Баш6орт телен у6ытыу8ы5 лингвокультурологик ниге881ре («намы4» концептын са7ылдыр7ан фразеологик бер1мект1р ниге8енд1)

З2кирй2нова «.F.,

10-се урта мәктәбенең баш7орт

теле һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

№1р халы6 баш6алар8ан 98ене5 6абатланма4 мо5о, тормош 6анундары, й1ш19 р19еше 31м 1лбитт1, милл1тте5 98енс1леген са7ылдыр7ан теле мен1н айырыла, кешелек й1м7и1тен байыта, я5ы би81кт1р 24т1й.

Милл1тте5 эске т1би71тен к9р31тк1н билд1л1р81н тел и5 беренсе урынды алып тора. Тел милл1тте5 этник булмышын билд1л1й, м181ни1тен к1981л1ндер1. Шу7а к9р1 л1 баш6орт телен м1кт1пт1 у6ытыу8ы5 я5ы концепция3ы ниге8енд1 тел 31м м181ни1т б1йл1неше урын алыр7а тейеш. М181ни1т – к9п я6лы, 98енс1лекле к9ренеш. Тел м181ни1тт1 бул7ан 1йбер81р8е атап, са7ылдырып 6ына 6алмай, 1 ошо м181ни1т эсенд1 941. Тим1к, тел м181ни1тте5 барлы66а киле9 6оралы, 3а6ланыуы 31м уны5 т282л2ш2 булып та тора. Ошо идея ниге8енд1 я5ы ф1н – лингвокультурология барлы66а кил1. Лингвокультурология, тел 31м м181ни1тте5 б1йл1нешен 2йр1неп, тел ш1хесе 31м донъя тел картина3ыны5 т282л2ш2н са7ылдыра.

Ма6саты: у6ыусылар8ы ф1нде5 я5ы тарма7ы – лингвокультурология мен1н таныштырыу, телде лингвистика, культурология 31м м181ни1т мен1н берг1 2йр1не9; тел ш1хесен, уны5 компетенция3ын формалаштырыу.

Бурыстары:

- лингвокультурологияны5 теоретик ниге881ре мен1н таныштырыу;

- баш6а милл1т балаларын баш6орт хал6ына, телен1, м181ни1тен1 т1р1н ихтирам мен1н 6араусы, к95елд1ре ду4лы6 той7о3о мен1н 3у7арыл7ан ш1хес итеп т1рби1л19;

-баш6орт балаларын ту7ан телен, ерен, хал6ын яратыусы, уны5 бай тарихын, йолаларын беле9се, ту7ан теленд1 иркен аралаш6ан ш1хес итеп т1рби1л19.

Тел бер1мект1ре аша донъя тел картина3ы барлы66а кил1. Донъя тел картина3ыны5 т2п т2ш2нс1л1рене5 бере3е булып концепт 3анала. Концепт - тел мен1н м181ни1тте б1йл1п 2йр1не9се лингвоменталь бер1мек. Концепт аша кешел1 ту7ан тел образы 31м уны5 концептосфера3ы барлы66а кил1.Ту7ан тел аша мили м181ни1тте 2йр1не9 у6ыусылар8ы5 а5ы формалашыуында 7ына т9гел, 1 улар8ы5 м181ни1тк1 береге9енд1 м23им роль уйнай. М181ни1т аша телг1 2йр1те9 б2г2н «баш6орт теле» предметыны5 бер 2л2ш2 булып тора. Уны5 ма6саты – аралашыу 6оралы булара6 баш6орт теле аша донъяны танып -белерг1, 98е5де был тормошта табыр7а 2йр1те9. Ту7ан тел – т1рби1л19 сара3ы ла, с2нки ул хал6ыбы88ы5 рухи 6имм1тт1рен ба3алар7а, икенсе милл1т в1килд1рен1 6арата толерантлы булыр7а 2йр1т1, 1хла6и-патриотик той7олар8ы булдырыу8а м23им роль уйнай.

«Баш6ортостан Республика3ыны5 телд1р тура3ында7ы» Законы баш6орт телен у6ытыу8ы камиллаштырыу ма6сатын 6уя. Баш6орт теле 31м 181би1те у6ытыусы3ыны5 т2п бурысы булып, у6ыусылар8ы тел 31м 181би1т сер81рен1 т2ш2нд2р29 мен1н бер р1тт1н, улар8а 181п-1хла6, рух, мили 98а5 т1рби1л19 81 тора. Шу7а к9р1 л1 телде м181ни1т, 181би1т мен1н б1йл1п 2йр1те9 8ур 3282мт1л1р бир1с1к. Был ма6сат6а бигер1к т1 тарихыбы88ы, хал6ыбы88ы5 9тк1нен, йолаларын, 72р2ф -7181тт1рен, менталитетын са7ылдыр7ан ауы8-тел ижадын ентекле 2йр1нг1нд1 ирешерг1 м2мкин. Ту7ан тел д1рест1ренд1 бигер1к т1 м161лд1р 31м 1йтемд1р, фразеологик бер1мект1р8е 98л1штере9 мотла6. Быуындан- быуын7а к9с1 килеп, б2г2нг2 к2нг1с1 3а6лан7ан 6ай3ы бер фразеологик бер1мект1р бик борон7о д19ер81рг1 барып тоташа. Шундай 39881р, 398б1йл1нешт1р аша бе8 1лл1 6асан7ы ва6и7алар8ы, к9ренешт1р8е, хал6ыбы88ы5 9тк1нен, а5 ким1лен к98 алдына ба4тырабы8. М141л1н бигер1к т1 икм1кк1 табыныу, алла7а ышаныу, тарихи ш1хест1р, я8ыу- 3ы8ыу эшт1рен1 б1йле, 32н1р, к1септе са7ылдыр7ан бер1мект1р 9тк1нд1р8е к98аллар7а яр8ам ит1.

Фразеологик бер1мект1р8е5 к9бе3е «намы4» концептына б1йле, с2нки был 398 бик к9п м171н1г1 эй1. Намы4лы кеше – ыры4лы кеше, тип ю66а 7ына 1йтм1г1н халы6. «Намы4» кешене билд1ле рухи 6имм1тт1рг1, баш6а кешел1рг1, й1м7и1тк1 хе8м1т ите98е бурыс итеп 6уя. Коцептты5 семантик т282л2ш2 тормошто5 1хла6 6а7и81л1рен т1шкил итк1н т1рби1лелек, йомартлы6, 718еллек, р1химлек, эскер3е8лек, то7роло6 3.б. сифаттар8ы 98 эсен1 ала. «Намы4» концепты рух т2ш2нс13ен са7ылдыра. Ул кешег1 98ене5 т1ртибен 98-98ен тотошон, холо6- фи7елен ба3алай ал7ан ке9ек 9к, икенсе кешел1р8е5 д1 шул у6 3ы8аттарын билд1л19 м2мкинлеген бир1. Намы43ы8 рухи кеше булма7ан ке9ек, рух мен1н намы4 берлеге кешене т2рл2 х19ефт1р81н 3а6лаусы к2с булып тора 31м был фразеологик бер1мект1р81 л1 асы6 са7ылыш тап6ан.

Фразеологик бер1мект1р тура3ында7ы т19ге т2ш2нс1 программа буйынса у6ыусылар7а бишенсе класта бирел1. Л1кин балалар был бер1мект1р мен1н 32йл19 теле, радио, телевидение аша алдан таныша кил1л1р. Бишенсе клас6а тиклем у6ыусылар бер1мект1р8е5 текста7ы м171н13ен а5латыр7а, телм1р81 6уллана белерг1 тейешт1р. Ю7арыра6 кластар8а и31 эш т2р81ре 6атмарлана бара. М141л1н: т2ш2р2п 6алдырыл7ан ны7ын7ан 398б1йл1нешт1р8е табыу, фразеологик бер1мект1р8е ҡулланып хикәйә төҙөү, әҫәрҙә ҡулланылған һүҙбәйләнештәрҙе табып күсереү, уларға мәғәнәләш һүҙҙәр табыу, айырым бер темаға ҡағылышлы берәмектәрҙе иҫкә төшөрөп яҙыу, карточкала бирелгән мәғәнәләш (синоним) фразеологик һүҙбәйләнештәрҙе табып, бағаналап яҙыу, бирелгән фразеологик берәмектәрҙе файҙаланып, диалог төҙөргә, һүрәткә 6арап фразеологизмдарҙы билдәләргә, бирелгән фразеологик берәмектәргә русса мәғәнәһе тап килгән берәмектәрҙе һайлап, бағаналап яҙырға, кроссвордтар төҙөргә һ.б.

«Намыҫ» концептына 6ағылышлы байта6 эш төрҙәре үткәрергә мөмкин. Шуларҙың ҡайһы берҙәрен генә 6арап үтәйек. Мәҫәлән:

1. Мәғәнәләш (синоним) фразеологик берәмектәрҙе табып, бағаналап яҙып сығығыҙ: көлөн күккә осороу, танау күтәреү, йөрәккә үтеү, тәрилкә тотоу, төп башына ултыртыу, тишек кәмәгә ултыртыу, төймәләйҙе дөйәләй итеү, түбәгә төкөрөп ятыу, ел 6ыуыу, й2н тибеү, йөрәк әрней, йөрәк ярыла, аҡыл йөрөтөү, сүп тә һорап алып булмай, тел сарлау, күңел һы8лай, йән үксәгә китә, аҡылға һалып ҡарау, әллә кем булыу, быран-заран килтереү, һырт ҡайышын алыу, эттән алып эткә һалыу, кәкре 6айынға терәтеү, 9кс1 к9т1ре9, сүпте сүмәлә итеү, 6ырын ятыу, йөрәккә төшөү, йәнгә тейеү, табанын ялау, 6ыр6һаң, 6аны сы6ма4, сафсата һатыу, т16әтте ҡоротоу, табан ялтыратыу, эт тиреһен битенә ҡаплау, ҡабырғаһын һанау.

2. «Намыҫ» концептын сағылдырған фразеологик берәмектәр8е я8ығы8.

3. Түбәндәге һөйләмдәр81ге «намыҫ» концептын сағылдырған фразеологик берәмек менән ирекле һүҙбәйләнештәр8е айырығы8, улар8ың мәғәнәләрен сағыштырып 6арағыҙ: 1. .Илгиз Айнурҙы ая6 салып йы7ытты. Ма6сатына инде ирештем тиг1нд1 генә, дуҫы у7а ая6 салды. 2. Айгөл, 6а7ы88ы бишкә бөкл1п, 6ар бөртөктәре эшләне. Ныҡ 6ы87ан Айрат Уралды бишкә бөкл1рг1 18ер ине.

4. Түб1нд2ге фразеологик берәмектәр8е индереп, «Намы4 аҡсанан 6иммәт» исемле бәләкәй генә хикәйә т282г28: боғаҙҙан алыу, тыумаған 6олондоң билен һындырыу, арт һабағын у6ытыу, икм1к серете9, теште 6ыҫыу, а6 эттең бәләһе 6ара эткә, йөҙөн асыу, терһәкте тешләү, хәленә инеү, 6ара сәүкә кеүек.

5. «Намы4»тың барлығын йәки ю6лығын белдергән түбәндәге төркөмдәргә фразеологик бер1мектәр8е табып яҙығыҙ:

- изгелек, йомартлы6;

- ял6аулы6;

- күңел тойғоһо, кисерештәр;

- рәхимһе8лек, 6анһы8лы6;

- а6ыл;

- оятһы8лы6;

- ғәмһе8лек, вайымһы8лы6;

- эшсәнлек, егәрлелек;

- 61б1х1тлек, этлек;

- а4тыртынлы6;

- т1рби13е8лек.

6. Бирелгән фразеологик берәмектәргә русса мәғәнәһе тап килгән берәмектәрҙе һайлап яҙығыҙ:

буш6а 6абы6 ту6мау,6ыҙған табаға баҫтырыу, ус төбөндә генә йөрөтөү, күҙ буяу, 6ойро6то һырт6а һалыу, ар6ыры ят6анды буй ҙа һалмау, таш йотоу, тел 1йләнмәй, аҫтан 6ыр6ыу, 6омдан ар6ан ишеү, 6абы6 6ағыу.

Фразеологик берәмектәрҙе өйрәнеү, тарихына бай6ау яһау, уларҙы төрлө тематик төркөмдәргә бүлеп 6арау, 6ыҙы6лы эш төр81ре үткәреү у6ыусыларға тел һәм мәҙәниәт бәйләнешен йәки лингвокультурология серҙәренә төшөнөргә, ата-бабаларыбыҙҙың үткәнен, халҡыбыҙҙың ғөрөф-ғәҙәттәрен, йолаларын белергә, патриотизм тойғоһо тәрбиәләргә, я6шыны
насар8ан айырырға, Тыуған илебеҙҙең намыҫлы гражданы булып
үҫергә ярҙам итәсәк.

!81би1т:

1. .Зәйнуллин М. В. Хәҙерге баш корт тел ғилеменең к2н981к проблемалары //Лингвокультурологические проблемы подготовки педагогических кадров для башкирских школ. - Өфө, 1998.

2. Саяхова Л.Г. Концепция школьного предмета «Русский язык в Республике Башкортостан //Баш6ортостан у6ытыусыһы, 1997, № 10.

3. Тикеев Д.С. Баш6орт телен у6ытыу методикаһы, һайланма мә6әләләр. – Өфө: Ғилем, 2002. — 267 б.

4. Ураксин З.Г. Русско-башкирский фразеологический словарь/Под ред. Э.Р.Тенишева. — М: Русский язык, 1989- 404 с.

5. Ура6син З.Ғ. Тел күрке. – Өфө: Китап, 1980. — 72 б.

6. Хайруллина Р.Х. Сопоставительная фразеология русского и башкирского языков. Теория и практика: Учебное пособие. – Уфа : БГПИ, 1999 -87с.

Әхмәтзәки Вәлиди6е тәрбиәләгән рухи сығана7тар һәм ә6әби мөхит

Рәхмәтуллина А. Й.

8-се урта мәктәбенең баш7орт теле

һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

Урал тау6арының көнья7 өлөшөндә бер яғын тау һәм урман, икенсе яғы дала булған ауылда мал үрсетеү, иген сәсеү, урман эштәре менән көн күреүсе баш7орт һәм татар6ар араһында йәшәүсе урта хәлле крә9тиәндең ябай тормошо – Зәки Вәлиди6е көткән я6мыш шул була.

Шул у7 ва7ытта был тау һәм йәйләү6әге бик ябай тормош, халы7 хәтерендә һа7ланып килгән тарих бәләкәй сағынан аңына һеңеп, һуңынан дәһшәтле көрәш барышында төрлө тәүәккәл 7арар6арға этәрерлек, төрөк һәм ислам ғилемдәрен өйрәнергә, оло шәхес, ғалим, бөтә донъяға танылған шәр7иәтсе, Бонн, Геттинген, Истамбул университеттары профессоры, күп кенә Европа һәм Азия университеттарының почетлы докторы Әхмәтзәки Вәлиди Туған кимәленә етерлек йоғонто яһай.

Ағи6елгә 7ойған Егән йылғаһы, Су7лы7ай һәм Уңғут ырыуының үткәндәре, А7бейек йәйләү6әре, ата-бабаһынан ишеткән риүәйәттәр, боронғо ғөрөф-ғә6әттәр Зәки Вәлиди6ең рухи ү9ешенә тәь9ир итеүсе оло көс була.

Туғандарының, ырыу6аштарының тормошона кү6 һалһа7, ғилемле, шөһрәтле кешеләр бик күп булыуын күрәбе6.

?артатаһы Вәлит бай6ың өйө XIX быуаттың беренсе яртыһында 6ур йыйылыштар, мәжлестәр ойошторола торған тирә-я7тың бер ү6әге булған, шуға күрә баш7орт кантон рәйестәре, рус генералдары, губернатор6ар, шөһрәтле муллалар һәм шәйехтәр уның мосафиры була.

Зәки Вәлиди6ең ғаиләһе менән ду9лы7 мөнәсәбәтендә булған кешеләр6ең күбеһе Баш7орт ғәскәрендә ата-бабалары менән бергә хе6мәт иткән кешеләр. Ма7ар, Алағуян ауылынан сы77ан мөғәлим һәм офицер6ар баш7орт милли хәрәкәтенең һәм тө6өләсәк дәүләтебе66ең иң алғы сафында була.

Ғаиләнең иң күп аралашып йәшәгән даирәһе муллалар. Стәрлетама7, Һайран, Йомағужа, ?онша7, Стәрлебаш, Мулла7ай ауылы муллалары һәм Троицки6ан Зәйнулла ишандың исемен атау6а етә. Улар6ың барыһы ла ғәрәпсә, фарсыса белгән, дини белемдәре камил, мә6рәсә тот7ан, китап у7ыр заттар, сәйәсәт ха7ында фекер йөрөтөрлөк аңлы кешеләр була. Бохара, Хива, Казан, Дағстан, Истамбул, Мысыр6а белем алған, иғтибарға лайы7лы ғилем эйәләренең тәь9ире Зәки Вәлидигә бик 6ур. Уның рухи ү9ешенә Ма7ар, Һайран, Үтәк ауылдары у7ымышлыларынан тыш тап бер нисә кеше йоғонто яһай. Шулар6ың береһе – Муллағол диуана. ?ыпса7 ырыуынан булған был дәрүиш Төркөстанда, Һырдарьяла йәшәгән, төркисә һәм фарсыса һөйләгән шиғыр6арын ятлап, бейеү6әре, шиғыр6ар6ы йыр сифатында йырлап 7урай менән уйнап мосолмандар6ы рухландырған бер дәрүиш була. Уның шиғыр6ары шул тиклем 7ә6ерле, яғымлы, көслө, ү6енсәлекле, ирекһе66ән хәтер6ә 7ала. Яттан белгән меңәрсә шиғыр6ары, 7өрьән аяттары менән зирәк баланың күңелен арбай.

Муллағол өйрәткән шиғыр6ар бөйөк шәхсиәттәр6ән 7алған мира9 икәнлеген һуңынан ғына аңлай. Ул яттан һөйләгән ө6өктәр Иран ә6әбиәтенән, иран шағир6ары Аттар6ан һәм Руми6ан алынғанын була. атаһы менән әсәһе был кешене “әүлиә” тип и9әпләй.

Зәки Вәлиди6ең әсәһе Өммөхаят Үтәк ауылының имам ?афи 7ы6ы була. Һатлы7 улы ?афи Бохарала һәм Хивала у7ыған, фарсы телен я7шы өйрәнгән, ауылдың абруйлы кешеһе. “Әсәйемдең тәь9ире бик көслө, мөһим булыуын аңланым. Әсәйем иһә һа7сы фәрештә кеүек һәр са7 янымда булды. Әсәйемдең иң ны7 йәлеп иткән сифаты – күңелендә ә6әпкә өндәгән бихисап әхлә7и шиғыр6ар һа7лауы. Мин уны ғүмер буйы һис бер ва7ыт, хатта кескәй генә лә гонаһ эшләмәгән һәм миңә 7арата сикһе6 изгелекле кеше итеп и9емдә 7алдырғанмын” – тип я6а ү6енең “Хәтирәләр” китабында. Ул бәләкәй Зәкигә фарсыса һәм төркисә әхлә7и, ә6әби-эстетик шиғыр6ар өйрәтә. Һуңынан, бик күп йылдар үткәс, был шиғыр6ар бөйөк шағир, ғалим һәм дәүләт эшмәкәре Алишер Навои6ы7ы икәнен аңлай. Әсәһе әлбиттә ул ва7ытта был шиғыр6ар6ы кем тарафынан ижад ителеүен белмәй. Фарсы, ғәрәп телдәрен өйрәткәне, күңеленә иман орло7тары сәскәне, рухын нығыт7аны өсөн ғүмер буйы рәхмәт у7ый. Әсәһе Өммөхаят бик динле кеше була, һәр һү6е кинәйәле, зауы7лы, һәр са7 шиғыр 7ушып, һәр һөйләмен боронғолар һү6е менән нығытып, тап7ыр мә7әлдәр әйтеп һөйләшә. Әсәһе у7ыу-я6ыу белһә лә, сәйәсәттән йыра7 тора. Әхмәтзәки6ең атаһы Әхмәтшаһ Дағстанда хе6мәт иткәнлектән, ғәрәпсә, фарсыса я7шы өйрәнә, әхлә7и ә9әр6әр у7ый. Астрономия, математиканы хә6ерге заман кимәлендә аңлай. Ү6енең рухи етәксеһе –XII быуаттың ислам фекер эйәһе Әл-Ғазал6ың 7арашына таяна, уның ә9әр6әрен өйрәнә. ?ырымдан мөхәррир Гаспринский6ың гәзитен алдыра, мөһим яңылы7тар6ы у7ый, консерватив фекерле кеше була. “Атайым ябай һәм изгелекле кеше ине. Шәхесендә минең өсөн аңлайышһы6 сифаттары булманы. Ғүмер буйы ауы6ына бер тамсы эсемлек алманы, сиктән тыш тәртип ярат7ан кеше. Атайым и9ке ғөрөф-ғә6әттәргә бик тоғро булды”- тип я6а һуңынан ү6енең атаһы тураһында. Атаһының мә6рәсәһе дүрт бинала урынлашып, ике йө6 самаһы шәкерте булды. Дини дәрестәр6ән тыш математика, рус теле, география фәндәре у7ытыла.

1907 йылда Әхмәтзәки6ең атаһы хажға китә, мә6рәсәһен 17 йәше лә тулмаған улына ышанып тапшыра. Ул мә6рәсәнең бер мөйөшөнә “халы7 китапханаһы” тип атап, китапхана аса. Китап асыу өсөн бик күп а7са йыя, газета, журналдар алдыра. Мә9әлән, Петербургта сы77ан “Өлфәт”, ?азандан, “Баян ул-ха7”, “Йолдыз”, Ырымбур6ан “Ва7ыт”, Әстерхәндән “И6ел”, Ба7ынан “Иршад” газеталары, “Фәү6ат” журналы, рус телендә “Биржевые новости”, “Нива” журналдары килә.

1906-1908 йылдар6а халы7 китапханаһына килгән газета-журналдар, китаптар ун алты йәшендә Зәки Вәлиди донъяға өр-яңы 7араш барлы77а килтерә. Бының һө6өмтәһендә белемен рус теле яр6амында байытырға, ислам сығана7тарын өйрәнгән тарихи мәғлүмәттәр6е рус сығана7тары биргән мәғлүмәттәр менән сағыштырырға ү6енә ма7сат итеп 7уя.

Әхмәтзәки6ең тағы ла бер остазы тураһында һү6 алып бармау мөмкин түгел. Ул әсәһенең 7устыһы – Хәбибназар олатаһы. Уның ете бинала урынлашып 300-6ән ашыу шәкерте була. 14 йәшендә Әхмәтзәки олатаһының мә6рәсәһендә у7ый башлай.

Олатаһы йортонда йәшәп, дәрестәрҙе өйөндә бер ү6енә лә үткәрә. Ғәрәп риторикаһы, мосолман юриспруденцияһы, ғәрәп теле һәм ә6әбиәтен, ғәрәпсә тарихын у7ырға ярата, уларға 6ур әһәмиәт бирә. Шулай у7 математика менән дә мәшғүл була һәм олатаһы Истамбулдан килтергән Эрнст Ренандың, америка докторы Дрейпер6ың, немец Шопенгауэр6ың дин һәм ғилем мәсьәләләренә бағышланған ә9әр6әрен, Мысыр6ан Мөхәммәт Абу һәм Фәрит Вежди кеүек ғалимдар6ың ғәрәпсә сы77ан ә9әр6әрен 16-18 йәшендә олатаһы мә6рәсәһендә у7ып фай6алана.

1907-1908 йылдар6а олатаһының мә6рәсәһендә ғәрәп телен һәм пәйғәмбәр тормошона бағышланған “Нур әл-я7ын” тигән ғәрәпсә ә9әр6ән дәрестәр бирә.

1908 йылдың я6ында Кө6ән һәм Үтәк ауылдарында арты7 7ала алмаясағын тамам аңлай. Берәй я77а китеп, у7ыуын киң ю9ы7та дауам итергә 7арар итә. Атаһы ү6 хәлфәһе сифатында, мәсет муллаһы һәм мә6рәсәһенә мөдәррис итергә йыйыла. Уның фекеренсә, русса белеүе ар7аһында сәйәси эштәр6ә 7атнаш7ан, Земство ла йәки губерния идараһында ағза булырлы7 мәғлүмәтле бер имам сифатында милләтебе6гә фай6а килтерергә тейеш була.

1908 йылдың 29 июнендә Зәки Вәлиди ауылдан сығып китә. Ауылдан китеүен 7асып китеү тип әйтергә була, сөнки атаһы ризалығын бирмәй, ата-әсәһе күрше ауылға 7уна77а китеүен фай6алана, һәм “у7ырға теләйем, өйләнмәйем” тигән я6ыу ғына 7алдыра.

Шулай итеп, 18-26 йәшендә 6ур 7ыйынлы7тар кисереп, у7ып, мөғәлимлек 7ылып, ғилми тикшеренеү6әр менән шөғөлләнеп, Баш7орт иленә, һуңынан Фирғәнә, Бохара һәм Петербург араһында сәйәхәт итеп,ғилми эшкә ылығып, киң бер мөхитте өйрәнеп, ү6енең 7атмарлы, һикәлтәле, мауы7тырғыс, ауыр, йөкмәткеле, данлы7лы көрәш юлын башлай.

«Тарих төпкөлөнән киләсәккә ҡараш»

Ғилметдинова Г.М

12-се урта мәктәбенең баш7орт теле

һәм ә6әбиәте у7ытыусыһы

Минең эшемдең темаһы“Тарих төпкөлөнән киләсәккә ҡараш”.

Эштең проблемаһы: хәҙерге заманда үҙ ырыуыңды, тамырыңды, нәҫел-нәҫәбеңде белмәү, үткәнгә битараф булыу.

Эштең актуаллеге. Шәжәрә борон-борондан ырыу араның, бер нәҫелдәен булған туған кешеләрҙең дөйөм танытмаһы, быуындан-быуынға ҡәҙерле әйбер булараҡ күсә килгән. Башҡорт әҙәбиәте тарихында арыу ғына урын алып торған быуындар йылъяҙмаһы – шәжәрә бөгөнгө көндә лә актуаллеген юғалтмаған. Шуға ла үҙ шәжәрәңде өйрәнеү, фәнни тикшеренеү актуаль булып тора.

Мин үҙ эшемде ғаиләмдең шәжәрәһен тикшереп, килер быуынға ҡалдырырға тигән маҡсат менән эшләйем.

Был маҡсатҡа ирешеү өсөн түбәндәге мәсьәләләрҙехәл итеү талап ителә:

- Шәжәрәнең үҙенсәлектәрен асыҡлау;

- Үҙ ғаилә шәжәрәһен өйрәнеү һәм төҙөү.

Эшемдең предметыбулып шәжәрә төҙөү тора.

Структураһы: инеш, төп, йомғаҡ, ҡулланылған әҙәбиәт, ҡушымтанан тора.

Мәсьәләнең өйрәнеү кимәле: архив материалдары, шәжәрәләр тураһында материалдарҙы атайым һәм әсәйем, туғандарым ярҙамында йыйыу һәм өйрәнеү.

Ғаилә менән был эшебеҙҙе Асҡын районы Ҡыйғазы ауылында үткәрелгән “Шәжәрә байрамы”нда күрһәттек, ҡала күләмендә үткәрелгән “Шәжәрә мөйөшө” конкурсында ҡатнаштым.

Шәжәрәләр – оло хазина

Фәндә башҡорт халҡы тарихының XVI быуатҡа тиклем булған ваҡиғалары бер ниндәй ҙә халыҡтан сыҡҡан документтарҙа сағылыш тапмаған. Быға шундай аңлатма бирергә мөмкин: XVI быуаттың икенсе яртыһына тиклем, башҡорттарҙың үҙ ихтияры менән Рус дәүләтенә ҡушылыуына тиклем, уларҙа дәүләт төҙөлөшө булараҡ сәйәси йәмғиәттәре булмаған. Шуға күрә, башҡорт халҡының тарихы, күпселек осраҡта, рус һәм башҡа халыҡтарҙың яҙмаларына таянып өйрәнелгән. Шуға күрә, Башҡортостан тарихын өйрәнеүсе ғалимдар, тарихта бик күп эҙләнеүҙәр алып барғандар. Эҙләнеүҙәрҙең һөҙөмтәһе оҙаҡ көттөрмәгән: халыҡ араһында киң таралған документтар – шәжәрәләр – ошо һорауға яуап бирерҙәй мәғлүмәттәр туплағанлығы асыҡлана.

“Шәжәрә” һүҙе ғәрәп теленән тәржемә иткәндә “нәҫел”, “генеология” (ырыу тарихы) тигәнде аңлата. Нәҫел, ырыу тарихын төҙөүҙең үҙ тарихы бар. Европа монархтары, урыҫ батшалары, ҡытай императорҙарының генеологиялары булғанлығы билдәле. Төрки халыