Дзюдо спорт түрінде жылдамдық - күш дайындығының әдісін жоспарлау

Дзюдода жылдамдық күш жетілдіру санасы өте маңызды және де олапрдың мағынасы жыл сайын өсуде. Дзюдода талаптың жоғарлауына байланысты , бұрынғы дайындық әдістері өзгеруі қажет.

Жекпе-жекте дзюдошы басынан бастап, өзінің жоғарғы деңгейдегі дайындығын көрсетіп. Абсолютты және шалт қимылдарды қолдануды талап етеді. Жоғары айтылғандарға қарап, және де жекпе-жектен үдемелік сапасының қажеттілігін бағдарлай отырып, спортшының физиологиялық сапасының дамуына қатал түрде қарау керек. Көптеген авторлар (Б.М. Рыбалко, В.И. Рудницкий, А.Д. Егизарян, В.В.Мороз т.т.) Былай деп санайды, жылдамдық-күш жетілдіру дайындығына әдіс таңдаудан негізіг критерий сыртық және ішкі жаттығу жүйесінің негізгі параметрлерінің үйлесуі. Арнайы ғылыми методикалық әдебиеттерден дзюдо күресінің жетілдіру және жылдамдық күш дайындығының әдіс-тәсіліне көптеген көңіл бөлінген. Бірақта «Жылдамдық –күш жетілдіру сапасы» мен «Жылдамдық күш жетілдіру дайындығы», деген ұғым кейінгі кезде ғана практикалық және теориялық түрде енген.

Әдебиеттік зерттеу жұмыстары дзюдошылардың практикалық дайындығына жылдамдық күш жетілдіру санасының дамуына әр түрлі жалпы әдістер және арнайы физиологиялық дайындықтарға арналған жаттығулар қолданған. Бұл жылдамдық күш жетілдіру сапасын жоғарлатуға, негізгі спорттық қимыл қозғалыстардың бірге жетілуіне себепкер болады.

Басқалары былай деп санайды: көптеген жалпы дамитын жаттығулар осы нысанада қолдануға болады.

Үшіншілер әдетте жоқ әдіс түрін дайындауды ұсынады. Н.А Ленц мынаны белгілейді: дзюдо күресінде жылдамдық-күш басым. Осыған байланысты, осы сапаның дамуы спорт күресінде техникалық жетілумен тығыз байланысты болуы керек. Осы мақсатта автор арнай әдіс-дайындығын ұсынады. Б.И. Бутинко және А.В Еганов жылдамдық күш сапасын жетілдіруге салмаққа әртүрлі ауырлық түсіру және аз қарқыннан максималды қарқынға дейінжаттығулар орындауды ұсынады. В.П Волковтың Н.М. Галковскийдің, А.З.Катуминнің мәліметтері бойынша жылдамдық-күш сапасының даму жоспарында анағұрлым нәтижелі әдіс негізгі жаттығу – дзюдошылардың ұстасуы. Авторлар тағы да дзюдода бұлшық етке күш салуға көмегі бар арнайы жаттығулар қолдануды ұсынады. А.П Купцов былай деп сендірген: арнайы жаттығулармен шектелу дұрыс емес, өйткені көптеген жалпылама даму жаттығулары арнайы физиологиялық сапаның дамуына соның ішінде жылдамдық-күш жетілдіруіне негіз болады. Оған ол: жүгіру, секіру, басқа да спорт түрлерінің жаттығуларын жатқызған. Сонымен қатар барлық жалпы даму жаттығулардың орындалу түрі жылдамдық-күш жетілдіруіне пайдасын тигізуі қажет.

Г.С. Туманян «Спорттық күрес» атты кітабінде жылдамдық-күш жетілдіру дайындығында негізгі әдістеме бағыты адамның физиологиялық қимыл-қозғалысы үш негізге алынатын сәттен тұрады деп белгілейді.

