Шартты рефлекстің жіктелуі
Рецептор белгісіне ка,рай шартты рефлекстер экстрарецептив-тік (сыртқы қабылдағыштык) және интерорецептнвтік (ішкі қа-былдағыштық) болып екі үлкен топқа бөлінеді.
Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге тітір-кендіргіштердің өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс, дәм, түйсіну және температу-ралық рефлекстері жатады. Олар органпзм мен қоршаған орта-ның арақатынасында маңызды роль атқарады.
Интерорецептивтік шартты рефлекстср ағзалар рецепторла-рын Іпартсыз тітіркепумен ұштастырғанда калы'Птасады._Бүл ағ-заларды ме.ханпкалық тітіркендіргенде, ола,рда кысьш көбейгөи-де, қанның химиялық құрамы, осмостық қысымы, ішкі ортан.ың тсмпературасы езгергенде пайда боладьь. Интерорецептивтік ІІІартты рефлскстер баяу кальштасады жопе жануарлардың шарт-ты рефлекстік әсерленісі! шашьираңқы, жалпылама келеді.
Тиімділігіне карай Іпартты рефлекстер еегетативтік және ас-паптық (инструментальдык) болып екі топқа бөлінеді.
Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныіс рефлекстері кіреді. Жоғары дорежелі жаиуарлар-да піаотты рефлекстер оргашизмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады.
Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықсттерді.ң шартсьгз қимыл әсерленісі ІІегізінде ұйымдастыірылады (мәселен, цирктегі жану-арлар көрсететін ойындар). Аспаптық іс-орекеттің мәнісі — орга-низм мен қоршаған ортан.ың қарым-қатынасының өзгеруіиде. Ол не дене жағданынын, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не органіізмнііц басқа де^нелерге әсері (амалдық Іс-Ә'рекет).
Шартты түрткінің тиімділігі қоршаған ортадағьі: әсерлердің ЖИЫНТЫРЫ мен жакдайльгқ аффеооітацияға байланысты. Соны-меп қатаа, бұл үшін белгілі мотивация мен зердсніқ жәііе тағы басқа заттардың қатысуы қажет.
Жапуа.рлардьщ аспаптьгқ іс-әрскеті жүзеге асырылуы үшін, мидың мандай бөлігінің қалыпты қызметі сақталуы керек. Егер мидыц мақдай бөлігі екі жағынаи да бұзылса, „мұндай күрделі рсфлекстер пайда болмайды. Сөйтіп олар жануарлардың аспап-тык іс-әрекстіне «байымды» әсер етеді.
Шартты рефлекстер тітіркендіргіштіц түрінс қарай табиғи және жасанды болып бөлінеді. Та.биги Інартты рефлекстер шарт-сыз тітіркендіргіштердің шын бслгілеріне калыптасады. Мәселен, • тарамның иісіне немесе түріне сілекей бөлінеді. Ал әртүрлі тал-раусыз тітіркендіргііитерге тұйыкталатып шартты рефлекстер жа-санды боладьк
Жануарлардың жаратылысьжда табиғи шартты рефлекстер үрпақта'н үрпаққа олардын, тіршілік тәсілдсріне сәйкес кальглта-оадьг. Табири жардайда шартты рефлекстер ортаның бірнеше ті-тіркендіргіштеріне үйымдастырылады. Сондықтап оларды қара-пайы.и жәнс күрделі деп бөлсді. Күрделі шартты рефлексті бір-
Шартты жоііс шартсыз' тітіркендіргіштердің қарым-қатынасы-на және ұштастырылган мерзіміне сәйкес шартты рефлекстер нақты және ілеспелі болып бөлінеді.
Нақты шартты.рсфлекстер ІІІартты және шартсыз тітіркендір-гіштердің дәлме-дол ұштастыру жардайларында қалыптасады. Егер шартсыз нықталу шартты тітіркеішргіштің әсеріне 1—3 с мерзімде І\осыл<еа, бұл дэлденген шартты рефлекс болады, ал нықталу 5—30 с арасында кешіктіріліп берілсе, бұл жылжытыл-ған немесе кідіретін шартты рефлекс (57-сурет).
