Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық негіздері

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Халықаралық аренадағы жоғары бәсекелестік, жаттығуда күш түсудің үнемі арта түсуі, жарыстағы белдесулердің динамикалығының арта түсуі спорттық жаттықтыру саласында жұмыс істейтін мамандардың алдына оның тәсілдері мен әдістерін одан әрі жетілдіру міндетін қойып отыр.

Спортшыларды, оның ішінде жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу проблемасы дене қасиеттерін тәрбиелеудің, спорттық жаттықтырудың және бейімділік дене шынықтырудың теориясы мен әдістемесіндегі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл ретте ұлттық жеке жарысқа түсу жүйесіндегі (самбо күресі, каратэ, ауыр атлетика, кикбоксинг, грек-рим күресі және т.б.) бастапқы даярлықтың ғылыми негізделген әдістемесі жас спортшылардың тактикалық даярлығын және жарыстарда өнер көрсетуінің нәтижелілігінің аса маңызды шарты болып табылады[1].

Жас спортшыны жаңадан келушіден әлеуметтік маңызы бар жарыстарды жеңіп шығуға қабілетті спорт шеберіне дейін даярлау – көпжылдық, еңбектеніп тер төгуді қажет ететін үрдіс. Өсіп келе жатқан бәсекелестік ең аз материалдық шығындар мен мейлінше аз уақыт кезінде біліктілігі жоғары спортшыны даярлауға ықпал ететін, жаттығудың жаңа және прогрессивті әдістемелерін талап етуде.

Мәселе көпжылдық тактикалық даярлықтың кезеңдерінде спорттық шеберлікті қалыптастырудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктерін ескере отырып, жастарды жеке жарысқа түсуге спорттық даярлау процесін басқарудың оптималды жолдарын іздестіруден тұрады.

Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде жасалған талдау, тәжірибе мен бақылаулар көрсетіп отырғанындай, бүгінгі күні айтарлықтай көп жағдайларда жаттықтырушының қызметі, ескіріп кеткен ұсыныстарды қолдана отырып, олар жүргізіп отырған жаттықтыру процесінің анық критерийлерінсіз және спорттық жаттықтыруды табысты жүзеге асырудың көбіне көп шұғылданушылардың даярлығына дұрыс бақылау жасауға байланысты екендігін ескерусіз, субъективтік категориялар шеңберінде өрбіп отыр. Осындай жұмыстың нәтижесі болып облыс, аймақ және т.б. құрама командалары үшін толыққанды емес резервтерін қалыптастыру болып табылады [2]. Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу әдістемесін оны қазіргі техникалық-тактикалық әрекеттерді меңгеруге бағыттайтындай етіп қайта құру керектігін [3] зерттеген болатын.

Дзюдошылардың өнер көрсетуі оларға жоғарғы дәрежедегі жарыстарда толық көлемде басымдылық танытуға кедергі келтіріп отырған бірқатар ұйымдық және әдістемелік мәселелерді анықтап, көрсетіп берді.

Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу ерекшелігінің ғылыми негізделуі қазіргі спорттың қажеттіліктеріне сәйкес келе бермейді. Дзюдодағы күш салуды, олардың организмге әсерін әсерін зерттеу жөніндегі, сонымен қатар жаттығу әдістемесі жөніндегі зерттеулердің көпшілігі ересек спортшыларда жүргізілді. Практикалық ұсыныстар, әсіресе жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеуге қатысты ұсыныстар өте жеткіліксіз жасап шығарылған.

Көптеген зерттеушілер дене жаттығуларының жастарды рухани тәрбиелеудің, Отанды қорғауға және еңбекке даярлықтың маңызды құралы болып табылатындығын да атап көрсетеді. Біздің жұмысымызда жастардың дене қасиеттерін тәрбиелеуде маңызды орынды жеке жарысқа түсудің алуан түрлі жүйелері алып отыр. ҚР-сы халықтарының игілігі болып келген тәсілдер – жұдырықтасу, қолмен ұрысу және т.б. белгілі болса да, көп жағдайда бұл жеке сайыстар шығыс пен батыстың әр түрлі елдерінен келген. Отандық жекпе-жекке шығу өнері мүлдем болмаған немесе олар шамалы ғана дамып, шеберлік деңгейі бойынша шығыс пен батыс жүйелерімен теңдесе алмайды дегендей әсер аласыз. Оқпен ататын қаруды қолданусыз, әскери әрекеттерді жүргізу тәжірибесі өзгені айтады: славян жауынгерлерінің даярлық деңгейінің жоғары болғаны соншалықты, араб халифтерінің, қытай және рим императорларының, түрік сұлтандарының жеке күзеті негізінен славян жауынгерлерден тұрған екен. Сірә, біздің ата-бабаларымыздың дене қасиеттерін даярлаудағы тарихи жүйесі шығыс пен батыстың осыған ұқсас жүйелерінің деңгейінде болып қана қоймай, оларды айтарлықтай басып озған.

