар кылырыл?). Ажыл-чорудулганын хыналдазынын болгаш демдээнин аргаларын илередири (Бо чуул шын кылдынган бе?). Берге чуулдернин чылдагаанын илередири (Канчангаш? Чуге?). Берге чуулдерни баш удур илередип алыры (Кандыг бергедээшкин туруп болурул?). Ажылда частырыгларны илередири болгаш оларны эдери (Частырыглар бар ирги бе?).

Демнежилге ажылы.

Эрткен темага хамаарыштыр билиглерин аразында айтыржып, арга-суме катчып, ол ышкаш кылыр ажылды улежип билири.

Класс бурузунун тыва дыл программазын эртемден-методист башкылар беш-беш бөлүктерден тургустунган кылдыр тургускан. Бо программа база оларнын ол чуулунге даянган: 1) «Υннер болгаш үжүктер» 2) «Сөс» 3) «Домак» 4) «Харылзаалыг чугаа» 5) «Чараштыр бижилге». Ынчангаш эртемден-методист башкыларнын санап турары-биле класс бурузунге фонетика, лексика, сос тургузуу, морфология, синтаксис болгаш харылзаалыг чугаа талазы-биле билиглер алыр ужурлуг.

Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче, оореникчилернин шын чугаалап ооредиринин аргазы – номчулганын чанчылдарын хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган. Номчулга кичээлдеринин кол сорулгалары: 1)номчулганын шын, медерелдиг, аянныг, ыыткыр номчуур шынарлары; 2)чогаалда овур-хевирни, созуглелдин утказын шын шингээдип алыры; 3)уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин чанчылдарын билиндирер; 4)уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга, номну ургулчу номчуурунга сонуургалдыг болурун чедип алыр;

θөредилге планында «Тыва дыл болгаш номчулга» деп эртемниң туружу:

Базистиг өөредилге планында төрээн дылды өөрениринге 4-кү класска 5шакты берип турар: 3 шакты тыва дылды өөрениринге, 2 шакты төрээн чугаа өөрениринге.

Грамматика, шын бижилге, чугаа сайзырадылгазы (102 шак)

Катаптаашкын (12 шак)

Домак. Домактың чугула болгаш ийиги черге кежигүннери. Домакта сөстерниң харылзаазы. Домактың сөөлүнге бижик демдектери.

Сɵзүглел. Сѳзүглелдиң янзылары (тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын) .

Үннер болгаш үжүктер. Слог. Ажык эвес үннерни дакпырлап бижиири. Күштүг болгаш кошкак ажык эвес үннер.

Сɵс тургузуу. Чогаадлыг, ɵскертилге кожумактары. Дефистеп бижиир нарын сɵстер.

Домак (11 шак)

Домактың чугула болгаш ийиги черге кежигүннери (катаптаашкын). Ийи бөдүүн домактан тургустунган чагырышпаан нарын домак (ниити таныжылга). Эвилел чок болгаш а, ынчалза-даа, болгаш, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактар. Санаар үн аяны. Эвилелдер чок (санаар үн аяны-биле каттышкан) база болгаш, а, ынчалза-даа, биле деп эвилелдер-биле каттышкан чаңгыс аймак кежигүннерлиг домактарга бижик демдектери.

Диалог болгаш дорт чугаалыг домактарны оларга бижик демдектерин салганын хайгаараары. Адалга дугайында ниити билиг.

Сɵзүглел (5 шак)

Сөзүглел – харылзаалыг чугаа дугайында алган билиглерин түңнеп быжыглаары: темазы болгаш кол бодалы, сөзүглелдиң кезектери, кезек бүрүзүнде домактарның утка талазы-биле харылзаазы, сөзүглелдиң планы.

Сөзүглелдиң янзылары: тоожуушкун, чурумал, угаап бодаашкын (кол демдектери-биле таныжылга).

Чугаа кезектери (59 шак)

Чүве ады

Хөйнүң санында чүве аттарының падежтерге өскерлири. Чүве адының хамаарылга хевири (ниити таныжылга). Орус дылдан үлегерлеп алган сөстерниң падежтерге өскерлири. Оларның шын бижилгези.

