Масалар және оларды жою әдістері

Қансорғыш масалар (Culicidae) – қосқанаттылар тұқымдасына жататын жәндіктер. Дүние жүзінде кең тараған 2500-дей түрі белгілі. Қазақстанда 100-ге жуық түрі бар. Денесінің ұзындығы 8 мм-дей. Денесі, кейде қанаттары да қабыршақпен қапталған. Ауыз қуысы соруға бейімделген, мөлшері басының ұзындығынан бірнеше есе артық болады. Аналықтары омыртқалы жануарлардың қанымен қоректенеді. Дернәсілдері негізінен суда және ағаштың жарықтарында дамиды, араларында планктондары да бар. Қансорғыш масалар – зиянды жәндіктер, олар көптеген жұқпалы ауру таратушы болып саналады; қараңыз Безгек масасы.Ұрғашы масалар омыртқалы жануарлардың қанымен қоректенеді. Дернәсілдері тоған суларда, су толған ағаш қуыстарында, қыста суға толған үй подвалдарында дамиды. Олардың кейбір түрлері жыртқыштар, немесе сүзгіштер, кейбіреулері өсімдік, басқа да судағы заттардың бетіндегі қарапайымдыларды қырып, қоректенеді. Қ.м. көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды. Орманды аймақтарда масаның ең қалың түрлері Aedes туысына жатады. ТМД кеңістігінде олардың 5 түрі белгілі.

Ғалымдардың зерттеуінше, масалар адамдарды төмендегі себептерге байланысты көбірек шағады:Қанымыздан ақуызды алу мақсатымен шағатындықтан, кейбір қан топтары дәмдірек болатыны таң қалдырмайды. Басқа қан топтарына қарағанда, бірінші қан тобындағы адамдар масаға көбірек таланады екен. Бұдан кейінгі орында үшінші топтағылар тұр.

85 пайыз адамдар қаны туралы масаларға мәлімет берсе, 15 пайызы олай жасамайды. Мұнымен қатар масалар өз құрбандарын тыныс алған кезде бөлініп шығатын көмірқышқыл газы арқылы іздеп табады. Ауыз қуысының ерекше құрылысының арқасында көмірқышқыл газын 50 метр жерден сезеді. Балалар көмірқышқыл газын үлкендерден аз мөлшерде талап ететіндіктен масалардың назарына ілікпей азырақ таланады. Және көмірқышқыл газына қоса сүт қышқылы, аммиак, несеп қышқылы және өзге де термен қоса шығатын заттектердің арқасында шағуға болатын адамдарды тез табады. Оларды температурасы жоғары адамдар қызықтырады. Сол себепті физикалық жаттығулар жасайтын адам ағзасындағы сүт қышқылының мөлшерін арттырып, массаларды өзіне тарта түседі.

Ғалымдардың анықтауынша, масалар шағуына терідегі бактериялар да әсер етеді. Бактериялар аз орналасқан жерлерге жоламайтыны да қызық. Олар үнемі тобықтың айналасын, балтырдың төменгі жағын шағатындарын осымен түсіндіруге болады.Масалар иіс сезу мүшелерімен қатар көру мүшелерін де жақсы пайдаланады. Егер қара, көк, қызыл киімдер киіп жүрген болсаңыз, олар сізді бірден тауып алады. Бұл тұжырымдаманы енгізген Флорида университетінің энтомологі Джеймс Дэй (James Day).

Масалар шақпас үшін:

- Жәндіктер насыбайгүл, эвкалипт, қалампыр, бәден өсімдіктерінің иісінен қашады. Осылардың майын денеңізге жағып қойсаңыз масалар жоламайды.

- Бөлме ішіне насыбайгүл мен мойыл жапырақтарын турап қойсаңыз болады.

- Түтіннің иісін жеккөреді. Сол себепті жатар алдында бөлмеге арша жақсаңыз болады.

Масалаларды жою үшін:

Бөлмелерде қанатталған масаларды жою үшін 3,6 мл «Фуфанон-супер» дәрілік заты 996,5 мл суда езіледі. Масалар қонған жерлерді жақсы желдететін бөлмелерде дәрілік затпен ішінара суландырады, сондай-ақ құрылыстың сыртқы қабырғаларын жұмсалу нормасы сұйықтықтың сіңбеуіне 50 мл/м² (шыны, кафель) және сіңуіне байланысты 100 мл/м² құрайды.

Масалардың личинкаларын жою үшін 1,5 мл «Фуфанон-супер» дәрілік затын 998,5 мл суда езу қажет. Дәрілік зат балық шаруашылық бағытындағы және қала суаттарының су айдындарының беттерін өңдеу біркелкі жүргізіледі:200 мл/м² сұйықтықтың жұмсау нормасында тұрғын үйлердің төлелерінде, ағынды суларда, өрт сыйымдылықтарында қайта өңдеуді масалардың 2-3 жастағы личинкалары пайда болғанда энтомологиялық көрсеткіштер бойынша жүргізіледі.