Жастарды қарулы күштер қатарында әскери борышын өтеуге және еңбек қызметіне даярлау үшін тек шығыс пен батыстың жеке сайысқа түсу жүйелерін ғана емес, отандық жүйелерді де зерттеу керек. Бізде де жеке алысқа түсуге даярлау бойынша әдеби еңбектердің болғанын атай кетуіміз керек.

Соңғы жылдары осы мәселелер спорттың әр алуан түрлері, оның ішінде спорттық күрес бойынша ғылыми әдебиеттерде қарастырылса да, аталған мәселе әлі толық дәрежеде шешіле қойған жоқ. Жас дзюдошылардың дайындығын үлгілеу процесін дене шынықтыру теориясында, әсіресе практикасында әлі де болса дәлдеп тексеруді, қосымшалар енгізудуі және одан әрі қалыптастыруды қажет етеді.

Осыдан бүгінгі таңда дзюдошыларды даярлау тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, аз зерттелген бағыттардың бірі зерттеулердің жаңа қол жетерлік және ақпараттық әдістемелерін, оның ішінде:

а) жаттығу процестеріндегі әрекеттерді бағалау;

ә) қазіргі заманғы бағдарламаларды қолдана отырып, зерттеу материалдарын оперативті өңдеу және оларды жас дзюдошыларды үлгілеудің оқу-жаттықтыру процесіне енгізу әдістемелері жасалып пайдаланылмауы белгілі дәрежеде қарама-қайшылықтың бар екендігін байқатады. Аталған қарама-қайшылықтышешу зерттеу проблемасын айқындайды.

Ол бүгінгі күн тәжірибесінде дайындықты үлгілеу әдістемесіне қатысты тиімділігін анықтап қолдануға болады және оның зерттеуге алынған феноменді жетілдіруге ықпалы қандай дегенді айқындау қажеттілігін туғызады. Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерде бұл проблеменың өз дәрежесінде зерттелмеуі үлгілеудің тиімді әдістемесінің жоқтығы оның бүгінгі таңда өзекті мәселе екендігін дәлелдеп жұмысымыздың тақырыбын ТСТ-де спортшылардың дайындығының сипаттамасы (Дзю-до мысалында) деп алуға мүмкіндік берді.

Зерттеуде жас спортшы-дзюдошылар арасындағы айтарлықтай жас-жыныстық және дербес-типологиялық айырмашылықтардың бар болуы мен оқу-жаттықтыру процесінде жас дзюдошыларды спорттық даярлауды басқарудың теориялық және практикалық мәселелерінің жеткіліксіз жасап шығарылғандығы арасындағы айтарлықтай қарама-қайшылық тұжырымдалған. Пайда болған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру және жас дзюдошылардың оқу-жаттығу процесін үлгілеудің тиімділігін қалайша арттыруға болады деген сұраққа жауап іздестіру зерттеу жұмысының проблемасы болып табылады.

Зерттеу нысаны – жасөспірім дзюдошыларының оқу-жаттығу үрдісі.

Зерттеу пәні –дзюдошылардың дене дайындық жақтарын жетілдіру әдісі.

Ғылыми болжам:егер оқу-жаттықтыру процесін жасалған әдістеме бойынша ұйымдастырылса, онда дзюдошылардың жылдамдық-күштері мен икемділіктерін жетілдіру механизмдері жақсы игеріледі, сонда ғана дзюдошылардың көрсеткіш мүмкіндіктері жоғарылайды.

Зерттеу жұмысының мақсаты – жасөспірім дзюдошыларының дайындық үлгісін жасау және оны эксперимент барысында тексеру.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейін анықтау;

-жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық шарттарын анықтау;

-жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу.

Зерттеулердің әдістемелік негізі күрделі табиғи биологиялық және әлеуметтік құбылыстарды талдауға жүйелі түрде келу, дене шынықтыру мен спорт саласындағы ғылыми еңбектер болып табылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- жасөспірім дзюдошылардың дене даярлық деңгейі анықталды;

- жасөспірім дзюдошылардың дайындық процесін үлгілеудің педагогикалық шарттары анықталды;

- жасөспірім дзюдошыларға жаттығу әдістемесін жасау және дәлелдеу жасалынды.

Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар:

- жасөспірім дзюдошыларға дайындық әдістемесін үлгілеу және дәлелдеу;

- жасөспірім дзюдошыларға дене даярлығын тәрбиелеудің педагогикалық шарттары;

- жасөспірімдердің дзюдо күрес түріне бейімділігін анықтау.

1. ЖАСӨСПІРІМ ДЗЮДОШЫЛАРДЫҢ ДЕНЕ ДАЙЫНДЫҒЫН ҮЛГІЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Жасөспірім дзюдошылардың дене дайындғын жетілдірудің педагогикалық негіздері

Техникалық қозғалыстың қиындығы және нұсқасы техника көмегімен, көбейтіледі, сонымен қатар физикалық сапа әртүрлі, осыларды жетілдіру зерттеу мүмкіндігі. Сонымен бірге жаттығудың құралдарымен әдістерін қолдану. Осылардың ең белсендісі жаттығу, даму бағытын күшейту, спорт қозғалысының техникасын жақсартуды бағдарлау.

Жылдамдық-күш қабілеттігінің дамуы барлық деңгейде қарсылық білдіреді, күрестердің өзіне лайық әрекеті, бірқалыпта өсіп көтеріледі максималды күш және жылдамдық мөлшері спорт дайындығын жаңа бастаған спортшылар үшін тиімді шеңберлік деңгейінің көтерілуі барысында байқалатын жағдай қарқындылық пен мамандық ықпалын пайдалану.

Күш және жылдамдықтың үйлесуі жоғары квалификациялық спортшылардың максималды күш салуы өсу көрсеткішінің артықшылығы болып табылады. Ғалымдардың айтуынша ең үздік құрал арнаулы жылдамдық-күш дайындығына өзіндік жарыс жаттығуы болады[4]. Ал енді практикада бұл жағдайлар физикалық энергиямен нерв жүйесінің жұқаруына әкеліп соғады. Сыртқы құралдарды мұқият тексеріп алу керек, бір шеңберден аспайтын және өзгеше әсері болу керек.

Машықтану әрекетінде қолданылатын құрал максималды күш салуда координациялық байланыстардың өркенделуіне жаттығудың қисыны бар. Қазіргі уақытта жыдамдық –күш қабілетінің дамуына үш түрлі жолы бар.

- Бұлшық еттер арасын үйлестіруді жетілдіру.

- Ішкі бұлшық еттерді үйлестіруді жетілдіру.

- Өз бұлшық еттерінің әрекет қабілеттігін жетілдіру.

Бірінші жол ол жаттығуды қолдану, жарыспен ұқсас.

Екінші жол- үш көрсеткішіне әрекет ету қажет. Қозғалыс бірлігінің оңтайлы саны. Жоғары импульс мотонейроны, мотомирондардың барлық сихронды оңтайлығы яғни жаттығуды үлкен қиындылқпен салмақ салумен қолдану қажет.

Үшінші әдіске салмақ салуды қолдану айласы келеді. 7-13 ( қайталау максимумы), культуристердің жаттығу әрекеттерінде қолдануы. Спорт күрестерінде күш қабылетін зерттеу, ерекшелігіне қарай дзюдода, күрестердің спорт шеберлігінің деңгейін айтатын нәрсе, ол күрестердің күш салуының маңызы оның (жарылыс) әрекетіне көрсетеді.

Осындай жағдайда, әртүрлі күштердің пайда болуыжылдамдылық-күш мүмкіндігінің айрықша маңыздылығы болып табылады. Осындай жаттығудың көмегінің арқасында ерекше маңызды көзтартарлық шабуыл қимылдарында қарсыластың маңызды қарсылығының орынды жауап беруі пайда болады.

Спорттың және сайыс дайындықтарындағы жылдамдық-күш орны.Арнаулы физикалық дайындықтағы даму деңгейінің көтерілу маңыздылығына теориялық және эксперименттік зерттеулер куә болды. Ерекшелігіне қарай арнаулы жылдамдық-күштің сатысы спортшылардың техникалық шеберлігін тиімді қалыптастыруына әсерін тигізеді көптеген авторлардың байламы:алғашқы спортқа мамандану кезеңінде олардың дамуына ерекше назар аудару керек екенін айту таңғаларлық емес.

