Себеп-салдар салалас (мысал)
а) Жүрген жерін білетін шығар, өйткені ол да жақында Жайық бетінен келді
ә) Бұл егіннің дәнін қолымнан мен септім ғой, өзгеңнен гөрі менің жаным қаттырақ ауырар еді
Талғаулы салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның жүзеге асатындығына болжам жасауды білдіретін салаластың үрі
ә) құрамындағы жай сөйлемдердің тек біреуіндегі іс-оқиғаның орындалуын болжайтын түрі
Талғаулы салалас (мысал)
а) Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар, немесе құлағымен естіген айтар
ә) Бұл жерде я сен тұрарсың, я мен тұрармын
б) Ауылдан тура келесің бе, әлде жолдағы ауылдарға соқтың ба?
в) Дәулеткелді бұның не сөзінен қызық күтеді, не бір мінінен әлдеқандай қызық күтеді
Кезектес салалас құрмалас
а) құрамындағы жай сөйлемдері арқылы берілген істің, оқиғаның кезектесіп келуін білдіретін салалас түрі
ә) құрамындағы жай сөйлемдердегі іс-оқиғалар кезектесіп келетін іс салалас түрі
Кезектес салалас құрмалас (мысал)
а) Клубта кейде кино болады, кейде қызықты баяндамалар оқылады
ә) Машина жүрісін шапшаңдатады, бірде баяулатып әндетеді
б) Біржан біресе бұлбұл нақысты көп ырғақты «Жиырма бесті»
созады, біресе назды қоңыр кең тынысты «Жанбота» шығады
Сабақтас құрмалас сөйлем
а) құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің алғашқысы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан түрі.
ә) құрмалас ішіндегі жай сөлемдердің бастапқысы тиянақсыз болып, кейінгісіне бағына байланысқан түрі
Сабақтас
Шартты бағыныңқылы, қарсылықты бағыныңқылы , себеп бағыныңқылы, мезгіл бағыныңқылы, қимыл-сын бағыныңқылы, мақсат бағыныңқылы.
Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) бағыныңқы сөйлемі басыңқы сөйлемдегі істің шарты болып келетін сабақтастың түрі
ә) сабақтастың бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің шарты болып келетін түрі
Шартты бағыныңқы (мысал)
а) Жақсы ұстаздық етсең, болашақтан тірек табасың
ә) Көмір неғұрлым көбейсе, өнеркәсіп соғұрлым күшейеді
б) Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) басыңқыдағы іске бағыныңқыдағы айтылған іс немесе бағыныңқыдағы айтылған іске басыңқыдағы іске қарсы қойыла айтылған сабақтастың түрі
ә) сабақтас құрмалас сөйлемнің басыңқы бөлігіндегі іске бағыныңқы бөліктегі айтылған іс немесе бағыныңқы бөліктегі іске басыңқы бөліктегі іс қарсы қойыла айтылған сабақтас түрі
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас (мысал)
а) Абай Дәндібай сөзінен жақсы пейілді аңғарса да, ол кезде көмектерін алмаған-ды
ә) Ұлберген кедей болғанмен, киім – кешектерін таза ұстайтын
б) Жастар білім жағынан артық бола тұра, тәжірибелі жұмысшылардың жәрдеміне мұқтаж болады екен
Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) Бағыныңқысы басыңқыда айтылған ойдың себебін білдіретін түрі
ә) Сөйлемнің бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігінде айтылған ойдың себебін білдіретін түрі
Себеп бағыныңқы (мысал)
а) Қастарында көлденең кісілер болғандықтан, Оспан Абайға айтам деген оқшау сөзін бастаған жоқ
б) Аяғын баса алмаған соң, еңбектеп есікке келді
в) Мұғалімнің сөйлегеніне Кәрім шыдап отыра алмай, біресе орнынан ұшып тұрады, біресе отырады
Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас
а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мезгілін білдіретін түрі
ә) Бағыныңқы бөлігі басыңқы бөлігіндегі істің мезгілін білдіретін түрі
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас
Бағыныңқысы басыңқыдағы істің, амалдың қалай орындалғанын білдіреті түрі
Қимыл – сын бағыныңқы (мысал)
а) Сұрғылт тұман дым бүркіп, барқыт бешпет сулайды .
