Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданған адамдарға алдын ала тергеу жұмыстарын жүргізудегі ерекшеліктер

Есі кіресілі-шығасылы күйде қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет жасаған адамдарға қатысты істер бойынша алдын ала тергеу жүргізу міндетті (ҚР ҚІЖК 506-бап).

Аддын ала тергеу жүмыстары жүргізу кезінде мынадай мән-жайлар анықталуы тиіс:

1)жасалған әрекеттің уақыты, орны, тәсілдері мен басқа мән-жайлары;

2)осы адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасауы;

3) әрекетпен келтірілген залалдың сипаты мен мөлшері;

4)Қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған адамның оны жасағанға дейінгі, сондай-ақ одан кейінгі мінез-құлқы;

5)осы адамда бұдан бұрын психикалық ауытқушылықтың бар-жоғы, қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасау кезінде немесе істі қарау кезінде психикалық сырқаттану дәрежесі мен сипаты.

Қоғамдық қауіп төндіретін психикалық ауытқушылық кезінде жасалған қылмыстық істі тергеу кезінде психиатриялық сот сараптамасының жүргізілуі міндетгі. Бұл адамдарды тек соттың дәлелімен осы адамдарға қатысты қылмыстық іс қозғалған жағдайда ғана сот сараптамасына жіберіліп іс тергеледі. Тергеу жұмыстары мен сараптама жұмыстары тек қылмыс жасаған адамдармен ғана жүргізіледі. Ал егер олар психикалық жағдайына байланысты қатыса алмайтын болса тергеу жұмыстары жүргізілмейді және ол туралы тергеуші хаттама толтырады.

Психикалық сырқатқа шалдығу фактісі анықталған кезден бастап заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған, бірақ айналадағы адамдарға қауіп төндірмейтін адамдарға мынадай қауіпсіздік шаралары қолданылады:

1)психикалық сырқатқа шалдығу фактісі анықталған кезден бастап заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған, бірақ айналадағы адамдарға қауіп төңдірмейтін адам денсаулық сақтау органдарын хабарландыра отырып, туған-туыстарының, қорғаншыларының, қамқоршыларының қарауына берілуі мүмкін.

Осы шараны тандап алу туралы тергеуші, сот дәлелді қаулы шығарады (ҚР ҚІЖК 508-бап);

2)бұлтартпау шарасы ретінде бұдан бұрын қамауға алынған адамның психикалық сырқатқа шалдығу фактісі анықталған кезде прокурордың қаулысы бойынша ол қатаң оқшаулау жағдайында ауруларды ұстауға лайықталған психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық мекемеге ауыстырылады (ҚР ҚІЖК 509-бап).

Қамауда ұсталған адамды психиатриялық көмек көрсететін арнаулы медициналық мекемеге орналастыру ҚР ҚІЖК-нің 247-бабының ережелері бойынша жүргізіледі.

Егер қылмыстық істі тексеру кезінде қатысушылардың бірі әрекетті есі кіресілі-шығасылы күйде жасағаны немесе қылмыс жасаған соң психикасы бұзылумен ауырғаны анықталатын болса, оған айыпталушы деп кінә тақпайды және оған айыптау қаулысын шығармайды.

Егер қылмыстық істі тексеру кезінде қатысушылардың бірі әрекетті есі кіресілі-шығасылы күйде жасағаны немесе қылмыс жасаған психикасы бұзылумен ауырғаны анықталатын болса, оған қатысты іс жеке іс жүргізуге бөлінуі мүмкін. (ҚР ҚІЖК 510-бап).

Өзіне қатысты медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс жүргізілетін сезікті мен айыпталушы да ҚР ҚІЖК-де қарастырылған құқықтарға ие бола алады (ҚР ҚІЖК511-бап).

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс бойынша іс жүргізуге қорғаушының қатысуы, егер қорғаушы бұдан бұрын іске өзге негіздер бойынша араласпаған болса, өзіне қатысты іс жүргізіліп отырған адамның есінің кіресілі-шығасылы немесе психикасының бұзылу фактісі анықталған кезден бастап міндетті болып табылады.

Іске араласу кезінен бастап қорғаушы, егер бұған қорғаушының денсаулық жайы кедергі келтірмейтін болса, қорғауындағы адаммен оңаша жүздесуге құқығы бар, сондай-ақ ҚР ҚІЖК-нің 74-бабында көзделген басқа да барлық құқықтарды пайдаланады (ҚР ҚІЖК 513-бабының 2-бөлігі).