Теориялық және байқап көру (экспериманталды) зерттеулерінде арнайлы физиологиялық дайындықтың жоғары даму деңгейі маңызды екенін куәландырады арнайы шапшаңдық-күш санасының дамуы және спортсменнің техникалық шеберлігіне нәтижелі жоғарлауына шүбә жоқ. Таңқарарлық жағдай емес, көптеген авторлардың айтуы бойынша: бастапқы спорттық мамандандыру кезінде оның дамуына көбірек көңіл бөлуі керек [5].

Көптеген зерттеушілердің ғылыми жұмыстарында спорттық жекпе-жекте маңызды рөлді жылдамдық-күш дамыту сапасына береді. Сондай-ақ, қазіргі сайыста үлкен динамикалық және жоғарғы дайындық қызметіне жылдамдығы орындалуы, шапшаң козғалу қабілеті және де бүкіл жарыс бойы осыны ұстану – жақсы нәтиже. Қазіргі боксерлардың жылдамдық-күш жетілдіру санасын дамуына спортшылар көп мән берген.

Ю.В. Верхошанский және В.И. Филимонов – күрескерлердің айрықша жылдамдық –күш жетілдіру дайындығында техно-тактикалық шеберліктерін талдай отырып, жылдамдық-күш сапасының маңызы жоғары екенін баса айтқан [6]. Күрескерлердің жалпы күш жетілдіруімен қоса аса шапшаңдық қабілетімен дамуының маңызды екенін жайлы да атаған. Спорт күресінде, соның ішінде дзюдо да спортсмендердің қимыл-қозғалыс аппаратына жоғары талап қойылды. Бұл жоғары разрядтағы спортсмендердің физиологиялық даму санасын және тез арада бұлшық еттерінің күшеюіне қажеттілігін анықтайды. В.П. Волков, Ю.П. Замятин, және Б.Ф.Романов, күрескерлердің физиологиялық дайындық жүйесін зерттей отырып, 4 факторды бөлді, соның ішінде арнайы дайындық жылдамдық күш жетілдіру сапасының жоғары деңгейде даму базасындағысы алдыңғы қатарда тұр.

Осының бәрі жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы әртүрлі техникалық қимылдарда маңызды екенін анықтайды арнайы зерттеулер күрескерлердің арнайы жылдамдық-күш жетілдіру және техникалық дайындықтарының өзара байланысын құптайды. Б.М. Рыбалка, В.И.Рудницкий, және А.В. Медведьтің айтулары бойынша атақты күрескерлер тек қана жоғары деңгейдегі физиологиялы дайындығы және виртуозды техника қолдану ғана емес, сонымен бірге шапшаңдық қимылды уақытында қолдану қабілетімен де өзгешеленгені. В.С Фарфель алғашқы болып, жылдамдық күш сапасының тұрақты массада шапшаңдықты көбейту арқылы көрсетуге болады деп мінездеме берген. Артынан осы жағдай нақтыланған: айрықша қимыл-қозғалыс жүйесінде жылдамдық-күш сапасы максималды қимыл-қозғалыс күшінің тездетіп даму қабілеті ретінде қаралған.

Біз көргендей бұл жерде жылдамдық күш жетілдіру дайындғының маңызы анық көрсетілген-жекеше немесе жылдамдық және қимыл-қозғалыс күшінің колплексті түрде дамуы, өз-өзімен жарысу жаттығуларының ұқсас жүйесі айқын көрсетілген.

Адамның қимыл-қозғалыс қабілетін зерттеуден М.А. Годик үш түрлі жылдамдық бар деп тұжырымдаған:

А) Қимыл-қозғалыс кезеңдегі латентті уақыт;

Б) Жеке қимыл қозғалыс жылдамдығы;

В) Қимыл – қозғалыс жиілігі.

Оның үстіне ол қимыл-қозғалыстың жылдам басталу қабілетін айрықша атады [7].

Таза жылдамдық өте оңай бір буынды қимылдарда байқалады (теппинг-тест-қолды бір ыңғайда сермеу).

Жылдамдық деген ұғымда адам ағзасының функционалдық жиынтық қызметінің қимыл-қозғалыс шапшаңдығы анықтайды. Дара көрсеткіш кезінеде жүгірендегі жылдамдық пен шапшаңдық және әртүрлі жаттығу жасау кезінде тығыз корреляция жоқ.

Дзюдодакомплексті жылдамдық сапасымен кездесеміз. Спортсменнің қандай да болсын техникалық қимылымен орындалу ұзақтығы жеке қимыл қозғалыс шапшаңдығына байланысты. Көптеген практикалық аңызды элементарлы қалыпта емес біріккен қимыл-қозғалысының жылдамдығының орындалуында. Бірақ та күрделі қимыл қозғалыстың жылдамдығы тек қана жылдамдық сапасының даму деңгейінде емес, басқа да факторлармен байланысты. Мысалы: дзюдода лақтыру жиілігі техникалық қызмет жүйесінің. Дистанциядан, қарсыласының қимыл қозғалысына да байланысты.

Жаттығу процессінде жылдамдық пен күшті ажырату оңай емес, өйткені жоғарғы разрядты дзюдошының бойында екеуі тығыз байланысты. Жылдамдық түрі 14-15 жасқа дейін дамиды, ал одан үлкен жаста оның дамуы тек қана әртүрлі жаттығу орындау не болмаса рационалды техникалық қызметтерден өседі. Сонымен, қысқаша ғылыми методикалық әдебиеттердің зерттеуі айрықша орынды жылдамдық –күш жетілдіру сапасына береді. Даму әдісі мен техникалық дайындығының байланысы кеңінен зерттелген [8]. Бірақта дзюдода әлі көптеген шешілмеген жағдай бар, жоғарғы разрядты дзюдошылардың жылдамдық –күш жетілдіу дайындығы басқа да спорттың жекпе-жегіне қарағанда маңызды.

Жасөспірім дзюдошылардың жылдамдық-күш жетілдіру дайындық-күш жетілдіру дайындғының әдісі мен ілімі. Практика куәландырғандай әртүрлі дене шынықтыру жаттығуларын спортсменнің ағзасы ерекше бағытта қабылдайды. Бәрімізге де түсінікті жайт ол жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі дамуы қолданатын ілімі түрімен, қомплексті дене шынықтыру жаттығуларын пайдаланумен тығыз байланысты. Жылдамдық-күш жетілдіру дайындығы әртүрлі әдіс пен ілімді қамтиды, атлеттің максималды тез қимыл-қозғалысқа тойтарыс беретін қабілетін дамытуға бағытталған түрі қамтылған.

В.В Кузнецов, пен Л.А Васильеваның айтуы бойынша арнайы жылдамдық – күш жетілдіру дайындық процессін синтетикалық, аналитикалық және вариативтік күш дамуы және физиолониялық сапаға қарасты жылдамдық компоненті бейім. Осыған қарамастан қысқартылған қайталай методі (ілімі) негізі деп саналады. Әртүрлі қозғалыста : қайталау, вариантивті ж/т қолданады. Спорсмендердің ерекше қимыл-қозғалыс жұмыстарында олардың салмағы әртүрлі екенін ескеру қажет. Бұндай жағдайда арнайлы жылдамдық-күш сапасының даму және жетілдіру мақсатында келіспеушіліктер де туындайды. Ю.В. Верхошанский, В.В. Кузнецов, С.В. Качаев мынадай тұжырымға келген, арнайы жылдамдық – күш жетілдіру дайындығына комплексті жүйе әдісін қолдану ұсыну. Сонымен қатар Б.М. Рыбалко, В.Е. Рудницкий, А.В. Медведь былай деп санайды: жаттығудың әртүрлі қиындығы күштілік дамуынан немесе шапшаңдық күш компонентіне байланысты.

Егер де бір компоненттің дамуы артта қалса, онда соған көбірек көңіл бөлу керек. С.А. Преображенский болса, керісінше басқа күштірек сапасын жетілдіруді ұсынады. Жылдамдық-күш сапасының дамуына әртүрлі региональдық және глобальдік түрде қолдану қажет. Бірақ та, арнайы өзі таңдаған спорт түрінің дауымен арнайы дайындалған жаттығулар сол таңдалған спорт түріне жақын жаттығу түрлері нәтижелі болмақ. Сонымен қатар таңдалған спорт түрінің өзгешелік сапасының дамуына және техникалық жетілуіне бағытты ықпал жасау қажет.

Бұл жағдай жаттығу әдісін таңдау түрінде спорт ілімінің маңызы болып табылады. Күресушілерді жылдамдық-күш сапасының жоғары нәтижесінде нысаналы бағытта тәрбиелеуге, жаттықтырушы тек қана олардың қимыл-қозғалысын білу емес, сонымен қатар арнайы жаттығу таңдауда әрқашан көңіл бөліп отыруы керек. Осы жағдай да ғана дұрыс әдіс таңдалып, спортсменнің сапалы жаттығуы мүмкін.