Хуу болгаш ниити чүве аттары (ниити таныжылга).

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чүве аттарын таарыштыр шилип билири.

Демдек ады (8 шак)

Укталбаан болгаш укталган демдек аттары.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг демдек аттарын таарыштыр шилип алыры.

Демдек аттарын шын бижиири. Дорт болгаш көжүрген уткалыг демдек аттарын ажыглаары.

Сан ады (3 шак)

Сан ады, ооң утказы, айтырыглары. Түң болгаш дугаар сан аттары. Сан аттарын чүве аттары-биле кады ажыглаары. Түң болгаш дугаар сан аттарын чугаага ажыглап билири.

Ат орну (7 шак)

Ат орну, ооң утказы. Арынның ат оруннары болгаш оларның падежтерге өскерлири.

Ат оруннарын чугаага ажыглап билири.

Кылыг сɵзү (16 шак)

Кылыг сөзүнүн эге хевириниң дугайында ниити билиг. Кылыг сөзүннүң арыннарга, үелерге болгаш саннарга ɵскерлири. Кылыг сɵстерин шын бижиири.

Кылыг сɵзүнүң дужаал база даар хевирлерин практика кырынга ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сөстерин шын бижиири, ажыглап билири.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг кылыг сөстерин шилип билири.

Бодалды илередирде эң-не тааржыр кылыг сөзүн шилиири. Харылзаалыг чугаага кылыг сөстериниң чаңгыс аай ажыглаарын чайладыры.

Наречие (4 шак)

Наречие – өскерилбес чугаа кезээ. Утказы болгаш айтырыглары. Чугаага хереглели. Эң хереглеттингир үениң, туруштуң дээш өске-даа бөлүктерниң наречиелерин чугаага ажыглаары (кыжын, дүүн, удавас, өрү, кежилдир, ыткылаштыр дээш о.ө).

Харылзаалыг чугаа (9 шак)

Чугаа, ооң амыдыралынга ужур-дузазы. Ѳѳредилге материалынга аас-биле харыы тургузарының онзагайлары.

Сѳзүглел. Сѳзүглелдиң темазы болгаш кол бодалы. Сѳзүглелдиң тургузуу. Эдертигге, чогаадыгга план тургузары (коллективтиг болгаш хууда). Сѳзүглел тургузуп тургаш, уран-чечен аргалар ажыглаары: эпитеттер, деңнелгелер, диригжидилгелер дээш о.ѳ. (хайгааралдар).

Коллективтии-биле азы хууда тургускан план ёзугаар сѳзүглелдиң эдертии (долузу-биле, кызырган).

Чурук, диафильм ёзугаар азы кѳрген кинофильминде чамдык таварылгалар дугайында тоожуушкун янзылыг чогаадыг.

Чурумал болгаш угаап боданыышкын кезектерлиг (элементилерлиг) улуг эвес чечен чугаа (солун таварылга, экскурсия, хайгааралдар дугайында дээш о.ѳ.)

Ээлдек-эвилең болурунуң дүрүмнери. Буруузун миннирде болгаш чѳпшээрелге хереглээр сѳстер.

Чыл дургузунда ɵɵренген чүүлүн катаптаары (6 шак)

Домак. Сɵс. Сɵстүң тургузуу. Кошкак ыыткыр болгаш кошкак дүлей ажык эвес үннерни шын бижиири. Чугаа кезектери.

Чараштыр бижилге

Υжүктерниң дүрзү-хевирин шын бижиириниң чаңчылдарын, сѳстерге, домактарга, улуг эвес сѳзүглелдерге оларны каттыштырарының чогумчалыг аргаларын быжыглаары. Дүрген темп-биле бижиириниң чаңчылдарын хевирлээр, холдарның бир дески ритмниг шимчээшкиннерин быжыглаар мергежилгелер.

Υжүктерниң щын эвес бижиирин чайладыр ажыл.

Ѳѳреникчилер-биле хуузунда чорудар ажылдарның аңгы-аңгы хевирлерин ажыглап тургаш, шын, тода, чараш хол үжүүн чедип алыры.