Шыбын, қысқамұрттылар (Brachycera) – қосқанаттылардың бір отряд тармағы. Жер шарында кең тараған. Бұлардың мұртшалары қысқа, үш бунақты. Денелері жуан, дернәсілдерінің басы, аяқтары болмайды, құрт тәрізді. Қуыршақтары жалған піллә ішінде жатады. Ересек жәндік қуыршақ қабын түзу тігіс бойымен жарып немесе қуыршақ қабының үстіңгі жағындағы дөңгелек қақпақша арқылы сыртқа шығады.

Негізгі тұқымдастары:

• сона
• кірпішыбындар
• бөгелек
• нағыз шыбындар
• ызылдақ шыбындар
• өлексе шыбындар
• барылдақ шыбындар
• астық шыбындар
• гүл шыбындары
• қансорғыштар

Шыбын— көптеген жұқпалы ауруларды — дизентерия, асқазан сүзегін, полиомиелитті және басқа қоздырғыштардың таралуына себеп болады; сондай-ақ олар ішек-қарын құрттарының жұмыртқаларын да таратады. Үйдегі шыбын жыл бойына (жылы үй-жайларда) өсіп-өнгіш келеді.

Бөлме шыбындары (Musca dosmestica).Барлық тұрғын жерлерде,дүкен,асхана,мал қорларында таралады.Сұр түсті,денесіндегі 4 сызықтары анық көрінеді.Ауыз аппараты жалап-сорғуға бейімделген,сұйық заттарды сорады,тұмсығымен құрғақ заттарды жалайды, сілекей арқылы оларды ылғалдайды.Аналық шыбындары шіріген өсімдіктер мен жануар қалдықтарына,тамақ қалдықтарына,қоқыстар үйілген жерлерге,шіріген заттарға,адам нәжісіне жұмыртқалайды.

Шыбындар 1 ай өмір сүреді,500-600 ге дейін жұмыртқалайды,көктемде температура 10 С градустан жоғары болғанда белсенді болады.Бөлме шыбындары 3-5 км дейін ұшады.

Үй шыбыны.Muscina stabulans.Үй шыбындары бөлме шыбынынан үлкендеу,сарғыш түсті. Барлық жерде,әсіресе ауылды жерлерде көп таралады.Малдың қиына,көңге,әжетханаларға жұмыртқалайды.Адамның тұрғын бөлмелеріне ұшып кіреді,тамақ қалдықтарына,ет,балық, сүт өнімдеріне жұмыртқалайды.

Көк ет шыбыны Calliphora.Көк ет шыбындары тұрғын жерлерде және жабайы табиғатта кездеседі.Денесі көк түсті,көлемі ірі.Өлік малда, ет қалдықтарында ,нәжістерде жұмыртқалайды.Кейде ашық жарақаттанған жерге жұмыртқалайды.Тамақ қалдықтарымен ішекке түссе миаздарын тудырады.

Күздік күйдіргі шыбыны (жигалка)- қансорғыш шыбын,жануарлардың,адамның қанымен қоректктенеді,шаққаны өте ауыр, қышиді.Көбіне мал қорларында мекендейді.Ұзындығы 5-6 см,сұр-қоңыр түсті,кеуде бөлігінде ұзыннан түскен 4 қара жолағы,құрсағының жоғары жағында қара дақтары барТамыз,қыркүйек айларында саны күрт көбейеді,күйдіргі, туляремия, іріңді инфекцияларды таратады.

Шыбындарға қарсы күрес шаралары. Шыбынға қарсы күрестің ең басты шарты — тазалық. Үй-жайларда шыбынның өсіп-өнуіне жол бермеу үшін ас-судың бетін жауып ұстау, ас үйдегі тамақ қоқымын қақпағы жабылатын шелекке жинау, оны күнделікті төгіп, ыдысын жуып тұру, ауладағы қоқыс-қалдықтарды қақпағы жақсы жабылатын темір ыдысқа не жабық жәшіктерге жинау керек. Мал немесе құс ұстаған жағдайда қора-қоп сының таза болуын қадағалау; көңді уақытында шығарып, мал жеміне деген қалдықтарды жабық ыдыста сақтау қажет. Шыбын құрттарын жою үшін қоқыс салатын жәшіктердің астын, маңайын 10 күнде бір рет карбол қышқылымен (1 шаршы метрге 1,5 л есеппен) немесе хлорофостың суға еріткен 3%-тік ерітіндісімен дәрілейді. Дәретханалар мен жуынды төгетін шұңқырлы ардағы шыбын құрттарын жою үшін олардың үстіне құрғақ хлорлы әк —1 шаршы метге 1 кг немесе хлорофостың суға еріткен 3%-тік ерітіндісін себу керек. Шыбын құрттарына қарсы «Тролен» пайдаланылады. Шыбынға қарсы хлорофос таблеткаларын немесе оның ұнтағын пайдалануға болады. Таблетканы немесе оның ұнтағын табақшаға салады да, 1 ас қасық су құнды (аздап құмшекер қосуға болады). Кеуіл қалмау үшін су құйып тұру керек. Таблетка немесе оның ұнтағы 10—12 күнге дейін күшін жоймайды.

