Информацияны тиэрдиигэ туттуллар ньымалар. Учуутал тыла: кэпсээһин, быһаарыы, лекция
Кэпсээһин. Төрүт култуура уруогар саІа теманы барыыга, ырытыыга үгүстүк «кэпсэтии», «кэпсээһин» ньымалара туттуллар.
«Кэпсэтии» - дьон тылларынан хардарыта дьайсыыларын бэлиэтиир. Онтон «кэпсээһин» киһи анаан туох эмит туһунан сэһэргээһинэ. Бу ньыма ордук саҥаны барыыга, оҕо өйдүүрүгэр ыарахан тема ис хоһоонун арыйарга туттуллар. Ону сэргэ кинини хатылааһыҥҥа, чиҥэтиигэ, түмүктүүр үлэлэргэ уонна оҕолор боппуруостарыгар эппиэт быһыытынан эмиэ туттуохха сөп.
Кэпсээһини учуутал үөрэтэр матырыйаалын ис туругуттан тутулуктаах араастык туһанар: учебникка ситэтэ суох сиһилэммит матырыйаал (информация) ис дьиҥин арыйарга, оҕолор билиилэригэр олоҕуран практическай түмүктэри оҥорорго, төрүт культура улахан, киэҥ разделыгар киирэргэ, эбэтэр түмүктүүргэ, историческай справкалары киллэрэргэ кэпсээһин ньымата хайаан да наада буолар.
Кэпсээһин биэс мүнүүтэттэн уһуо суохтаах. Кини уһунуттан уонна учуутал тыла, саҥата чуолкайыттан, сибээстээҕиттэн, табатык аттарыллыбытыттан оҕо болҕомтотун тардыы улахан тутулуктаах (Педагогика, 1966 с. «Методы обучения» разделыгар).
Учуутал уруокка бэлэмнэнэригэр маҥнай үөрэх матырыйаалын тиэрдиигэ ханнык ньыманы, албаһы туттарын быһаарыахтаах. Ньыманы талыы учуутал туруорар соругуттан, үөрэнээччилэр састааптарыттан, кинилэр бэлэмнэриттэн тахсар. Маны таһынан тиэмэ ис хоһоонуттан уонна көрдөрөр-иһитиннэрэр тэрили туттартан тутулуктаах. Уруокка информацияны тиэрдиигэ араас ньыманы, албаһы хардарыта ситимнээн туттуохха сөп: сюжеттаах кэпсээһин, уобарастаан кэпсээһин, кэнспиэги туттан кэпсээһин, кылгатан иһитиннэрии (сжатый рассказ).
Кэпсээһин ис хоһооно: история чахчылара, түгэннэрэ, этнографическай чинчийиилэр уо д.а. Саха Республикатын норуоттарын дьиэлэрэ-уоттара.
Хас биирдии тиэмэ ис хоһоонуттан тахсар сыаллаах-соруктаах буолар.
Кэпсээһин ис хоһооно научнай үлэҕэ тирэҕириэхтээх: таҥас-сап култуурата (С.И. Петрова…..), ас-үөл култуурата (….), төрүт дьарык (……). Саха итэҕэлэ, сиэр-туом, үгэс - политссыльнайдар үлэлэрэ В.Л.Серошевскай, Маак, Линденау, Миддендорф о д.а., учуонайдар Н.А. Алексеев, Г.В.Ксенофонтов, историктар Р.И. Бравина, П.А.Слепцов, фольклористар В.В. Илларионов, культурологтар К.Д.Уткин, Б.Н. Попов, Г.С. Попова, К.Д. Дьячковскай о д.а., искусствоведтар З.И.Унарова, И.В.Покатилова о.д.а. үлэлэрин туһаныахха сөп.
Студеникин М.Т. бэлиэтииринэн: «Одно из требований к рассказу – отражение в нем конкретной исторической характеристики времени, пространства, людей, что способствует развитию у учащихся представления о специфичности каждого исторического факта по сравнению с другими».
Быһаарыы. Быһаарыы төрүт култуура уруогар үгүстүк туттуллар сүрүн ньыма. Кини кэпсээһинтэн уратыта, анализ уонна дакаастабыл көмөтүнэн түмүктэри оҥорон оҕолорго саҥа билиини биэрэригэр буолар. Быһаарыы көрүҥүнэн өссө оҕолор бэйэлэрин үлэлэрин соругун өйдөтүү эмиэ ааттанар. Бытарытан, илдьиритэн, холобурдарынан дакаастаан быһаарыллар кыахтаах темалар быһаарыы ньыматынан үөрэтиллэллэр. Холобур, биһиги оҕолорго итэҕэтэрбит кэпсээһин буолбатах, быһаарыы ньымата буолар.
История предметин методистараВагин А.А., Сперанская Н.В. быһаарыы ньыматын туһунан манныгы бэлиэтииллэр: «Объяснение – один из распространенных приемһөҕееҥкҥдьуцыв ов при изложении главных фактов и теоретического материала. Это та часть информации, которая должна быть усвоена в виде понятий, суждений, умозаключений, оценок, выводов. Понятия (барщинное хозяйство, ремесленное производство, мануфактура) и причинно-следственные связи (предпосылки феодальной раздробленности) учитель раскрывает при помощи объяснения. Объяснение помогает раскрыть внутренние связи и зависимости, смысл, сущность и значение исторических фактов и явлений. При объяснении один ряд умозаключений четко отделяется от другого, каждый из них вытекает из анализа фактов»[1]. Прием объяснения для учащихся наиболее доступен, поэтому используется во всех классах. Ученикам сообщается суть изучаемых событий и явлений, их связей в готовом, разъясненном виде, и им надо ее понять и запомнить. Таким образом, объяснение не требует от учеников поиска существенного, что ограничивает их самостоятельную познавательную деятельность и является минусом данного приема.