Шын бижилгезин сактып алыр сɵстер

Автомобиль, арттырар, атташ, библиотека, билет, вагон, вокзал, гараж, глобус, грипп, дуюг, завод, инженер, инчеек, йод, календарь, килограмм, коллектив, командир, комбайн, космонавт, кѳвүдеттинер, кѳпеек, лампа, луноход, мага-бот, металл, медаль, миннир, номчуттунар, огурец, ортумак, оттулар, пароход, повар, портрет, республика, Россия, салют, телефон, трактор, тоттур, туттунар, уран-чүүл, ужур-дуза, уткуур, үен-даян, үлеттинер, үттээр, флот, хавыяа, хайыракан, халат, хамааты, хаяа, хемчээттинер, хѳртүк, чакпа, чанныр, ээрежир, чассыг, чаттылар, чаяанныг, чижек, чурттаар, чурттакчы, чуртум, шофёр, экскурсия, электри, электростанция, юбка, яблоко, янзы-бүрү.

Ѳѳреникчилерниң билиглеринге, мергежилдеринге болгаш чаңчылдарынга кол негелделер

Ѳѳреникчилер 4-кү классты дооскаш, дараазында билиглерни шиңгээдип алган турар: ѳѳренип эрткен чугаа кезектери болгаш оларның ылгавыр демдектери, чаңгыс аймак кежигүннер.

Ѳѳреникчилерниң мергежилдери:

ѳѳренип эрткен орфограммалар болгаш пунктуаграммалыг (падеж кожумактары, укталган демдек аттарынын чогаадылга кожумактары, кылыг сѳзүнүң үе кожумактары, эвилел чок база ынчалза-даа, а, болгаш деп эвилелдерлиг чаңгыс аймак кежигүннерге бижик демдектери) 60-70 хире сѳстүг сѳзүглелди чазыг чок, шын чараштыр дүжүрүп бижиир болгаш адап бээрге, бижиир;

оожум, аяк, дидим, каът дээн чергелиг сѳстерниң фонетика-графиктиг сайгарылгазы;

сѳстүң тургузуун сайгарары: дазыл, чогаадылга кожумаа, ѳскертилге кожумаа;

чугаа кезектериниң талазы-биле сайгарары: чүве аттарының санын, падежин, сан адының бѳлүктерин, арынның ат оруннарының арнын, санын, кылыг сѳстериниң санын, арнын, үезин тодарадыр;

ѳѳренген чугаа кезектерин харылзаалыг чугаага ажыглаар.

Домактар тургузарда чоок болгаш удурланышкак уткалыг чүве аттарын, демдек аттарын, кылыг сѳстерин таарыштыр шилиир;

домактарның эң бѳдүүн сайгарылгазын кылыр, оларның чугаалаар сорулгазының аайы-биле янзыларын, чугула болгаш ийиги черге кежигүннерин тодарадыр, домакта сѳстерниң аразында харылзаазын айтырыглар дузазы-биле илергейлээр;

хууда тургустунган план езугаар 80-110 хире сѳстүг сѳзүглелдиң эдертии, солун таварылга, хайгааралдар болгаш экскурсия дугайында улуг эвес чечен-чугаа бижиир;

хана солунга чүүл бижиир;

харылзажылганын дүрүмнеринге дүүштүр дилегни, четтиргенин, буруузун билингенин, чалалганы, байыр чедириишкинин, чɵпшээрешпезин илередир.

Эге школаны дооскан ɵɵреникчилерниң белеткелинге негелделер:

Личностуг:

-Тɵрээн дылывыс харылзажырынын база мээ-медереливистиң шынарын кɵргүзериниң кол чепсээ;

- Тɵрээн дыл национал культуравыстың кол болуушкуну;

- Сагыш-сеткилди, бодалдарны илередиринге дылдың бай-байлаан, уран-чечен аргаларын чɵптүг ажыглап билири;

- Тɵрээн дылын улаштыр ɵɵрениринге сонуургалын оттурары;

- Аас болгаш бижимел чугаага дылдың уран-чечен аргаларын чедимчелиг ажыглап билири.