Бәрімізге белгілі жайт, дзюдошы жарыс кезінде табысты күрес әдістерін пайдалану үшін, жылдамдық күш жетілдіру дайындығы жоғары деңгейде болу керек.

Дзюдошыға жылдамдық күш жетілдіру сапасының биік деңгейде болғаны қажет, өйткені жасөспірім дзюдошыларының жекпе-жекке шыққанда қарсыласымен қарсыласу және шабуыл жасау, қорғаныс түрінде өте қажет. Дзюдошы қарсыласын қорғаныс түрінен алып шығу үшін тек қана үлкен күш иесі болу емес, сонымен қатар күшін дұрыс пайдалана білу керек. Бұлшық еттің қатаюына, техникалық қызметтің дұрыс тәрбиеленгені жөн. Осы мақсатта арнайы жаттығулар техникалық қызмет жүйсінің сәйкес болуына қарай таңдау керек.

И.П Ратовтың зерттеуі кезінде бұлшық еттер арасындағы координация (үйлесім) арқасында жылдамдық күш сапасы жақсарып, ең негізгі ауыртпашылқты көтеретін бұлшық еттердің жұмысы жақсарған. Бірақ та, егер де бұл жағдайда бұлшық ет жұмысының деңгейі жақсарса. Онда жылдамдық-күш сапасын артқанымен зорлық келтірмейтіндей, нәтижелі болу үшін оптималды түрде дайындалған жөн. Осыған назар аудара отырып, координалды әдістің зорлық түсіретіні тиімсіз деп, И.П. Ратов былай деп жазады: «бұлшық еттердің қарқындылқ негізінен жоғарғы нәтиже іздемей, одан да белсенділік түрінде қимыл-қозғалыс фазасының ауысуынан сол жоғары нәтижені алуға болады». Автордың ойынша, бұндай қиын да күрделі сұраққа қолайлы әдістемелік түрде және техникалық әдістемені өз керегімен қолданғаны жөн.

Күресте жылдамдық-күш сапасының дамуына практикалық түрде қолданған көптеген әдістер мен ілімдер бар.

Ғылыми-методикалық әдебиеттерде зерттеу барысында«мүмкіншілікті жылдамдық» әдісін таңдаған. Сонымен қатар В.Н. Короновский, М.А Яковлев және В.Н Спиридов арнайы жаттығудың мәні бұлшық етпен ағзаны күресте дұрыс пайдалану арқасында нәтижелі әдістер орындауға болады, деп санайды.. А.Николаев пен Э.Эйберг күресте белдесуде күші басымырағы жеңеді дей келе, мынадай ұсыныстар береді.

Қарсыласына қарсыласу мүмкіндігін көбірек беріп максималды жағдайға жеткізіп, содан соң өз әдісін қолдану керек дейді. В.П. Волков пен Р.А Школьников [9]. Мынадай әдістер ұсынады: күш дамытуға көмегі тиетін жаттығулар ұсынады снарядтармен және снарядсыз (құралсыз). (Құрал ретінде құм салынған қаптар, галтельдер, иіс шығарғыштар және т.б.), ал мына авторлар А.А. Харлампиев, К.Г Коберидзе және А.П. Соловов жылдамдық –күш жетілдіру сапасының дамуына жалпы дене шынықтыру дайындығын жүгіру, лақтыру, баскетбол т.с.с. ұсынады, И.И Алиханов болса күш дамыту әдістемесі ілім ретінде күресті ұсынады.Г.Г Ратишвили өз зерттеуінде қиындатылған жаттығу түрлерінің жеке техника элементтерінің күрес кезінде үлкен нәтиже береді дейді. Сонымен қатар автор күрестердің сапалы әдіс түрін орындаумен және күш дамыту дайындығын тығыз байланыстырады.

Н.Н. Сорокин менА.Б Еганов былай деп сендіреді, дайын дамушылардың неғұрлым дене шынықтыру дайындығы жоғары болса сол ғұрлым тез және табысты түрде әртүрлі күрделі жаттығуларды меңгереді. Спорттық күресте күштің орыны маңызды деп санай отырып көптеген әдістерді тұрыста (тіреулерде) жылдамдатылған түрде орындау қажет десе де екеуін жылдамдық күш сапасы деп қоспайды

А.Н. Ленцтің тұжырмдамасы бойынша күрескердің белдесу кезінде қимылы көбінекей шалт, жылдам, күшті болады, сондықтан да рационалды жүйені бұзбай максималды түрде орындау қажет. Жылдамдық күш жетілдіру жаттығуларына таңдау жасай отыра, ол күш дамыту және шапшаңдықты арттыруды біріктіреді.