ә) Жалтыр мұзда ешбір салмақ түсірмей, шана өзі сырғанап келе жатқан тәрізді
б) Мезгілсіз үркіп кеткен ұйқының қайта оралуын тоспай-ақ, жол аушылар тағы да жолға шықты
Мақсат бағыныңқы сабақтас
а) Бағыныңқысы басыңқыдағы істің мақсатын білдіретін түрі
ә) бағыныңқы бөлік басыңқы бөліктегі істің мақсатын білдіретін түрі
Мақсат бағыныңқы сабақтас (мысал)
а) Ана мен балның бақытты сәттеріне бөгет болғысы келмей, жүріс-тұрысының сыбдырын сездірмеуге тырысты
ә) Тұрмыс жақсы болу үшін, еңбеккүн көп болуға тиісті
б) Білмегенін білсем деп, оқушылар ынтығар
Көп бағыныңқы сабақтас
а) құрамында екі, не одан да көп бағыныңқы сөйлем бар сабақтас түрі
ә) Құрамындағы екіден көп бағыныңқы сөйлемі бар сабақтас түрі
б) Бағыныңқы сөйлемдердің әрқайсысы басыңқы сөйлеммен тікелей байланысқан түрі
в) Бағыныңқы сөйлемдері басыңқымен тікелей байланыспай, өзара біріне –бірі бағынып барып байланысқан
Аралас құрмалас
Құрамындағы жай сөйлемдері бір-бірімен салаласып та, сабақтасып та байланысқан құрмалас түрі
Аралас құрмалас (мысал)
а)Кү шығып, ел тұра бастады, Нұрлан жоқ
ә) Қорған кезінде топырақ араластыра тастан алған екен де, бұл кезде қорғанның үстінде жыңғыл мен шеңгел аралас шығып өзінше ол да бір сән беріп тұр
б) Ақбоз алдыңғы екі аяғын ербитіп, көзі шатынан тұра бергенде, Шолақ құлағын төмен қарай тұқырта басып қалып еді ат етпетінен түсті
Төл сөз
а) Біреудің сөзі ешбір өзгеріссіз, дәл сол айтылған күйінде жеткізілуі
ә) Пікір айтушының ойының еш өзгеріссіз жеткізілуі
б) Сөйлеуші өз сөзінің ішінде біреудің айтқан сөзін ешбір өзгертпей, сол айтылған күйінде берілген сөз
Төл сөз (мысал)
а) –Бұл қыз менің қарындасым ,-деді Кенжетай, Асқардың сұрағысы келгенін біліп
ә) –Бұл үйдің жаны нешеу? – деді Итбай, сөз бастау ұшін
б) –Жақа, біздің балалар қолға алса, іс осылай тез бітеді – деді ол
Төлеу сөз
а) Сөйлеуші тарапынан өзгеріске ұшырап, біреудің сөзінің тек мазмұнын сақтап қана жазылуы.
ә) Біреу пікірінің өзгеріске ұшырап, тек мазмұны ғана сақталып жазылуы
б) Біреудің сөзінің автор тарапынан өзгеріске ұшырап берілетін сөз
Төлеу сөз (мысал)
а) Кенжетай Асқардың сұрағысы келгенін біліп, бұл қыз өзінің қарындасы екенін айтты
ә) Итбай сөз бастау үшін, бұл үйдің жанының нешеу екендігін сұрады
Қысқаша жұрнақтар мен жалғаулар анықтамалығы
| -А- | ||
| -а1 | Көсемше (етістікке жалғанса)жұрнағы | айт-а-мын |
| -а2, | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | Мұқ-а |
| -а3 | Барыс септік жалғауы (зат есімге жалғанса) | тойым-а |
| -а4 | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | сан-а |
| -ар1 | -//- | жас-ар |
| -ай1 | -//- | мол-ай |
| -ай2 | Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ | жалп-ай |
| -айын | Бұйрық рай жұрнағы,жекеше түрі | бар-айын |
| -айық | -//-,көпше түрі | бар-айық |
| -ақ1 | Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ | қон-ақ |
| -ақ2 | Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақ | Қор(ы)қ-ақ(ы түсіп қалады) |
| -аған | -//- | Қа(п)б-аған (кейінді ықпал) |
| -аң | Сын есімнің шырайын жасайтын жұрнақ | боз-аң |
| -ар2 | Есімшенің жұрнағы | бар-ар |
| -атын | -//- | бар-атын |
| -ау | Жинақтық сан есім жұрнағы | алт(ы) –ау ы түсіп қалады |
| -аң, | Туынды еліктеуіш жұрнағы | томп-аң |
| -Б- | ||
| -быз,-біз | Жіктік жалғауы, көпше түрі | келген-біз |
| -бын,-бін | -//-, жекеше түрі | |
| -бақ,-бек | Есімшенің жұрнағы | қон-бақ |
| -бен,бенен | Көмектес септігінің жалғауы | сіз-бен |
| -ба,-бе1 | Етістіктің болымсыз түрі жұрнағы | жаз-ба көрін-бе |
| -бе2 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | сүз-бе |
| -бақ,-бек | -//- | жұм-бақ |
| -ба,-бе3 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | қыз-ба, бөс-пе |
| -Г- | ||
| -ген | Есімше(бұр. өткен шақ)жұрнағы | кел-ген |
| -ге | Барыс септік жалғауы | үй-ге |
| -гер1 | Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ | сауда-гер |
| -гі1, -гіш, | Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ | сүз-гі, іл-гіш |
| -гек, | -//- | іл-гек |
| -гі2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | күз-гі |
| -гі3, -гей | Қалау райдың жұрнағы | кел-гі-сі |
| -гі4 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | күлдір-гі |
| -гіш | - | біл-гіш |
| -гір | - | біл-гір |
| -гілікті | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | жер-гілікті |
| -гер2 | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | тең-гер |
| -гіле | Етістіктен етістік тудыратын жұрнақ | кер-гіле |
| -гіз | Өзгелік етіс жұрнағы | әкел-гіз |
| -гелі | Көсемше жұрнағы | кел-гелі |
| -гөй | Зат есімнен сын есім тудыратын жұрнақ | ақыл-гөй |
| -Ғ- | ||
| -ға | Барыс септігінің жалғауы | тау-ға |
| -ған | Есімшенің жұрнағы | оқы-ған |
| -ғар | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | оң-ғар |
| -ғалы | Көсемше жұрнағы | бар-ғалы |
| -ғыз | Өзгелік етіс жұрнағы | ал-ғыз |
| -ғы1 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | бұр-ғы |
| -ғы2,-ғай | Қалау рай жұрнағы | бар-ғы-м, бар-ғай-сың |
| -ғы3 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | жаз-ғы |
| -ғыш | Салыстырмалы шырай жұрнағы | сар-ғыш |
| -ғыш1 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | сыз-ғыш |
| -ғыш2 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | жаз-ғыш |
| -ғақ | -//- | тай-ғақ |
| -ғыр1 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | тұр-ғылықты |
| -ғылтым | Салыстырмалы шырай жұрнағы | боз-ғылтым |
| -ғылт | -//- | сұр-ғылт |
| -ғыл | -//- | боз-ғыл |
| -ғыла | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | бұр-ғыла |
| -Д- | ||
| -дар1,- дер | Көптік жалғау | адам-дар |
| -дар2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | білім-дар |
| -да1,-де1 | Жатыс септік жалғауы | жер-де |
| -да2,-де | Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ | ербең-де |
| -да3,-де | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | тұз-да |
| -дат,-дет | -//- | ән-дет |
| -дан1,-ден | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | көңіл-ден |
| -дан1,-ден | Шығыс септік жалғауы | ауыл-дан |
| -дан1,-ден | Топтау сан есімінің жұрнағы | жүз-ден |
| -дай,-дей | Үстеу жасайтын жұрнақ | жаз-дай |
| -дай1,-дей1 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | таудай |
| -дай2,-дей2 | Болжалдық сан есім жұрнағы | 40-30-дай |
| -дап,-деп | -//- | он-дап |
| -дың,-дің | Ілік септігінің жалғауы | ел-дің |
| -дыр,-дір | Өзгелік етіс жұрнағы | оз-дыр |
| -ды1,-ді1 | Табыс септігінің жалғауы (зат есімге жалғанса) | ел-ді |
| -ды1,-ді2 | Жедел өткен шақ/ етістікке тікелей жалғанса/ жұрнағы | кел-ді |
| -ды1,-ді3 | Жіктік жалғауы /көсемше арқылы жасалса/ | кел-е-ді |
| -ды1,-ді4 | Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ | құм-ды жер |
| -дық1,-дік1 | -//- | күз-дік |
| -дық2,-дік2 | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ. | бел-дік |
| -дас,-дес1 | -//- | жол-дас |
| -дас,-дес2 | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | ұйым-дас |
| -дау,-деу | Сын есім шырайын жасайтын жұрнақ | үлкен-деу |
| -дау1 ,-деу1 | Үстеу жасайтын жұрнақ | тез-деу |
| -даған | Болжалдық сан есім жұрнағы | мың-даған |
| -деген | Болжалдық сан есім жұрнағы | жүз-деген |
| -дайын | Үстеу жасайтын жұрнақ | тоты-дайын |
| -дікі | Меншіктік мәнді білдіреді | біз-дікі |
| -дақ | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | қуыр-дақ |
| -Е- | ||
| -е1 | Көсемше (етістікке жалғанса)жұрнағы | кел-е-ді |
| -е2 | Барыс септік (зат есімге жалғанса)жалғауы | төрім-е |
| -е3 | Зат есімнен етістік тудыратын жұрнақ | сын-а, өрт-е |
| -еке1,-ек1 | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | Әб-еке |
| -ейін | Бұйрық рай жұрнағы,жекеше | кел-ейін |
| -ейік | Бұйрық рай, 1ж. көпше | кел-ейік |
| -еген | Етістіктен есім тудыратын жұрнақ | сүз-еген |
| -ер1 | Есімшенің жұрнағы | кел-ер |
| -ер2 | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | кө(к)г-ер |
| -етін | Есімше жұрнағы | көр-етін |
| -еу | Жинақтық сан есім жұрнағы | бес-еу |
| -ең | Еліктеу сөз жасайтын жұрнақ | елп-ең |
| -Ж- | ||
| -жан | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | Абай-жан |
| -И- | ||
| -й1 | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | апа-й |
| -й2 | Көсемше(етістікке жалғанса)жұрнағы | сөйле-й |
| -и3 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | тарих-и |
| -и5 | Еліктеуден етістік жасайтын жұрнақ | қылт-и |
| -йтын | Есімшенің жұрнағы | сұрайтын |
| -йтін | -//- | сөйле-йтін |
| -йын,-йін | Бұйрық рай жұрнағы,1- жақ, жекеше | ойна-йын |
| -йық,-йік | -//- ,1- жақ, көпше | ойна-йық |
| -К- | ||
| -ке | Барыс септігінің жалғауы | ет-ке |
| -кен | Есімше жұрнағы | күт-кен |
| -кі,-кей | Қалау райдың жұрнағы | кет-кі-сі |
| -кі1,-кіш | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | кес-кі, кес-кіш |
| -кі2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | іш-кі(бөлме) |
| -кір | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | өт-кір |
| -кілікті | -//- | жет-кілікті |
| -к1 | Жіктік жалғау | жеткіз-се-к |
| -к2 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | күре-к |
| -кер1 | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | ес-кер |
| -кер2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | табыс-кер |
| -кер3 | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ | талап-кер |
| -келі | Көсемше жұрнағы | кет-келі |
| -кіле | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | кес-кіле |
| -кек | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | керіс-кек |
| -кіз | Өзгелік етіс жұрнағы | сеп- кіз |
| -Қ- | ||
| -қыз | Өзгелік етіс жұрнағы | айт-қыз |
| -қа | Барыс септік жалғауы | шаш-қа |
| -қан | Есімше жұрнағы | айт-қан |
| -қалы | Көсемше жұрнағы | айт-қалы |
| -қар | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | бас-қар |
| -қай | Сын есім шырайын жасайтын жұрнақ | қоңыр-қай |
| -қыр | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | ұш-қыр |
| -қақ | -//- | ұрыс-қақ |
| -қ1 | Жіктік жалғауы | бар-са- қ |
| -қ2 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | ақса-қ |
| -қ3 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | тара-қ |
| -қы1 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | жина- қы,шап-қы |
| -қы2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | қыс-қы |
| -қы3 | Қалау рай жұрнағы | айт-қы-сы |
| -қын,-қыш | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | қаш-қын, ұш-қыш |
| -қыш1 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | айт-қыш |
| -қой | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | сән-қой |
| -қыла | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | ат-қыла |
| -Л- | ||
| -лар,-лер | Көптік жалғау | бала-лар |
| -лап,-леп | Болжалдық сан есім жұрнағы | жиырма-лап |
| -лық1,-лік1 | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ | бала-лық, екі-лік |
| -лық1,-лік2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | өлке-лік |
| -лы1,-лі1 | -//- | дене-лі |
| -лы1,-лі2 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | жинау-лы |
| -лау1,-леу1 | Сын есім шырайы жұрнағы | шикі-леу |
| -лау2,-леу2 | Туынды үстеу жұрнағы | ілгері-леу |
| -лай,-лей | -//- | осы-лай |
| -л | Ырықсыз етіс жұрнағы | тара-л |
| -ла,-ле | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | сыр-ла |
| -лан,-лен | -//- | ашу-лан |
| -лас,-лес | Есімдерден сын есім жасайтын | сыр-лас (дос) |
| -лас,-лес | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | сауда-лас |
| -М- | ||
| -мыз1,-міз1 | Жіктік жалғау | келе-міз |
| -м1 | -//- | кел-се-м |
| -мын1,-мін1 | -//- | кел-е-мін |
| -мыз2,-міз | Тәуелдік жалғау | бала-мыз, үй-іміз |
| -м2 | -//- | бала-м |
| -м3 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | сөйле-м |
| -ман,-мен | -//- | орал-ман |
| -ма,-ме1 | -//- | шығар-ма |
| -ма,-ме2 | Болымсыз етістік жұрнағы | кел-ме |
| -ма,-ме3 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | бұра-ма,қына-ма |
| -мды, -мді | -//- | жара-мды |
| -малы,-мелі | -//- | таңда-малы, бүр-мелі |
| -мен,-менен | Көмектес септік жалғауы | баламмен , баламен |
| -мақ,-мек | Есімше жұрнағы | бар-мақ-пыз |
| -майынша | Туынды үстеу жұрнағы | бар-майыншы |
| -мейінше | -//- | кел-мейінші |
| -Н- | ||
| -ның,-нің | Ілік септігінің жалғауы | күн-нің |
| -ны,-ні | Табыс септігінің жалғауы | ана-ны |
| -н1 | -//- | ана-сы-н |
| -н2 | Өздік етіс жұрнағы/етістікке жалғанса | тара-н |
| -н3 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | бора-н |
| -н4 | Ырықсыз(құрамында л дыбысы болса)етіс жұрнағы | тазала-н |
| -на,-не | Барыс септік жалғауы | ел-і-не |
| -на,-не | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | жи-на |
| -нан,-нен | Шығыс септік жалғауы | үйім-нен |
| -нан,-нен | Топтау сан есімі жұрнағы | он-нан |
| -нда,-нде | Жатыс септік жалғауы | төрі-нде |
| -нды,-нді | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | құра-нды |
| -ншы,-нші | Реттік сан есім жұрнағы | жеті-нші |
| -нікі | Меншіктік мәнді білдіретін жұрнақ | се(н)-нікі |
| -Ң- | ||
| -ңқыра | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | шыда-ңқыра |
| -ңкіре | -//- | сөйле-ңкіре |
| -ңыз1,-ңіз1 | Тәуелдік жалғау (зат есімге жалғанса) | ана-ңыз |
| -ңыз2,-ңіз2 | Жіктік жалғау (етістікке жалғанса) | сөйле-ңіз |
| -ңдар, -ңдер | -//-,3-жақ, анайы | сөйле-ңдер |
| -ң1 | -//-,2-жақ | жеткізсе-ң |
| -ң2 | Етістіктен еліктеу сөз жасайтын жұрнақ | сыла-ң |
| -ң3 | Тәуелдік жалғауы,2-жақ | ана-ң |
| -П- | ||
| -п | Көсемше жұрнағы | биле-п |
| -пын,-пін | Жіктік жалғау,жекеше | айтып-пын |
| -пыз,-піз | -//-,(көпше түрі) | келіп-піз |
| -пен,-пенен | Көмектес септік жалғауы | үміт-пен |
| -паз | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | өнер-паз |
| -пақ,-пек | Есімше жұрнағы | кет-пек |
| -палы,-пелі | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | ас-палы |
| -па,-пе1 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | бөс-пе |
| -па,-пе2 | Болымсыз етістік жұрнағы | айт-па |
| -па1,-пе2 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | кес-пе |
| -пайынша | Үстеу тудыратын жұрнақ | айт-пайынша |
| -пейінше | -//- | кет-пейінше |
| -пана | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ | бас-пана |
| -Р- | ||
| -р1 | Есімшенің жұрнағы | оқы-р |
| -р2 | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | қысқа-р |
| -р3 | Өзгелік етіс жұрнағы | сөйле-р |
| -рақ | Салыстырмалы шырай жұрнағы | жақсы-рақ |
| -рек | -//- | келте-рек |
| -С- | ||
| -сың,-сың,- | Жіктік жалғауы,2-жақ,жекеше түрі | бара-сың |
| -сың-дар, | -//-,көпше | бара-сың-дар |
| -сің-дер | -//-,көпше | келе-сің-дер |
| -сын,-сін1 | Бұйрық рай жұрнағы | бар-сын |
| -сыз,-сіз1 | -//,2-жақ, сыпайы түрі | бара-сыз |
| -сыз,-сіз2 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | ұят-сыз |
| -с1 | Есімшенің болымсыз түрі жұрнағы | барма-с |
| -с2 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | төбеле-с( басталды) |
| -с3 | Ортақ етіс жұрнағы | сөйле-с |
| -сын,-сын2 | Үстеу тудыратын жұрнақ | кешкі-сін |
| -сын,-сін3 | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | көп-сін |
| -сыра, | -//- | жалғыз-сыра |
| -сіре | -//- | жетім-сіре |
| -са,-се | Шартты рай жұрнағы | бар-са |
| -сы,-сі | Тәуелдік жалғауы III ж (жекеше) | бала-сы |
| -сы,-сі | Жіктік жалғауы | бар-ғы-сы |
| -сымақ | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | ақын-сымақ |
| -Т- | ||
| -тың,-тің | Ілік септік жалғауы | іс-тің |
| -тыр,тір | Өзгелік етіс жұрнағы | айт-тыр |
| -т1 | -//- | шақыр-т |
| -т2 | Етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ | бөге-т |
| -тар,-тер | Көптік жалғау | дос-тар |
| -тан,-тен1 | Шығыс септік жалғауы | мектеп-тен |
| -тан,-тен2 | Топтау сан есімінің жұрнағы | алпыс-тан |
| -тай,-тей | Есімдерден сын есім тудыратын жұрнақ | сүт-тей |
| -тай,-тей1 | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | апа-тай |
| -тай,-тей2 | Үстеу тудыратын жұрнақ | қыс-тай |
| -тай,-тей3 | Болжалдық сан есім жұрнағы | он-онбес-тей |
| -таған | -//- | қырық-таған |
| -тап,-теп | -//- | бес-бестеп |
| -тау,-теу1 | Салыстырмалы шырай жұрнағы | алыс-тау |
| -тау,-теу2 | Туынды үстеу жұрнағы | кеш-теу |
| -ты,-ті1 | Табыс септігінің жалғауы (зат есімге жалғанса) | шарт-ты (орындады) |
| -ты,-ті2 | Жедел өткен (етістікке тікелей жалғанса)жұрнағы | кет-ті,кетпе-ді |
| -ты,-ті3 | Жіктік жалғауы(көсемше жұрнағы арқылы жасалса) | кет-е-ді |
| -ты,-ті4 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | атақ-ты әнші |
| -тық,-тік | -//- | қыс-тық (киім) |
| -тікі | Меншікті мәнді білдіретін жұрнақ | Шымкент-тікі |
| -тайын | Үстеу жасайтын жұрнақ | қыс-тайын |
| -тал | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | сезім-тал |
| -тас1,-тес1 | -//- | сынып-тас( қыз) |
| -тас2,-тес2 | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | дос-тас |
| -та,-те1 | -//- | тіс-те |
| -та,-те2 | Жатыс септік жалғауы | ағаш-та |
| -тан,-тен | Есімдерден етістік тудыратын жұрнақ | тамақ-тан |
| -У- | ||
| -у1 | Тұйық етістік жұрнағы | Тас-у |
| -у2 | Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ | дүмп-у |
| -у3 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | көсе-у,еге-у |
| -улы,-улі | Етістіктен сын есім жасайтын | ас-улы,іл-улі |
| -уық,-уік | -//- | жыла-уық |
| -уыл,-уіл | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | қара-уыл |
| -уыш,-уіш | -//- | тіре-уіш |
| -Х- | ||
| -хана | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ | ем-хана |
| -Ш- | ||
| -ша,-ше | Туынды үстеу жұрнағы | бала-ша |
| -шы,-ші | Есімдерден зат есім тудыратын жұрнақ | ән-ші |
| -шылық | -//- | шаруа-шылық |
| -шек1 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | ерін-шек |
| -шақ1 | -//- | мақтан-шақ |
| -шақ2 | Зат есімнің рең мәнін жасайтын жұрнақ | құлын-шақ |
| -шек2 | -//- | іні-шек |
| -шік,-шық | -//- | қап-шық |
| -ша,-ше1 | -//- | жүрек-ше |
| -ш | -//- | қалқа-ш |
| -шаң,шең- | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | бой-шаң |
| -шыл,-шіл1 | -//- | ұйқы-шыл |
| -шыл,-шіл2 | Сын есімнің шырайы жұрнағы | ақ-шыл |
| -шылтым | -//- | ақ-шылтым |
| -шілтім | -//- | көк-шілтім |
| -шы-ші | Өтіну, тілек мәнді білдіретін жұрнақ | кел-ші |
| -Ы- | ||
| -ымыз | Тәуелдік жалғау (зат есімге жалғанса) | бабалар-ымыз |
| -ым1,-ың,-ы1, -ыңыз1 | -//- | бабалар-ым, бабалар-ы бабалар-ыңыз |
| -ы2 | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | бай-ы |
| -ыңыз2 | Жіктік жалғау | бар-ыңыз |
| -ы3 | Есімдерден сын есім жасайтын жұрнақ | қазақ-ы (ит) |
| -ып | Көсемше жұрнағы | айт-ып |
| -ыңдар | Жіктік жалғау,2-жақ,көпше түрі | айт-ыңдар |
| -ым2,-ық -ынды1 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | қыс-ым, қаз-ық жу-ынды |
| -ық2 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | тол-ық |
| -ынды | -//- | жу-ынды |
| -ыңқы | -//- | бас-ыңқы |
| -ымды | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | қон-ымды |
| -ыс1 | Ортақ етіс жұрнағы | жаз-ыс |
| -ыс2 | Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақ | айт-ыс |
| -ын1, | -//- | құй-ын |
| -ыш1 | -//- | қуан-ыш |
| -ыш2 | Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақ | Нұртай- Нұрыш |
| -ыра -ырай | Еліктеу сөзден етістік жасайтын жұрнақ | былб-ыра баж-ырай |
| -ыл1 | Ырықсыз етіс жұрнағы | айт-ыл-ды |
| -ын2 | Өздік етіс жұрнағы | жу-ын-дым |
| -ын3 | Туынды үстеу жасайтын жұрнақ | жасыр-ын келу |
| -ыл2 | Еліктеу сөзден зат есім жасайтын жұрнақ | ыр-ыл, гүр-іл |
| -ыл3 | Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақ | шу-ыл |
| -ыл4 | Еліктеу сөзден зат есім жасайтын жұрнақ | тарс-ыл |
| -ырақ | Сын есімнің шырайлары жұрнағы | қызыл-ырақ |
| -ыншы | Реттік сан есім жұрнағы | қыр(ы)қ-ыншы(қырқыншы) |
| -ыңқыра | Етістіктен етістік жасайтын жұрнақ | айт-ыңқыра |
| -ыр | Өзгелік етіс жұрнағы | ас-ыр |