Арнай бұлшқ ет арасынын үйлесімділігі және деңгейі;

Арнайы бұлшық ет ішіедегі үйлесімділік және деңгейі;

Бұлшық еттің бойға біткен әрекет қабілеттілігі.

Осы факторларды есептей отырып негізгі жаттығуларды, немесе негізгі жаттығуға ұқсас –арнайы және салмақ салу жаттығуларын қолданады. Спортсмендердің шеберлігі көлемді жүктемелерден шындалады, сөйте тұра арнайы қолданатын әдістері саналмайды В.Г Ивлев. Автордың нандыруы бойынша жылдамдық-күш жетілдіру сапасының нәтижелі даму әдісі техникалық қимылы болып табылады. Сонымен қатар екпіндігі күш әдісі және тренажерлі құрылымдар қолдануды ұсынады.

Ю.М, Закарьянованың ойлауынша дзюдошылардың қимыл-қозғалысының жетілуі мен дамуы бірден бір жоғарғы нәтижеге жету жағдайы және олардың даму деңгейі көбінекей нәтижелі техно-тактикалық әдістерін үйретуге байланысты. Сөйтіп, оптималды жұмыс кестесі құрылған жылдамды –күш жетілдіру жаттығуын орындауы 150/160 мин/сағатына тең.

Көптеген авторлар спортсмендердің жарылыс күшінен дамуына «Электростемулияциялық жаттығу» әдісін ұсынады. Олар мынадай топтамаға келген, төменгі және орта дәрежедегі спортсмендердің жаттығуы кезінде жалпы қолданыстағы әдістер және тренажерлар қолдану жөнінде. Жоғарғы дәрежедегі спортсмендердің дайындығында арнайы салмақ салу жаттығуларын орындауын ұсынады. Жеке бағыттағы спортсмендердің техно-тактикалық әдісте белдесуіне арнайлы физиологиялық дайындық жүйесі байқалады. «Ойыншы» күрескерлер анағұрлым жоғары жылдамдық-күшбағытындағы көрсеткіштерімен дараланады. «Жылпың» күрескерлер орташа күш көрсеткіштерімен және де жылм\дамдық-күш жетілдіру дайындықтары мен анағұрлым жоғары көрсеткіштегі бағаларымен жалпы және арнайы төзімділігі басқа топтардан жоғары.

Орташа дайындықтағыларға жылдамдық мүмкіндіктерін дамыту әдістерін қолдануға, дзюдода жоғары деңгейдегі абсалютті бұлшық ет күші емес, аз уақытта айтарлықтай , аз уақытта айтарлықтай бұлшық ет күшін көрсету қабілеті маңызды.

Орташа биіктегі (тау қыраты) жағдайда өткізілетін жаттығулар жылдамдық-күш дайындығының арнаулы көтерілуіне өз ықпалын тигізеді. Жарыс жекеп-жектерінде жаңа үлгілердегі ереженің енгізілуі қарқындылық әкеледі. Бұл жағдай жалпы спортшылардан макенмалды және абсалютті жарылыс күшін талап етеді. Осыған байланысты жаттығу құралдарын дұрыс пайдалана және таңдай білу керек. Сапаның даму деңгей бағытына қарай. Қазіргі уақытта аса құралдардытек білу емес, сонымен қатар мақсатты бағытта пайдалана білу аса қажет. Б.М. Рыбалко дәлелдеген, дзюдоның дүрпе бағытта жылдамдық-күш сапасы арнайы бұлшық еттоптарынан тұрады және тиімді техникалық орындалуы тұрғылықты көрсетеді. Сондықтан жылдамдық-күш дайндығы спортшылардың дұрыс жаттығуда іріктеп пайдалана білуінде, сонымен қатар мүмкіндіктерін қысқаша аз уақыт ішінде көре білетін қабілетінің көрінуі. Осы мақсатта Б.М Рыбалко арнаулы жаттығуды көтергіш манекенмен орындауды ұсынады, оның ішінде жылдамдық-күш сапасының негізі спорттәжірибесінің принципінің пайда болуына ықпал етеді. Бұдан басқа даәртүрлі көлемді жиынтықтарда қолдану қажет, мұның барлығы бұлшық ет топтаның арнаулы қабылдануына ықпал ету.