-Тɵрээн дылын сайзырадырынга. ону кадагалап арттырарынга ɵɵреникчиниң бот киржилгези;

- Аас чугаага дылдың уран-чечен аргаларын эстетиктиг талазынче угландырары.

Метапредметтиг

А) Регулятивтиг

- ɵɵренип турар эртеминиң тема, бɵлүк аайы-биле кол сорулгаларын, утказын угаап билири;

- башкының удуртулгазы-биле бердинген даалгаларны күүседип ɵɵренири;

-бот хыналданы, удур-дедир хыналданы болгаш орфографтыг, пунктуациалыг частырыгларны тып билирин боттандырар.

-ɵɵренген темазынга алган билиглерин түңнеп болгаш үнелеп билирин боттандырары;

- аас болгаш бижимел чугааны дылдың негелдери-биле чогуур үезинде практика кырынга ɵскертип болгаш ажыглап билири.

Б) Билдилиг

- ɵɵредилге даалгаларын күүседип турар үеде херек ужурлуг медээлерни немелде номнар, статьялар болгаш энциклопедиялардан тып билири;

-бодунуң назы-харынга дүүштүр янзы-бүрү словарьларга, справочниктерге даянып билири;

-дылдың негелдерин күүседирде янзы-бүрү схемаларны, модельдерни, символ- демдектерни ажыглап билири;

-белен таблицаларны, схемаларны, сɵзүглелдерни немээри;

-дылдың адырлары: үн, үжүк, сɵс тургузуу, чугаа кезээ, домак кежигүнү, бɵдүүн домак дугайында алган билиглерин деңнеп, бɵлүктеп, тып, ажыглап билири;

-алган билиглерин план болгаш таблица дузазы-биле системажыдып, бɵлүктеп, түңнеп билири;

- сɵсте орфограммаларны янзы-бүрү аргалар-биле хынап билири;

- номчаан сɵзүглелдериниң кол утказын ылгап үндүрери;

- бодунуң чугаазын тода болгаш билдингир кылдыр дыңнакчыга дамчыдып билири;

-библиотека болгаш Интернет дузазы-биле херек билиглерни тып, ажыглап билири;

- аас болгаш бижимел чугааны шын болгаш медерелдии-биле тургузуп билири;

- болуушкуннарны логиктиг (бодамчалыг) сайгарылгага даянып дамчыдып билири;

- алган медээлерни сайгарып, критикалап билири.

Коммуникативтиг

- аас чугаага диологту ажыглап билири;

- аңгы-аңгы бодалдарны ɵɵренип, сайгарып билири болгаш чаңгыс аай түңнелге келиринге ɵɵредири;

- бот туружун болгаш бодалын быжыглап чаңчыгары;

- билдинмес чүүлдеринге айтырыгларны салып билири;

- коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары;

- коммуникативтиг сорулгаларны дыңнакчыга тода, дорт, дес-дараалашкаа-биле медеглеп чедирери;

-удур-дедир хыналда үезинде бот-боттарынга дузаны үезинде чедирип билири болгаш коммуникативтиг сорулгаларны шиитпирлээринге дылдың аргаларын чедимчелиг ажыглаары. Предметтиг:

· ɵɵренген чугаа кезектерин адап билири;

· сɵстүн уткалыг кезектерин (дɵстен аңгыда) аңгылап билири;

· практика кырынга билиглерин ажыглап билири;

· үннер болгапш үжүктерни, ажык болгаш ажык эвес үннерни;

· кыска, узадыр база ɵк-биле адаар ажык үннерни, күштүг база кошкак эжеш болгаш эжеш эвес (дүлей болгаш ыыткыр) ажык эвес үннерни;

· ажык эвес үннернин дүлей болгаш ыыткырын;

· чуве аттарын, демдек аттарын, кылыг сɵстерин, сан аттарын (түң болгаш дугаар), арынның ат оруннарын;

· эвилелдер болгаш артынчыларны;

· дазыл, чогаадылга болгаш ɵскертилге кожумактарын;

· домактың чугула кежигүннерин (кол сɵс биле сɵглекчини), ийиги черге кежигүннерин (аңгылавайн);

· чаңгыс аймак кежигүннерлиг бɵдүүн домактарны;