Лекция. Төрүт культуураны үөрэтиигэ уруок ньыматын быһыытынан лекция ордук сэдэхтик туттуллар. Ордук улахан кылааска туһаныллар. Лекция сюжеттаах, иллюстративнай уонна иһитиннэрэр араастардаах буолар. Проблемнай лекция утарыта харсар балаһыанньалартан биирдэрэ сөбүн эбэтэр иккиэн сыыһа буолалларын дакаастааһыҥҥа, итэҕэтиигэ олоҕурар. Онно үөрэнээччи хос быһаарса, мөккүһэ олорорун ситиһэр холобурдар наадалар. Оттон репродуктивнай лекция чахчыны хайдах баарынан иһитиннэрэр, биллэрэр соруктаах. Онон лекциялары сэһэргэһии элеменнэрин киллэрэн байытыахха эмиэ сөп. Лекцияларга көрдөрөр тэриллэри: схемалары, таблицалары, ойуулары, хартыыналары, киинэлэри уонна иһитиннэрэр тех. оборудованиелары туһаныахха син.
Уруокка ньыма быһыытынан туттуллар лекциялар уруок устата тилэри тэнийэр кыахтара суох. Орто сүһүөххэ үөрэнэр оҕолор уһуннук болҕойон биир күдьүс сэһэргэһиини кыайан истэр кыахтара суох. Онон лекцияҕа оҕо болҕомтотун түмэр, тардар араас албастары туһаныахха сөп. Ханнык?
Сэһэргэһии ньымата. Ыйытыы көрүҥнэрэ.Метод беседы. Виды опроса.
Сэһэргэһии уонна кэпсээһин туох уратылаахтарый?
Сэһэргэһии – оҕолор урут билэллэригэр олоҕуран, чахчыны атын өттүнэн көрөн үөрэнээччи саҥа билиини ылынарыгар аналлаах кэпсэтии ньымата буолар. Бу ньыма араас тииптээх, тутуллаах, ис хоһоонноох уруоктарга туттуллар кыахтаах. Онон саҥаны биллэрэргэ эрэ буолбакка, чиҥэтиигэ, хатылааһыҥҥа барытыгар туһаныллар.
Сэһэргэһиини тэрийэргэ учуутал эрэ бэлэмнэммэт. Манна үөрэнээччи эмиэ бэлэмнээх буолуохтаах. Учуутал оҕолорго сэһэргэһии оҥороругар кинилэр бэлэмнэрин кээмэйин чопчу билиэхтээх. Оччоҕо эрэ кини сэһэргэһиитэ туруоруммут сыалын тилэри ситиһэр кыахтанар.
Бу ньыма кэпсээһинтэн ордуга оҕолор (активностарын) көхтөрүн таска биллэр гына арыйарыгар буолар. Ааспыт матырыйаалы ким төһө билэрэ, ким баҕаран дьарыктанара, ким (пассивнайа) көҕө суоҕа бу ньымаҕа арылыччы көстөр.
Сэһэргэһии ньымата уруок араас этаптарыгар туттулларыттан уонна учуутал сэһэргэһиини хайдах тэрийэриттэн тутулуктанан үс суол араастаах буолуон сөп:
- иһитиннэриилээх,
- саҥа билиигэ тириэрдэр ыйытыылаах сэһэргэһии (эвристическэй),
- хатылааһын
- түмүктүүр ыйытыылардаах.
Иґитиннэриилээх сэһэргэһиини тэрийэригэр учуутал маҥнай бэйэтэ туох эрэ сонун түмүктэммит санааны этэр. Онтон оҕолор урут билэллэригэр тирэҕирэн, ол эппитин бигэргэтэр хоруйдары оҕолорго холобурдатар. Учуутал иһитиннэрэн билии биэрэ-биэрэ, онно олоҕуран чопчу түмүктэргэ тириэрдэр.
Саҥа билиигэ тириэрдэр ыйытыылаах сэһэргэһии. Бу учуутал оҕолор билэр чахчыларын саҥалыы сыаналыыр, саҥа түмүккэ аҕалар сэһэргэһиитэ. Учуутал ыйытыыта чопчу сыалга-сорукка тиэрдэр гына аттарыллар.
Хатылаан түмүктүүр ыйытыылардаах сэһэргэһии. Бу сэһэргэһии саҥаны биллэрэр соруга суох. Урут билэри хаттаан сөргүтэр, өйдүүр аналлаахтык сэһэргэһии буолар. Маннык сэһэргэһиилэри түмүктүүр уруоктарга, тема бүттэҕинэ тэрийиллэр.
Сэһэргэһиини тэрийэргэ учуутал методическай өттүнэн толору бэлэмнээх буолуохтаах: туохтан саҕалаан ханнык түмүккэ тиийиллиэхтээҕэ чопчу биллиэхтээх, ыйытыылар методическай, педагогическай өттүнэн сэһэргэһии ис хоһоонугар сөп түбэһиэхтээхтэр; сэһэргэһии тематыттан халыйбат сатабыл эрэйиллэр.