Сонымен қатар негізгі әдістемелік жағдай бұл жаттығулардың жүйесімен функциясын ұқсастығын жаттығу түрлерінің элементтерімен байланыстырады. Спорт күрестеріне негізгі мағына болып жарылыс күші саналады, оны ары қарай дамытуға динамикалық жүйені техникалық негізін есепке ала отыру керек. Яғни, арнаулы жылдамдық-күш қабілетінің тапсырмасы спорт қозғалысында ерекшеліктің пайда боуын жетілдіру.

В.В.Мороз әртүрлі зерттеулер жүргізді. Соны бірі аспапты әдісті өңдеуге арналған, арнаулы жылдамдық-күш сапасын бақылау және жеңілдігі барысында биохимилық жүйені жүргізуді ынтайландыру.

Жылдамдық-күш мүмкіндігін үйрену барысында әдістерді тренажерде қолдануға автор кейбір ерекшеліктерді спортшының салмақ дәрежесіне қарай қорлданады. Осыған орай автор, арнаулы жылдамдық-күш сапасының дамуын жоспарлаған кезде күрестерден (балуаннан) жеке қабілетінің пайда болуын талп етеді. Құралдармен әдістердідұрыс сараптай білудегі мақсат спортшының қабілетінің артуына себебін тигізеді. Осындай қасиеттерді дамыту үшін В.В. Мороз арнаулы тренажерлерді пайдалануды ұсынады. Арнаулы тренажерлермен өлшеуіш заттар негізгі дайындық жаттығулардың жиынтығы болып табылады.

Көл жылғы дайындық жоспарын жасағанда қозғалыс сапасының дауына және қарауды ескеру қажет екенін білу керек. Жаттығу жүйесінде спортшылардың физикалық сапасын жүргізуді дамыту қажет. Жылдамдық-күш деңгейін көтеру барысында дзюдошыға төмендегідей арнаулы жаттығуларды орындау қажет.

«Айналу әдістеме»

Жылдамдық-күш бағытының құрал көлемдерінің өсуі 15 жалпы құрал арнаулы физикалық дайындығы,спортшының физикалывқ дайындығын анағұрлым өсіреді. Жылдамдық-күш сапасын сонымен қатар жаттығу жиынтықтарын қолдануға болады, күресте маңызды сапаменқасиет эквиваленттігінің пайда болуы аса негізді, (айналу машығында күрделі жаттығу, резина амортизаторымен жаттығу, «ұрмалы» әдіс және басқалар)

Сонымен ғылыми – әдістеме әдебиеттерінің зерттеулері спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдінуін дамыту проблемасы көптеген авторлардың зерттеу тақырыбы екенің көретті. Солардің көбі спортта жоғарғы нәтиже көрсетуде соның ішінде дзюдода спортсмендердің жылдамдық – күш жетілдіру сапасының даму деңгейіне байланысты деген қорытынды келеді.

Осы әдебиет негіздеріне сүйене отырып, спортсмендердің жылдамдық – күш дамыту дайындығы жаттығу процессінің дұрыс өтүіне байланысты екеніне көз жеткіземіз. Сондықтан да жылдамдық – күш жетілдіру дайындығы нысаналы бағытта өтеді.

Әдебиет зерттеулерінен жылдамдық – күш санасының дамуына әр түрлі жалпы және арнайы дайындық жаттығулар түрі қолданылады. Жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының деңгейін спортсмендердің негізгі жаттығуларды максималды шапшаңдықпен орындағанында едәуір жоғарылайды. Осы сапаның нәтижелі әдісі – арнайы жаттығуларға бұлшық ет жүйесінің күш салу түрі дзюдо қимылдарына жақын жаттығулар болып табылады.