· очулга болгаш тайылбыр словарьларны;

· ийи составтыг бɵдүүн домактарның чижектерин;

· уругларга билдингир чогаалдарның аттарын;

· чугаалаар сорулгазының аайы-биле домактарны үн аянын барымдаалап аңгылаарын;

· чүве аттарын тургузуунун аайы-биле сайгарары (хɵйнүң санының болгаш падеж кожумактарын аңгылаары);

· бɵдүүн домактарда кол сɵс болгаш сɵглекчини, сɵс каттыжыышкыннарын база чаңгыс аймак кежигүннерни тодарадыры;

· ɵɵренгени орфограммалар болгаш пунктограммалар кирген 75-80 хире сɵстүг сɵзүглелди дыңнап тургаш, тода бижиири;

· домак эгезинге база хуу аттарга улуг үжүктү бижиири;

· сɵс иштинге ажык эвес үннерниң үжиүктерин дакпырлап бижиири;

· сɵс эгезинге т-д, п-б бижиири;

· чаңчыл ёзугаар дүлей т бижиир сɵстерни;

· -дыр, -дир, -тыр, -тир, -ла, -ле … дээн чижектиг артынчыларның шын бижилгези;

· дефистеп бижиир нарын сɵстерни;

· домак сɵɵлүнге улуг сек, айтырыг болгаш кыйгырыг демдектерин салыры;

· чаңгыс аймак кежигүннерни чартык сек-биле аңгылаары;

· минутада 100 хире сɵстүг сɵзүглелди шын, тода медерелдиг номчууру;

· сɵзүглелче айтырыглар салып билири;

· сɵзүглелди уткалыг кезектерге чарары база бɵдүүн план тургузары;

· план ёзугаар сɵзүглелдин утказын дамчыдары (чугаалаары);

· номчаан чогаалының дугайында чугаалап билири;

· очулга болгаш тайылбыр словарьны ажыглап билири.

4. Диктантыларның чижек хемчээли:

1 класс	2 класс	3 класс	4 класс
Үжүк ɵɵредилгезиниң үезинде	Ооң соондагы үеде	Бирги чартык чылда	Ийиги чартык чылда	Бирги чартык чылда	Ийиги чартык чылда	Бирги чартык чылда	Ийиги чартык чылда
10-13 сɵс	22-23 сɵс	18-30 с	30-40 с	40-50 с	50-60 с	60-70 с	70-80 с

Тыва дылга ɵɵреникчилерниң билиин үнелээринге негелделер

Тыва дыл эртеминге ɵɵреникчилерниң билиин бижимел ажылдарның дузазы-биле үнелээр: диктант, грамматиктиг онаалгалар, хыналда дүжүрүп бижилге, эдертиг, чогаадыг, тест ажыл.

База уругларның аас харыызын үнелеп кɵɵр.

Хыналда ажылдарның сɵзүглелдери амгы үениң негелделеринге, амыдыралчы дуржулгага барымдаалаан кижизидикчи уткалыг болуру чугула. Олар уругларның назы-харынга, ɵɵренген темаларынга, амыдыралчы чижектерге дүүшкек болуру албан. Хевирлерин башкы ыяап-ла уругларның билииниң, кадыкшылының, ɵɵренген темаларының аайы-биле таарыштыр шилип алыр.

Диктант орфография болгаш пунктуацияга уругларның алган билиин быжыглап хынаарынга херек.

Диктант харылзаалыг сɵзүглелден тургустунар болгаш школаның, ук класстың ɵɵредилге-кижизидилгелиг сорулгалары-биле утказы дүүшкен турар.

Диктантының бижиир үези ооң хемчээлинден хамааржыр. Сɵстерниң лексиктиг утказынга болгаш словарь сɵстерни шын бижип ɵɵренип алганын хынаарынга словарьлыг диктантыны база чорудар. Хыналда диктантыларның сɵзү ɵɵреникчилерге билдингир болгаш ɵɵренген дүрүмнеринге дүүшкен турар.

Диктантыларга демдек салырының нормалары

5 демдек

а) Орфографтыг частырыглар болгаш эдиглер чок.