Кідіретін шартты рефлскстіц құрамында жігерлі (әрекетті) жәнс епжар (әрекетсіз) екі кезі болады. Мұнда әуелі жүйке клет-каларында шарттьг тггіртандіруден тежелу процесі басталады. Ссдан ксмііп оның жекеленген әсері соңғы шартсыз тітГркендір-гішпен дэл колген кезде барып шартты рефлекс жасайды.
Нақты иіартты рефлекстің қарапайым және күрделі түрлсрі кездеседі. Оньщ бірмсзгілді, бірізді және тізбекті түрлері де бо-лады.
Ілвспслі шартты рсфлекстер нықтаушы тітіркендіргіпі шартты сигналдың әсері аяқталранда қосылса Ііайда болады. СоІІдыктаіІ шартты т!ТІркенді'ргіш ретінде накты сигналдың өзі емес, оның белгілі бір іздсрі жуйкеге осср етеді. Мысалы, Іиартты сілексн бөлінетін рсфлекс пмртты сигнал осері аяқталған соң, 2—4 ми-нуттан кейін гаиа кұрылады.
Сөйтіп, ілеспслі шартты ,рефлекстер мидыц козу жоне тежелу процестерініа карым-катынасы.чыц аркасыкда туадьг. Бул реф-лекстің бір түрі белгілі бір уакыт мсрзіміне құрылатын — уақыт-тык шартты рефлекс.
Уакыттық шартты рефлекстер әртүрлі уақыт аралыкта.рында (бірнеше секунд, сағат, тәулік арасында) калыптасады. Оны бардарлайтыц организмдег: көптеген оқтын-о:;тын кубылыстар (тыныс, жүректің соғуы, қимыл, ас қорытудары сөл бөліну про-цестері т. б.). Тірі оргаиизмде биологиялық ырға^қтьщ бірнеше толық жнынтыры болады.
Жоғары ретті шдртты рефлекстер.Іііартты спгиалды шартсыз тітіркспдіргіціпен ұштастырғанда қалыптасатын рефлекстер бі-ріиші ретті рефлекстер деп аталады" Ал екінші ретті рефлекс сырткы ағентті, бұрыи жасалған біршіші- ретті шартты рефлексті коздыратыи піартты сигналмен ұиластырранда қалыптасады.
Одан кейін1 талраусыз (индиференттік) тітіркендіргішті екін-ші-ретті шартты тітіркендііргішпен ұштастыру жолымен иттерде үшінші ретті шаптты рефлекстер жасауға болады. Ол иттердің аярып электрмен тітіркендіретік тәжірибеде пайда болатын қо.р-раныш рефлексі арқылы байқалады. Төртіінші ретті шартты реф-лекстер иттерде калыптаспайды. Балаларда алтынпіы ретті реф-лекстер болатыіндыры аныкталды.
Сөйтіп жануарлардың эволюшіялық даму кезінде бір шартты рефлекстің негізіпде келесі тізбектелген иіартты рефлекстерді жасауға мүмкіндік туды. ' . '
Жануарлардың даралық бейімделу әсерленістері тек осы нақ-тыльг шартты рефлекстер қалыптастырумеп шектелемейді. Бар-лық жануа.рлардыц жеке особьтары және түрлері коршаған ор-таның құбылмалы жағдайына толық бейімделу үшін еліктеу (имитациялык) рефлекстері өте маңызды роль атқарады. Қейбір үнір-үйір болып жүретін жануарларда ілесу рсфлексі жақсы да-мыған. Ол бглапан өргізетш кұстарда алгашқьг онтогенезде өте жеті:лген. Оны ралымдар импритинг деп атайды.
Адамиың жоғары жуйке іс-әрекеті жас кезендер.інде, осіресе сөйлеу кабілсті калыптасарда еліктеу рефлексініц мәні өте ба-галъі. Тіл дамыған сайЫІН* еліктеудің рол;' төмендейді. Балалар-дың «көзсіз» еліктеуі кейін адамның «азаматтық жақсы өнегеден толім алу» кабілетіне ауысады (Л. А. Орбели).