Қазіргі кезде педагогикалық іс – тәжірибесінде кең жайынған – жылдамдық күш жетілдіру сапасының дамуы спортсмендердің әдетте жоқ әдістер қолдануында. Оған мыналарды жатқызуға болады. Әртүрлі тренажерлік құрылымдарды, және орташа таулық жағдай, электростимуляциялық әдістер және т.т. Әдебиет зерттеулері жылдамдық – күш жетілдіру дайындығының рационализаторлық әдістерумен тәсілдері екі түрлі тығыз байланысқан бағытта.

Біреуі жалпы алынған дайындық әдісін рационалда түрде пайдалануға және таңдауға байланысты. Осы екі бағыт жекеше түрде емес, комплексті түрде бірін – бірі толықтыру арқылы әсер етеді. Спортсмендердің жылдамдық – күш сапасының жетілуіне әдебиет зерттеулері көптеген факторларды есепке алады – арнайы спорт түрі, жасы және мамандығы, және де тағы басқа белгілері.

Дзюдоға арналған әдебиет зерттеулері және басқа күрес түрінің әдебиеттерінің зерттеулері бойынша жылдамдық – күш желілдіру дайындығының арнайы жаттықтыру бағдарламасын орындауда және техникалық арсеналының байланысы жоқ.Алайда В.С. Дахновскийдің және С.С. Лещенконың кітаптарында мынадай ақпарат бар: күрескердің техникалық арсеналының ерекшілігімен және жеке бұлшық ет тобының күштілік төзімділігінің арасында тәуелділік бар: неғурлым жоғарғы көрсеткіш негізгі жүктеме орындайтын бұлшық еттерде белгіленген.

Практикалық жұмыстарды зерттей келе күресте жылдамдық – күш жетілдуру бағытында мынаны анықтадық дзюдода әдетте ұйымдастыратын жылдамдық – күш жетілдіру жаттығуларын қолдану сақталған. А.Ф. Шариповтің ойынша бұндай жағдай өту және қайта құрұ кезеңінде жылдық айналымда болуы мүмкін. Ал базалық кезеңде жарыс уақытында тұндай құрылысқа рұқсат жоқ, ойткені жоғарғы спорт нәтижесін орташа жылдамдық – күш сапасының даму потенциалында болмайды. Үлкен пайда жылдамдық – күш жетілдіру жұмысында арнайы бағытта қолдану дейді В.С. Дахновский.

Сонымен қатар жәй салмақ қосу жаттығулары емес, өзінің таңдаған әдістерне ұқсас жаттығулар қолдану керек. Әр түрлі салмақ қосу, эспандер, резина жгутын, қолдану және де әр салмақтағы қарсылас (партнермен) пен жаттығулар жасау.

Жақсы нәтижені айналмалы дайындықтан, әсіресе қарсыласпен дайындалу, арқылы жылдамдық – күш жетілдіру сапасының басымырақ даму бағытында алуға болады.

Кейбір әдістемелік үйлестіру жаспарылық жаттығу үрдісіндегі спортшының жылдамдық – күш дайындығының әртүрлі салмақтағы мінездемесі. Дене тәрбиесінің теория және әдістемедегі зерттеуге арналған проблемаларды спорт шеберлігін жан – жақты жетілдіру саласындағы зерттеулер өте көп. Бірақта әдістемелік үйлестіру саны жылдамжық – күш дайындығында елеулі түрде тек қойынған. Көптеген авторлар мынадай байламды айтады. Спортшылардың әртүрлі деңгейдегі салмақ дәрежелерінің бірдей еместігіне қарай олардың физиканың қасиетінің денгейі де, әртүрлі болады. Өз кеңесінде осылардың дифференциалды үйлестіруді жаттығу барысындағы құрылымға жоспарлау керек. Басқа спорт түрлеріндегі зерттеулердің көрсеткені спортшылардың салмақ дәрежесінің әртүрлі екендігін көрсетеді. Осы гипотеза көптеген авторлардың спортшылардың жекеше және көпше түрде үйледіруіне арналған эксперимент дәлелдеді, яғни салмақ деңгейін жетілдіру мақсатында олардың күшті басымдылық қабілетіне қарай жетілді.