б) Үжүктерни тудуштурарын сагып, бижээни арыг.

4 демдек

а) 1-2 хире орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 2-3 хире эдиглер кылган.

в) үжүктер тудуштурарында чамдык частырыглар эрттирген болгаш шала шевергин эвес бижээн.

3 демдек

а) 3-5 чедир орфографтыг частырыглар эрттирипкен.

б) 3-тен хөй эвес эдиглер кылган.

в) үжүктер тудуштурарынга хөй частырыглар эрттирген болгаш чуттуг бижээн.

2 демдек

5-тен өрү орфографтыг частырыглар эрттирген.

Частырыглар деп санаар чүүлдер

Сөстерни шын бижиириниң өөренген дүрүмүн часканда, сөстерде үжүктерни эдип кааптар ийикпе, азы өскерткенде, сөстү өске сөс-биле солупканда, программада өөренип эрткени бижик демдектеринге болгаш словарь сөстеринге (ол сөстерниң даңзызы программада) частырыг эрттиргенде.

Частырыглар деп санавас чүүлдер

1)Өөренмээн дүрүмүнге частырыг. Бир эвес диктантыга ындыг сөстер таваржы бээр болза баш бурунгааар самбырага бижиир.

2)Домак сөөлүнге улуг сек салбайн, дараазында домакты улуг үжүк-биле бижээнде.

3)Бир сөстү өске сөс-биле солупкан, ынчалза-даа утказы өскерилбээнде.

Чаңгыс частырыг деп санаар чүүлдер

Чаңгыс ол-ла сөс катаптап турда, чижээ: туткан деп сөстүң эгезинде т-ның орнунга д-ни бижээн.
Эскет чок эрттирипкен 2 частырыгны чаңгыс деп санаар. Оларга хамааржыр частырыглар:

а) чаңгыс үжүктү азы слогту катаптап бижипкенде (турганган);

б) сөстү чедир биживээнде;

в) сөстү көжүргеш, ийиги кезээн дараазында одуругга бижиирин уттупканда;

г) чаңгыс сөстү ийи катап бижипкенде частырыг деп санавас.

Грамматиктиг сайгарылгаларга демдек салырының нормалары

«5». Чаңгыс-даа чазыг чокта

«4». Бир састырыг эрттиргенде.

«3». Ийи частырыг эрттиргенде азы кылза чогуур сайгарылганың бирээзин күүсетпээнде.

«2». Өөренген дүрүмнерин грамматиктиг сайгарылгага ажыглап шыдавас таварылгада.

Улдуң түңнелиниң хыналда ажылынга диктант сɵзүглелинден аңгыда, кандыг-даа грамматиктиг сайгарылга бердинген болза, оларның демдектерин тус-тузунда салыр. Бир эвес олар чаңгыс ол темага хамаарышкан болза, чаңгыс демдекти салып болур.

Хыналда дүжүрүп бижилге, диктант ышкаш уругларныё орфография болгаш пунктуацияга алган билиглерин быжыглап хынаар. Оон аёгыда шын дүжүрүп бижиирин, орфограммаларны эскерип кɵɵр\н, домактарныё кызыгаарын шын тодарадып, с=з\глелдиё кезектерге чарып, с=з\глелдиё чогуур ужурлуг кезээн ушта бижип, капканы бижик демдектерин салып билирин хынаарынга база херек.

Хыналда дүжүрүп бижилгеге демдек салырының нормалары

5 демдек – чаңгыс-даа чазыг чокта.

4 демдек – бир частырыг эрттиргенде, 1-2 эдилге кылганда.

3 демдек – 2-3 частырыг эрттиргенде.

2 демдек – 4-тен хɵй частырыг эрттиргенде.

Эдертиг(ɵɵредиглиг) уругларның орфографияның болгаш пунктуацияның дүрүмнерин сагывышаан бижимел чугаазының канчаар тургустунуп олурарын, сɵзүглелдиң кол утказын билип ону шын чугула чүүлдерни эрттирбейн дамчыдарын, бижимел хевирге сɵзүглелдиң кол утказын дамчыдып билирин хынаарынга херек.