С.Ф. Ионов өз зерттеуінде мынаны көрсеткен, арнайы жылдамдық күш жетілдіру дайындығында әдістер мен ілімдерді пайдалану самбо күресінде техникалық қимылдардың негізгі деген. Күрескерлердің арнайы жылдамдық күш дамыту жаттығуларын біріктіріп Б.М Рыбалко мынадай тұжырымдама жасайды, ең жақсы әдіс ерекше бұлшық етердің дамуына қолайлы әрі жақын арнай дайындаған жаттығулар.

А.Е Воловик жылдамдық күш сапасының дамуына қарсыласының спарингке шығу түрін ұсынады, өйткені онда шапшаңдық жылдымдық. Шалт қимылдар бар.

П.А. Стешенконың айтуы бойынша, қимыл –қозғалыстың жылдамдығын дамыту үшін күрделі жаттығуларды қосу керек. КОСР-ға еңбегі сіңген жаттықтырушы С.А. Преображенский өзінің бай практикалық машығына сүйене отырып қимфл-қозғалыстың жылдамдығы мен күштілігін дамытуға аздаған қиындығы бар жаттығуларды максималды жылдамдықта және қайта –қайта қайталауын ұсынады. Техникалық әдістерге сүйене отырып, А.К. Морозов оныңнәтижелілігі менүлкен бұлшық еттердің күштілігі жұмыстағы жоғарғы бірлестікпен, бүкіл әдіс фазаларының орындауынан деп болжайды.

Салмақты жаттығуларды күрес кезінде пайдалануға Б.М Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.В Медведь былай деп тайды, шалт қимыл мен бұлшық ет арасының қимыл қозғалыс жасы нәтижеге жету үшін жаттығу үстінде салмақты күшті жаттығулармен шынықтыру. Шалт (жылпың қимыл) қимылын дамытуға спортсмен бір әдістен екінші әдіске көшіп, қарсыласына дес бермеуге тұру керек. И.В. Шинелевтің жазғанында осы көрсетілген қабілет түрі күрескердің техникалық шеберлік деңгейін анықтайды.

Шалт қимыл немесе шапшаңдық күшті тәрбиелегенде, бұлшық еттердің алдын ала созылғанына көңід аудару керек. Бұл алдын ала созылған бұлшық еттің қайта орнына келуіне тырысатыны тез әрі қаттырақ қатаюына көмектеседі. Көбірек осындай жаттығу жасағаннан, соншалықты көбірек нәтиже шығарады. Бірақ көп жағдайда күрескерге алдын ала ондай жағдай болма қалады, сондықтан да дайындықсыз шалт қимыл жасауға тура келеді.

Ауырлатылған жаттығу жасау кезінде, күштің максималды түрде тұрғандығын естен шығармау керек, сондықтан да аз бастау (подход) жасалынады. Шалт қимылға дайындағанда және бұлшықеттерді жетілдіруде ауыр салмақты алмастырып отыру қажет. Дайындық кезінде мынадай кестені пайдалануға болады.

Ауыр салмақты көлемі басында за,содан соң көбірек.

Ауыр салмақтың көлемі басында көбірек, содан соң азайту.

Ауыр салмақтың басныда көбірек, содан кейін тең түрде .

Ауыр салмақтың көлемі аз, содан соң тең түрде.

Арнайы жаттығу таңдау кезінде, күресушінің қабілетін де естен шығармаған жөн. Мысалы: иіліп лақтыруда «бастаудан» (подход) дзюдошы шалт қимыл жасайды. Ал осы әдісті екі жақтан ұстау (захват) кезінде ол статистика түрде қолданады. Осыдан басқа нәтижелі дайындыққа жолын беру және кедергіденөту жұмыстары бір бірімен байланысты.

Спортшы уақытты максималдытүрде қысқарта отырып, алдын-ала отыру арқылы жердегі затты алып үлгеру керек. Айрықша көңілді мынадай жаттығуларға көңіл бөлу керек жоғарыға серкіру, доппен секіру кезінде техникалы қимылдарды сақтацй отырып шалт қимылдар жасау.

Нәтижелі шалт қимылдар жасауда спортсменнің уақтылы бұлшық еттерін босатуы маңызды фактор боллып табылады. Физиологиялық босаңсу көбінекей қолданылып жүрген жаттығу кестесіне де байланысты, қатайған бұлшық еттерді ара кідік босаңсытып, қайта қатайтып лтыратын жаттығулар таңдау керек. Осыған байланысты жаттығулар жасау. Осы жаттығуларды жасағанда техникалық қимыл түрін сақтау қажет.