Қорғаушы соттың медициналық сараптамасынан кейін бірден сот ісіне қатыса алады. Тергеуші қорғаушыдан бас тартуына құқы жоқ.

Қылмыстық жазаға тартылып отырған және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс жүргізілетін адамнын занды өкілі іске қатысуға тартылады.

ҚР ҚІЖК-нің 512-бабына сәйкес өзіне қатысты медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс жүргізілетін адамның жақын туысқаны осы адамның занды өкілі болып танылады және тергеушінің немесе прокурордың қаулысы бойынша іске қатысуға тартылады. Егер жақын туысқаны болмаған жағдайда қамқоршы орган және қорғаншы тартылуы мүмкін.

Занды өкілге хаттамада толтырылған оның құқықтарын түсіндіреді:

Заңды өкіл мыналарды білуге құқылы:

- занды өкіл өзі өкілі болып отырған адамның заңмен тыйым салынған қандай әрекетті жасағаны мойнына қойылуын білуге;

- өтініштер мен бас тартуларды мәлімдеуге; дәлелдер келтіруге;

-тергеушінің рұқсатымен оның немесе қорғаушысының өтініші бойынша жүргізілетін тергеу қимылдарына қатысуға;

-өзі қатысқан тергеу қимылдарының хаттамаларымен танысуға және ондағы жасалған жазбалардың дұрыстығы мен толықтығы туралы жазбаша ескертпелер жасауға;

-алдын ала тергеу аяқталған соң істің барлық материалымен танысуға, одан кез келген мәліметті және кез келген көлемде көшіріп алуға;

-істі тоқтату туралы немесе істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа жіберу туралы қаулының көшірмесін алуға;

-сот талқылауына қатысуға; тергеушінің, прокурор мен соттың іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағымдар беруге;

- соттың қаулысына шағым жасауға және шағымдалатын шешімдердің көшірмелерін алуға;

- іс бойынша келтірілетін шағымдар мен наразылықтар туралы білуге және оларға қарсылықтар білдіруге;

-мәлімделген шағымдар мен наразылықтарды соттың қарауына қатысуға құқығы бар;

Алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін тергеуші мынадай қаулы шығарады:

а)іс жүргізу ісін 37-бапта және 269-баптың 3-бөлігінде көзделген, сондай-ақ сырқатты психикасының бұзылуы өзі немесе басқа адамдар үшін қауіп-қатермен не өзге елеулі зиян келтірілуі мүмкін жағдайларда қысқарту туралы;

б)істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа жіберу туралы қаулы шығарады.

Қаулыда істі қысқарту туралы көрсетілуі тиіс:

а) ҚР ҚІЖК-нің 506-бабында көрсетілген мән-жайлар;

б)медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін негіздер, егер олар айтылған болса;

в)қорғаушы мен басқа да адамдардың медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының негізінде дау айтатын уәждері жазылуы тиіс.

Істі сотқа жіберу туралы қаулымен тергеуші оны прокурорға береді, ол істі зерделеп, мына шешімдердің бірін қабылдайды:

1) Істі сотқа жібереді;

2) Істі қосымша тексеру үшін тергеушіге қайтарады;

3)Істі ҚР ҚІЖК-нің 514-бабының 1-бөлімінің 1-тармағында көрсетілген негіздер бойынша қысқартады.

Істі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін сотқа жіберу туралы қаулының көшірмесі занды өкілге табыс етіледі (ҚР ҚІЖК 514-бап).

2.Сотта медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы келіп түскен іс психикалық ауытқуы бар немесе жауаптылығы жоқ айыпталушының қатысуынсыз жүргізілуімен ерекшеленеді.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істі қарауды аудандық және оған теңестірілген сотта сот төрешісі жеке-дара, облыстық және оған теңестірілген сотта үш сот төрешісі құрамы жүргізеді.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс келіп түскен соң сот төрешісі қылмыстық іс жүргізу Кодексінде көзделген ережелер бойынша сот отырысында қаралуын тағайындайды.

Сот тергеуі прокурордың қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған, есі кіресілі-шығасылы деп танылған адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданудың қажеттігі туралы уәждерді баяндаудан басталады. Дәлелдерді зерттеу және тараптардың жарыссөздері ҚР ҚІЖК-нің 345 жөне 364-баптарының талаптарына сәйкес жүргізіледі.