Шыбынға қарсы «Мухолов» деп аталатын жабысқақ қағаз, сондай-ақ сықпа түрінде шығарылатын «Мухолов» және «Муксид» сияқты жабысқақ массалар қолданылады. Сықпаның ішіндегісін сығын, бір бет қағазға жұқалап жанды да, шыбын жиналатын жерлерге қояды. Шыбынға қарсы сондай-ақ аэрозольді «Нефос» және «Дихлофос» препараттарын, «Неопин» дустын да пайда- лан ады. Бұлардың адамға және жылы қанды жануарларға зияны жоқ. Үй-жайларға шыбын кіргізбес үшін терезеге көзі тар сым тор не дәке керіп шегелеуге, ал желдеткіштерге таспалан тілінген қағаздан қорғаныш перде ұстауға болады

Вольфарт шыбыны (Calliphoridae) - саркофагид тұқымдасының шыбыны.

Денесі 9-14 мм түсі - күлгін-сұрғылт, мұрттары мен аяқтары қара. Оңтүстік Еуропа, Солтүстік Африка, Орталық және Солтүстік Азияда таралған. Шыбын табиғатта өсімдіктерде - өлекселерде кездеседі, қора-жайға жоламайды. Тірі табатын шыбындар. Ұрғашылары ұзындығы 1 мм. 120-200 балаңқұрттарын жануарлар, кейде адамның дене жарақаттарына (құлағына, көзіне, аузына, танау тесігіне( салады. Балаңқұрттар бұл жерден маңдай, мұрын қуыстарына еніп өте ауыр миаз ауруын туғызады. Балаңқұрттар дамуын 3-5 тәулікте аяқтап (18 мм дейін жетеді) жерге түсіп қуыршақтанады. Бір жылда 6 рет тұқым береді. Көбінесе миазбен төл аурады. Зақымданған жануар жарасында жүзге тақау балаңқұрт болуы мүмкін. Әлсіреген жануарлар миаздан кейде өледі.

Шіркей (Sіmulііdae) – қосқанатты қансорғыш жәндіктердің тұқымдасы (қ. Қосқанаттылар). Жер шарында кең тараған, 1000-нан астам түрі белгілі. Дене тұрқы 2 – 4 мм, Шіркейдің көпшілік түрінің аналықтары – құстар мен сүтқоректілердің қансорғыштары. Аталықтары өсімдік шырынымен қоректенеді. Дернәсілдері ағын суларда субстратқа бекініп, тіршілік етеді. Қуыршықтарының бір бөлігі пілләмен оралған. Ересек шіркейлер судан тыс тіршілік етеді. Негізінен таңертең, ымыртта ұшып, осы кезде адамдарды шағады. Сілекейі улы. Шіркейлердің шаққанда жергілікті (папулалар, ісіктер, тағы басқа) және жалпы (гиперемия, дене температурасы көтеріледі, тағы басқа) реакциялар пайда болады. Бұлар адам киімінің астына, көзге, құлаққа кіріп кетеді. Кейбір түрлері адамда және сиырларда, бұғыларда – онхоцеркоз; құстарда – гемоспоридиоз; сондай-ақ туляремия және түйнеме ауруларының қоздырғыштарын таратады.

Москиттер-майда ұшатын қансорғыш жәндіктер ,дене ұзындығы 5-3 мм,сары немесе қоңыр түсті, көздері қара,үлкен.Денесінде майда қара түктері бар,сондықтан үлкендеу болып көрінеді.Қанаттары тар үшкір.Қанды тек қана аналық түрі кешке және түнде сорады.1 айға жуық өмір сүреді,2-3 рет жұмыртқалайды.Даму кезеңдері:жұмыртқа-дернәсіл-қуыршақ-ересек москит.Москиттер лейшманиоз,флеботомды қызба ауруларының қоздырғыштарын таратады.

Москиттермен күресу шаралары:

1. Дезинсекция-күндіз тығылатын,көбейетін жерлерінде жою

2. Терезе,есікті торлау

3. Репеленттер қолдану.

Шіркейлерді жинау әдістері.Жинау үшін пробирка,эксгаустер,жабысқақ қағаз қолданылады.Шіркейлердің таралу мезгілін анықтау үшін 10 күнде 1 рет жинау қажет. Тұрғын үй,елді мекендерді жинау үшін бір қораға 10 жабысқақ қағаз қойылады:4- тұрғын бөлмеге,6-сарайға,мал қораға.

Табиғатта жинау үшін Петрищева әдісі қолданылады-кеміргіштер ішіне жабысқақ қағаз ілінеді.

Тест

1.Зардапты вирустар, микоплазмалар, хламидийлер, риккетсиялар, спирохеталар организмге еніп, онда өсіп-өну және өмір сүру салдарынан туатын аурулар?

a)асқазан жарасы

б)ісіктер