1-ги класска башкының удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап, 2 -ги класска база башкының удуртулгазы-биле айтырыгларга харыылап азы белен план-биле эдертигни бижиири кɵрдүнген. Ук класстарга ɵɵреникчилерни белен планы ажыглап билиринге ɵɵредир. Эдертиг-биле ажыл уругларның бɵдүүн домактарны шын тургузуп билириниң чаңчылдарынга ɵɵредир. База домак иштинде сɵстерниң туружун, домак сɵɵлүнге улуг секти салырын, домактар аразын аңгылап бижииринге ɵɵредир. Эдертигде уругларның шын бижиирин ɵɵренгени сɵстер кирген турар ужурлуг.

3-кү класска бижидер эдертиглерни ийи бɵлүкке чарган:

1. башкының бергени план-биле;

2. башкының удуртулгазы-биле коллективтиг тургускан план-биле бижиир эдертиглер.

Белен план-биле бижип чаңчыга бергенде, чоорту план тургузарынга ɵɵредир. Ийи бɵлүктүң эдертиглерин бүдүн чыл дургузунда аралаштыр бижиир.

4-кү класска 3 класска бижип турган эдертиглерге бодаарга ийи чаа хевир немежир: допчу эдертиглер болгаш планын боду тургузар делгереңгей эдертиглер.

Допчу эдертиг дээрге сɵзүглелдиң утказын долузу-биле эвес, допчулап, кол-колун бижип кɵргүзери. Эдертиглерниң бо хевири, делгереңгей эдертиглерге бодаарга, уругларга арай берге. Ынчангаш допчу эдертигни эге школага башкының удуртулгазы-биле бижиир.

Делгереңгей эдертиг дээрге сɵзүглелдиң утказын бирден бирээ чокка долузу-биле бижип кɵргүзери болур. Бо эдертиглерниң дидактиктиг сорулгазы – сɵзүглелдиң утказын долузу-биле дамчыдып шыдаар кылдыр ургуларны ɵɵредири. Ѳɵреникчилерниң сорлугазы – авторнуң бодалын база сɵзүглелдиң утказын, темазын, тургузуун, бижиттинген дылын билип алыры. Оон ыёай уруглар сɵзүглелге хамаарыштыр боттарының бодалын, хамаарылгазын илередип шыдаар ужурлуг.

Бижээн эдертигниң анализинге бүдүн кичээл сарыгдавайн, тыва дыл кичээлиниң эгезинде 12-15 минутаны чарыгдаар. Түңнелин чугаалаарда, сɵзүглелдиң утказынга, домактарның тургузуунга, шын бижилгениң дүрүмнеринге класстың ниити чазыгларын бɵлүктээш, частырыглар-биле ажыл чорудар.

Эдертиглерниң чижек хемчээли: 1-ги класска- 15-20 сɵс (2-3 пункт), 2-ги класска_ 30-50 сɵс (3-4 пункт), 3-кү класска 50-80 сɵс, 4-кү класска 80-110 сɵс.

Эдертигге демдек салырыныё нормалары

5 демдек – сɵзүглелди шын болгаш дес-дараалаштыр утказын дамчыткан, орфографтыг болгаш дыл бижилгезинде частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек – бодалдарның дес-дараалашкаанда улуг эвес хажыдыышкыннар барда, 1-2 дыл бижилгезинде частырыглары, 1-2 орфографтыг частырыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

3 демдек – авторнуң сɵзүглелин чамдык черлерде хажыдыпканда; кезек черлерде сɵзүглелдиң тургузунуң дес-дараалашкаан сагывайын барганда база 2-3 домактарны шын эвес тургусканда; 3-6 орфографтыг чазыг, 1-2 эдилге эрттиргенде.

2 демдек - авторнуң сɵзүглелин элээн хажыдыпканда; кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде база домактарның дес-дараалашкаа үрелгенде; кезектериниң аразында харылзаа чок болза, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Чогаадыгга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – темазын долу логиктиг ажытканда, орфографтыг база чугаа частырыглары чок, 1-2 эдилге бар.

4 демдек – бодалды илереткенинде улуг эвес хажыдыышкыннар бар, 1-2 дыл бижилгезинде частырыы, 1-2 орфографтыг частырыглар база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – теманы чамдык черлерде хажыдыпканда, бодалдар дес-дараалашкак эвес илерттингенде (2-3 домакта), сɵс курлавыры шоолуг эвес, 3-6 орфографтыг база 1-2 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – теманы элээн хажыдыпканда, кол кезектерин, кол бодалын эрттирипкенде, бодалдарның дес-дараалашкаа үрелгенде; сɵс курлавыры чаңгыс аайлажы бергенде, 7-8 орфографтыг частырыглар, 3-5 эдилге эрттиргенде.

Тест ажылга демдек салырының нормалары:

5 демдек – берген онаалгаларныё 3/4 кезээнден хɵй кезии кылдынган болза.

4 демдек – 3/4 кезии шын кылдынганда.

3 демдек – 1/2 кезии шын кылдынганда.

2 демдек - 1/2 кезиинден эвээш кезии кылдынганда.

Словарьлыг диктантыга демдек салырыныё нормалары:

5 демдек – частырыг чокта.

4 демдек – 1 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

3 демдек – 2 частырыг, 1 эдилге эрттирипкенде.

2 демдек – 3-5 частырыг эрттирипкенде.

Аас харыызын үнелээрде дараазында негелделерни удуртулга болдурар:

«5»-ти башкының айтырыгларынга өөреникчилерниң долу, шын харыылааны; өөренген состерниң шын салырын чиге, тода тайылбырлааны; өөренип эрткен чугаа кезектерин, домак кежигүннерин дүрүм ёзугаар тодарадып билири, грамматиктиг сайгарылганы шын кылганы дээш салыр.

«4»-тү харыының шынары «5»-ке дүгжүп турар, ынчалза-даа дараазында четпестер барда салыр: а) өөреникчи дүрүмнерни чамдыкта тода эвес тайылбырлааш, башкының дузазы-биле эдип аптар; б) сөзүглел-биле ажылынга шоолуг эвес чазыглыг; в) дүрүмнү эки шиңгээдип алган, ынчалза-даа берген чижектеринге1-2 хире чазыглар кылыпканда.

«3»-тү а) өɵреникчи дүрүмнү кошкак билир болгаш ону чүгле башкының дузазы-биле чугаалаар; б) сөзүглел-биле ажылында элээн чазыгларлыг; в) дүрүмнерни чижектер-биле бадыткай албас; г) айтырыгларга делгереңгей харыыларны берип шыдаваанда салыр.

«2»-ни өөреникчи эрткен материалын билбес; сөзүглелдер-биле ажылдарынга кылган чазыгларын башкының дузазы-биле эдип шыдаваанда салыр.

Материал-техниктиг хандырылгазы

Ѳɵредилге –методиктиг комплектиниң даңзызы:

Клазы	Авторлары	Ѳɵредилге номунуң ады	Үндүрген чылы	Үндүрген чери	Программазы
1кл	А.А. Алдын-оол, К.Б. Март-оол, Н.Ч. Дамба	Үжүглел		Кызыл: Тываның ном үндүрер чери	Государственный стандарт и учебные программы по тувинскому языку для 1-4 классов. А.К. Ойдан-оол, Э.Д. Ондар, Н.Ч. Дамба.-К.: ГУП «Тываполиграф».- 2008г.
2 кл	И.Ч. Эргил-оол, Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар	Тыва дыл		Кызыл: НШХИ
3 кл	Сат Ш.Ч., Дамба Н.Ч., Ондар Н.М.	Тыва дыл. 3 класс. Ниити ɵɵредилге черлеринге ɵɵредилге ному		Кызыл: НШХИ
4 кл	А.К. Ойдан-оол, А.М. Белек-Баир	Тыва дыл. 4 чылдыг эге школаный 4-кү клазынга ɵɵренир ɵɵредилге ному		Кызыл: Тываның ном үндүрер чери
2 кл	Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар	3-ку кластын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш		Кызыл: НШХИ
3 кл	Н.Ч. Дамба, Н.М. Ондар	4-ку класстын тыва дыл номунга ажылчын кыдырааш		Кызыл: НШХИ