| -ың1 | Еліктеу сөз тудыратын жұрнақ | жылт-ың |
| -ың2 | Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ | ыз-ың |
| -ыт | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | су-ыт |
| -І- | ||
| -і | Тәуелдік жалғауы (зат есімге | үй-і |
| -ім1, ің | жалғанса) | үй-ім, үй-ің |
| -іміз, -іңіз1 | -//- | үй-іміз, үй-іңіз |
| -іңіз2 | Жіктік жалғауы (етістікке жалғанса) | кел-іңіз |
| -іңдер | -//- | кел-іңдер |
| -іп | Көсемше жұрнағы | көр-іп |
| -ік1 | Есімдерден етістік жасайтын жұрнақ | бір-ік |
| -ік 2 | Етістіктен зат есім жасайтын | түкір-ік |
| -ім2 | жұрнақтар | біл-ім |
| -іс1 | -//- | жүр-іс |
| -іш1 | -//- | сүйін-іш |
| -інді,-ін1 | -//- | үй-інді, ек-ін(егін) |
| -ір1 | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | бүк-ір |
| -ір2 | Өзгелік етіс жұрнағы | кет-ір |
| -ін2 | Өздік етіс жұрнағы | көр-ін |
| -ін3 | Ырықсыз (құрамында –л дыбысы болса) | біл-ін |
| -іс2 | Ортақ етіс жұрнағы | көтер-іс |
| -іл1 | Ырықсыз етіс жұрнағы | кер-іл |
| -іл2 | Еліктеу сөзден зат есім тудыратын жұрнақ | гүр-іл |
| -інді | Етістіктен сын есім жасайтын жұрнақ | түй-інді( жіп) |
| -іңкі | -//-,жұрнақ | көтер-іңкі |
| -ілдір | Сын есімнің шырайы жұрнағы | көг-ілдір (көк+ілдір) |
| -ірек | -//- | көг-ірек (көк+ірек) |
| -іре -ірей | Еліктеу сөзден етістік тудыратын жұрнақ | желб-іре(желп+іре) шік-ірей |
| -інші | Реттік сан есім жұрнағы | бес-інші |
Тұрақты сөз тіркестері/Фразеологизмы
1. Атасының арқасында– благодаря деду
2. Бауырына салған– усыновить
3. Қуанышында шек жоқ– безмерно рад
4. Бата алмай тұрған– стоял в нерешительности
5. Кірпіктерінде қуаныш жасы бар еді– слезы радости на глазах
6. Екі көзі оттай жанады– оживляется
7. Алды – артына қарамай– несмотря ни на что
8. Тар жол тайғақ кешу– хождение по мукам
9. Көненің көзі– свидетель старины
10. Өшпес ізі сайрап жатыр – оставлен неизгладимый след
11. Көздің жауын алады – привлекает взоры
12. Мекен – жайына айналдырған – превратил в жилье
13. Шаң жуытпай кеткен – выйти из воды сухим
14. Қабағынан қар жауғандай – мрачен, туча – тучей
15. Көзімен атып жіберердей– смотреть злым взглядом
16. Қол ұшын берген еді – помог
18. Қадір тұтқан адам– уважаемый человек
19. Ұйып тыңдап отыр– слушает внимательно
21. Қиын – қыстау шақта– в трудное время
22. Қабақ шытқан емес– не проявляют недовольство
23. Қарық боласың– вдоволь наешься
24. Жақсы тілектер айтады– желают всего хорошего
25. Көп жаса– живи долго
26. Өркенің өссін– пусть множится твое потомство
27. Мерейлі бол– пусть всегда сопутствует тебе удача
28. Жұрттың көзі түсті– привлечь внимание
29. Жүнжіп кету– быть в подавленном состоянии
30. Екі иығына екі кісі мінгендей– очень широкоплечий
31. Бетіне түгі шықты– рассердился
32. Қой үстіне тауық жұмыртқалаған заман– мирное время
33. Босбелбеу– бесхарактерный, нерешительный
34. Бет моншағы түсу– стесняться, стыдиться
35. Жүзіктің көзінен өткендей– красивый, статный, безупречный
36. Жылқы мінезді– изменчивый, непостоянный
37. Қой аузынан шөп алмас– робкий, скромный, застенчивый
38. Төбе шашы тік тұрды– волосы встали дыбом
39. Мұрнын көкке көтерді–загордился, задрал нос
40. Бетінен оты шықты– стесняться
41. Қой ішіндегі марқа– умный, физический развитый
42. Көзге шыққан сүйелдей– как бельмо на глазу
43. Көргеннен көзақы алу– просить(вещь)
44. Алпыс екі тамырын шымырлату– душой и телом, всей душой
45. Туа біткен мінез– привычка
46. Тірлік тынысы– дыхание жизни
47. Жаңа толқынның үні– голос нового поколения
48. Білімді мыңды жығады, білекті бірді жығады-умный одолеет тысячу, сильный одного
49. Ұяттың үлкені - өзіңнен өзің ұялу- Лучше всего стыд перед самим собой
50. Екпей егін шықпас, үйренбей білім жұқпас– Не посеяв, хлеба не вырастишь,без учения знаний не приобретешь
51. Бөркін аспанға лақтыру- сильно радоваться
52. Бөрікпен ұрып алу- легко отделаться
53. Тон жамылу– действовать тайно
54. Тонын айналдырып кию– прикинуться порядочным человеком
55. Тон пішу- предполагать.
Туыстық атаулары
Ата-әкенің әкесі, ел-жұрт «ақсақал» деп құрмет тұтады. Мұндай кісілер төрден орын алады, әрқашан құрмет көрсетіледі.
Әже-әкенің шешесі. Ел іші, отбасының бүтіндігін ойлайтын-ел анасы.
Әке-шеше, ата-ана- өзіңді өмірге әкелген ерлі-зайыпты адамдар.
Бала-ата-анадан тараған ұрпақтар, олар «ұл», «қыз» деп аталады. Ұл-шаңырақ иесі, ұрпақ жалғасы деп есептеледі.
Қыз- басқа елдің болашақ келіні, анасы.
Тұңғыш, ортаншы, кенже бала. Қазақ халқы бірінші туған баланы «тұңғышым», одан кейінгілерін «ортаншы», ең соңғы туғанын «кенже» деп атайды.
Немере-ұл-қыздың баласын «немере» дейді.
Шөбере-немеренің баласы.
Шөберенің баласы «шөпшек», шөпшектің баласы «немене» деп аталады.
Аға, апа-бір әке-шешеден туған(немесе туыстың) жасы үлкен жігіт- аға деп аталады.
Жеңге-ағаның әйелі. Жасы үлкендер үшін «келін», жасы кішілер үшін «жеңге» деп аталатын бұл адамның тәлім-тәрбиелік үшін орны бөлек.
Қайын іні, қайын сіңлі-жеңгелері үшін күйеуінен кіші ұл- «қайын іні», қыз -«қайын сіңлі» болады. Бұларды жеңгелері әрқашан еркелетіп ұстайды.
Іні, қарындас, сіңліөзімен бірге туғанжасы кіші ұл ағасы мен әпкесі үшін «іні», қыз бала «қарындас»(ұлға қатысты) не «сіңлі»(қызға қатысты) деп аталады.
Ағайындылар-бірге туған ағалы-інілі, апалы-сіңлілер.
Ағайын, туыс-бір рудың адамдары бір-біріне ағайын, туыс деп саналады. Бұлар бір-бірімен жеті атаға дейін қыз алыспайды.
Келін- інінің, баланың әйелі.
Күйеу- бір рудың қызын алған жігіт.
Нағашы-ананың туысы.
Құрдас-туысқандығы жөнінен алыс-жақынына қарамастан, бір жылғы туған адамдар.
Тамыр-екі ұлттың өкілі немесе ер адамдар бір-бірімен дос, сыйлас болып,алыс-беріс жасаса,құрмет тұтса, мұны «тамыр» деп атайды.Олардың бір-біріне сенімі мен достығы өте берік болады.
Дос –екі адамның бір-бірінен сыр жасырмай, сыйласып, қиын сәтте қол ұшын беріп пікірі мен мақсаты , арман-мүддесі бір жерден шығуы.
Нақыл сөздер/цитаты
1. Білген адам өкінбейді, мейірман адам мазасызданбайды, батыр адам қорықпайды.Конфуций
2. Мен ұлы мұхиттың жағалауында бір ғана кішкентай тас тауып алған балаға ұқсаймын. Таптым да қуандым. Ал ол мұхиттың жағалауымен түпсіз тереңінде сол секілді тастар қаншама.
И. Ньютон
3. Білімсіздік - ымырт, оны жамандық кезіп жүреді. Көшені жарықтандыруды ойласаңыздар, мархабат, ең бастысы ақыл – ойды ағартуды ойласаңыздар екен. В. Гюго.
4. Нағыз бақ еңбекке бітеді, өмір үйретіп данышпан етеді. Ақылым – атам, білімім – бабам. Киікбай би.
5. Күн табиғатқа қандай әсер етсе, ақыл – ой жұмыстары да адамға сондай әсер етеді. В. Гумбольд
6. Сұм өмір абақты ғой саналыға. М. Жұмабаев
7. Ақылды болуға жетелейтін үш жол бар: біріншісі, тәжірбие жолы – ең ащы жол, екіншісі, ұқсау жолы – ең жеңіл жол, үшіншісі, ойлау жолы – ең таза жол. Қытай мақалы.
8. Тоғышарлық – ақылдың түні, айсыз және жұлдызсыз түн. Цицерон
9. Қайғысыз - адамды сүйе білуге, адаспай - білімдар болуға, қорықпай - батырлыққа жетуге болмайды. Конфуций
10. Басқаны даттап, өзін мақтап тұрған адамға ешқашан сенбеңіз.
А. Н. Толстой