Жылдамдық –күш дамыту сапасын зерттей келе, Ю.М. Закарьяев мынадай тұжырым жасаған, жылдамдық түрынде жасалатын жаттығуларды жүрек қағысының жиілігі 160-165 қағыс/мин, жылдамдық-күш түрінде 150-155 қағыс/мин, ал күштілік 145-150 қағыс/мин. Күрескерлердің жылдамдық-күш дамыту дайындығында негізгі бұлшық еттопограиясын айырған.

Соныменен, әдебиеттерге сүйеніп жасалған зерттеулердің көрсеткені спорттық педагогикада бой әдіс-тәсіл және жылдамдық-күш дамыту дайындығының ілімдері ережеге сүйенсек жалпы, «соғу» жаттығуларына көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында көңіл бөлуді ұсынады. Дзюдошылардың дайындығында олардың жыныстық жағын да тыс қалдырмай айла-әдіс тәсілдерін дайындықта дұрыс жоспарлауын қадағалау. Қазіргі уақытта бұл сұрақтар жақсы алға қойылған және де оқу дайындық процессінде ұйымдастыратын талай нұсқаулар да ұсынылған.

Жасөспірімдердің спортта жеке дайындалуы. Қазіргі кезде балалар және жасөспірім спорттың жекешелендіруге үлкен мағына береміз. Бірақта әртүрлі жағдайларға байланысты жеке дайындық өзінің кең қолдауын таппай жүр және де практикалық түрінде көп кездеспейді.

Көптеген. Жергілікті және шетел авторлары спорт резервін дайындау процессінде жеке дайындықтың пайдалы екенін баса айтады. Белгілі неміс маманы И.Хартман былай деп есептейді. Қазіргі спорт дайындығында басты девиз: шынайы жекешелену қосу жарыс жаттығуының басымды рөлі қосу комплексті дайындық. Көптеген шетелдік авторлар жеке дайындық және физиологиялық, функционалды, техникалық және психологиялық жекешелік ілім дайындығын ұсынады. Кейбір жағдайда индивидуалды (жеке) моделдер және нормативті талап қойылған жұмыстар жасалған.

Бәріне белгілі жағдай. Жасөспірім спортсмендердің дайындық процессі жасына байланысты құрылады, ағза жүйесіне және жеке функциясына гетерохронды дамуына, жынысына және баланың функционалды мүмкіншілігіне қарайды. Сондықтан да, жекеше дайындалу түрі биологиялық дәрежесінің (жетілу), функционалды деңгейін және физиологиялық дайындығына, және де жасөспірім спортсменнің әртүрлі жүктеме бағытының, көлеміне және қарқындылығына да көңіл бөлу қажет.

Дара дайындалған баланың дайындық процессі де сапалы әрі нәтижелі болады. Нәтижелі дене шынықтыру жаттығуларын үйретуге тыңғылықты және күнделікті дайындық, дамымай жатқан кейбір техникалық элементтің кінәратын іздеп тауып, түзету қажет. Айрықша физиологиялық дамуы және физиологиялық дайындыққа байланысты физиологиялық тәрбие тәсілін таңдай білу. Жылдамдық күш дамыту жүктемесі нәтижелі арнайы жылдамдық күш дамыту сапасының даму компонентінің жеке айырмасын көрсетеді.: Біреулерде ол күшінің дамуын басымырақ қылады, біреулерде –жылдамдық компонентін арттырады.

Арнайы жылдамдық күш санасының бір-бірімен байланысқан компонентінің өзгеруін жарыстағы жұмыс ерекшелігіне айыруға болдаы.

Жасөспірім спорт теориясында көптеген публикациялы ақырғы кездегі жасөспірім спортсмендердің жекеше физиологиялық дайындығының ерекшеліктерін негізгі физиологиялық сапасының биік деңгейде дамыған көз жеткізе жазған.

Дзюдошылардың физиологиялық санасының деңгейін, соның ішінде жылдамдық күш жетілдіруі бұлшық ет талшықтарының генетикалық жүйесімен тығыз байланысты. Осының негізінде автор күрескерлерді үш түрге бөледі:

1. Жоғарпғы деңгейдегі төзімділігі, бірақ едәуір жылдамдық күш сапасының иесі.

2.Жоғарғы жылдамдық күш сапасының иесі, бірақ төзімділік деңгейі төмен.

3.Әмбебаптар