Есі кіресілі-шығасылы адамдарға жүргізіліп отырған соттың бір ерекшелігі онда сотталушының соңғы сөзі болмайды. Сот тергеуші мен прокурорды тындап болғаннан кейін кеңесу бөлмесіне кетеді.

Іс бойынша шешім қабылдау кезінде сот шешетін мәселелер (ҚР ҚІЖК516-бап):

1) Қылмыстық заңмен көзделген әрекет орын алды ма;

2) Ісі қаралып отырған әрекет жасады ма;

3) ісі қаралып отырған адам әрекетті есі кіресілі-шығасылы күйде жасады ма;

4)Осы адам қылмысты жасағаннан кейін жаза тағайындау және оны орындау мүмкін болмайтын психикасы бұзылумен ауырды ма;

5)Адам дертті психикасы бұзылуы оның өзі немесе басқа адамдар үшін қауіпті ме, не оның өзге де елеулі зиян келтіруі мүмкіндігін тудыра ма;

6)Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылуға тиіс пе және нақ қандай.

Сот сондай-ақ ҚР ҚІЖК-нің 371-бабының бірінші бөлігінің 10, 11, 12-тармақтарында керсетілген мәселелерді шешеді:

а) азаматтық талап-арызды қанағаттандыруға жата ма, кімнің пайдасына және қандай мөлшерде, сондай-ақ егер азаматтық талап берілмесе, мүліктік зиян өтелуге жата ма;

б) азаматтық талап-арызды немесе ықтимал тәркілеуді қамтамасыз ету үшін тыйым салынған мүлікті не істеу керек;

в) заттай дәлелдемелерді не істеу керек;

Істің шешімі бойынша сот қаулы қабылдайды (ҚР ҚІЖК 517-бап). Қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті осы адамның есі кіресілі-шығасылы күйде жасағаны немесе осы адамның қылмысты жасағаннан кейін жазаны тағайындау немесе оны орындау мүмкін болмайтын психикасы бұзылумен ауырғаны дәлелденді деп танып, сот осы адамды тиісінше қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босату туралы қаулы шығарады.

Егер жоғарыда айтылған адам өзінің психикалық жай-күйі бойынша қауіп-қатер тудырмайтын болса не ол аса ауыр емес әрекет жасаған болса, сот істі тоқтату туралы және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданбау туралы қаулы шығарады.

Сот осы адамның әрекетті жасауға қатысқаны дәледденген жоқ деп таныған, сондай-ақ осы Кодекстің 37-бабының бірінші бөлігіндегі 1-12-тармақтарында, 38-бабының бірінші бөлігінде көзделген мән-жайлар анықталған кезде сот өзі анықтаған негіз бойынша адамда аурудың болуына және оның сипатына қарамастан істі қысқарту туралы қаулы шығарады.

ҚР ҚІЖК-нің 517-бабына сәйкес іс қысқартылған кезде сот қаулысының көшірмесі бес күн мерзімде психиатриялық көмекке мұқтаж адамдарды емдеу немесе психоневрологиялық мекемеге жіберу туралы мәселені шешу үшін денсаулық сақтау органына жібереді.

Іс қаралып отырған адамның психикасының бұзылуы анықталмады немесе қылмыс жасаған адамның ауруы оған жазалау шараларын қолдануды жоққа шығармайды деп танып, сот өзінің қаулысымен істі қосымша тексеру жүргізу және істі бұдан әрі жалпы тәртіппен жолдау үшін қайтарады.

Соттың қаулысында ұсынылған азаматтық талап-арыз бойынша шешім, заттай айғақтар туралы мәселе, іс жүргізу шығыстарын белу туралы шешім, апелляциялық шағымдардың не үкімге наразылық келтірудің тәртібі мен мерзімін түсіндіру сияқты мәселелер шешіледі.

Соттың қаулысына қорғаушы, жәбірленуші мен оның өкілі, немесе ісі қаралған адамның занды өкілі, жақын туысқаны шағым жасауы, апелляциялық тәртіппен прокурор наразылық білдіруі мүмкін.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылған адам соттың іс қарауына қатысқан жағдайда ол, егер сот-психиатриялық сараптаманың қорытындысы бойынша оның ауруының сипаты мен ауыртаалығы бұған бөгет жасамаса, сот қаулысына шағымдануға құқылы.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулы ҚР ҚІЖК-нің 49-тарауында көзделген тәртіппен атқаруға беріледі (ҚРҚІЖК518- бап).