Қазіргі таңда спорт күресінде көптеген эксперименттін зерттеулер күресперлердің әртүрлі салмақ дәрежесіне қарай қолданылып келеді. Осындай зерттеулер Б.З. Сокян көрсетті, жаттығып жүрген спортшылардың салмақ дәрежелері әртүрлі. Қолданылап жүрген жаттығу түрлері спортшылардың орта салмақта өсуі (он екі) 12 жеңіл атлетикадағылар 5 (бес) ол ауыр салмақтағыларда 6 (алты) физикалық дайындық көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты автор мынадай ұсылас береді, оқу – жаттығу жүйесін спортшалардың топтарың біріктібу, салмақ дәріжесіне қарай әртүрлі құралдармен жаттығу әдістерін қолдану керек. Сонымен қатар автор үш салмақ тобының физикалық дайындық жүйесінің әртүрлі деңгейде екендігін анықтады. Атап айтқанда автордың қойған бағыты, әр салмақ топтарының ішінен әртүрлі сондардың бөлініп шығуын ақпараттық тест дәрежесінен физикалық дайындықтың әртүрлігі көрінеді.

Оның үстіне осы қойылған физикалық дайындық орнаулы қойылған көрсеткіштен үш салмақ топтартыдағы күрескерлер ешқандай ортақ нәтиже болған жоқ. Бұдан басқа, Б.З.Сокян салмақ дәрежесінің өсуіне қарай күрескерлердің арнаулы төзімділік деңгейі төмендейді, мұның бәрі сондық түрде өткізіліп жүрген техника – тактикалық шараларда анықталып жүр. Осыған күш болатын мәселе күрестердің денесінің салмағының өсуі жаттығуларда күш пен төзімділігінің төмендеуін көрсетеді.

Г.М. Грузныхтың эксперименталдың жұмысын қойылған даму әдістемесі спортшылардың әртүрлі салмақ дәжіресінде төзімділіктері бірдей болмау керек. Бірқалыпты жаттығудағы жүрек соғысының минутына 150, күрескерлердің жеңіл және ауыр салмақты автор былай деп қорытындылайты, аса үлкен өзгеріс аэробты жұмыс қабілетінде ауыр салмақтағы факторда шықты, ал өз өзгеріс жеңіл салмақтыларда шақты.

Мұнымен көрсетілген байланыс жаттығу кестесінде әдістің мағурлып көтерілуіне спортшылық деп салмағының мүмкіндігі болып табылады. Жеңіл салмақтағыларға жоғары пульстері өренессалмағының аэробтық жұмысқатілдірінің көтерілуін мақсатты түрде білуі керек. Э.Г. Мартиросов, Г.С. Туманян Зерттеулерімен қойылған күрескерлердің әртүрлі сымақтағы анаэробтық ойырмашылығы. Бұл морфофункционалдық көрсеткіштің жиынтығы. Сонымен қатар макималды аэроб және анаэробтық мүмкіндіктердің ауыр салмақтағы спортшылар жеңіл салмақтылардың анағурсым артта қалады.

Бұл функциональдық қабілеттің төмендеуі тығық жұмыстарда жарамайық (әлсіз) екендікті бағалайды.Сондықтан спортшылардың анағұрлым әсері жаттығулардағы жұмыс қабілетінің пайда болуына морфологиялық негіздердің әсері болғанын авторлардың зерттеулері көрсетті.

Ғаламдық түрдегі (глобальный) жаттығулар орындауда көп – көрім салмағы мен бойы бар спорсмепндердік жұмыс істеу қабілеті нашар болады. Осының өзі өте төмен аэробалық және анаэробалық қабілет деігейін көрсетеді.

Г.С. Туманянның зерттеулері қайта құрұ динамикасы 6 минуттық субмаксималды сынаудан және әр түрлі көп салмақтағы спортсмендердің өз ерекшіліктері бар. Ауыр салмақтағы спортсмендерге көп уақыт қалпына келуіне кетеді, жеңіл салмақтағыларға қарағанда уақыттары созылып кетеді. Авторлар мынаны белгілеген: жеңіл слмақтағы спортсмендердің энергетикалық қоры аз, ал жаттығуы жоғары.

Сондықтан да оларға жүктемені орташа және ауыр салмақтағы спортсмендерге қарағанда ауқытты аз, бірақ қарқынды түрін ұсынады.

Сонымен қатар ауыр салмақтылардың май салмағы жоғары болып келеді. Қарқындылығы және ұзақтығы жеңіл салмақтағыларға қарағанда төмен болу керек.

Көптеген зерттеу тізімдерінде спортсмендердің бойы мен салмағы баршылық болып тұрған түрнде авторлар көбінекей функционалды көрсеткіштерін қолданады, жүрек – қан – тамырын және демалу жүйесінің аранайы төзімділік түрін айырады.

Көптеген зерттеулердің Б.М. Рыбалко (, В.М. Зациорский, Г.С. Гуманян, В.С. Дахновскийлердің көрсеткені салмақтың көбейгеніне байланысты спортсменнің абсолютті күні жетілдіру мүмкіндігі артады.

Салыстырмалы күш көрсеткіштері (абсолютті күштің салмаққа қатысы) азаяды. Күштілік және жылдамдық – күшжетілдіру дайындығы морфологиялық белгілердің диаметралды қарама қацйшылық тәуелділігін көрсетеді. Егер де спортсмендердің денесінің өсуіне байланысты меншікті – күш көрсеткіштері. Өссе, онда жылдамдық – күші төмендейді. Жеңіл салмақтағы спортсмендердің ауыр салмақтағларға қарағанда жылдамдық – күш сапа деңгейгі қимыл – қозғалыста әлдеқайда жоғары болмақ.

Жеңіл салмақтағы спортсмендер өзгерінің орта және ауыр салмақтағы коллегаларына қарағанда жылдамдық күштерінің өсуі нөлден максимумға дейін басым болады. Тағы да басқа зерттеу түрлері бар, әр түрлі салмақтағы спортсмендердің еспеке алыну маңызын есте сақтау. Осы әдебиет негізіне сүйене отырып мынадан тұжырымға келуге болады: спортсменнің дене салмағы физиологиялық сапасын есте сақтауып көрсетеді, жылдамдық – күш жетілдіру, әр түрлі ағза жүйесінің морфофункционалды жағдайын және де басқа көрсеткіштеріне ықпал етуін.

Соныменен, бой – салмақ көрсеткіштері спортсменнің жеке өзгешелігінің маңызы болып табылады, көптеген авторлардың ойынша байындық процессін ұйымдастыруда, жоспарлауда есте сақтау қажет. Осы проблемалар әсіресе мына спорт түрлерінде қатты қадағаланған жылдамдық – күш жетілдіру дайындығында дифференционалды бағдарлама болу керек. Бұл қаралып жатқан проблеманың маңызы осы уақытқа дейінгі жоспарлануы және барлық салмақтағы спортсмендердің жалпы жүйедегі дайындық процессінің өтүй.

Бір сөзбен айтқанда әдебиет зерттеулері негізгі физиологиялық дайындығының жетілуін айқын көсетеді.

Көптеген күреске байланысты зерттеулер күштің жетілуіне, төзімділігінде, және де басқа физиологиялық дайындықтарына арналған. Бірақта спорт дайндығында тікелей әдіс – тәсілдерді қолданатын, жылдамдық – күш жетілдіру сапасын дамыту бағытындағы жұмыстар бар.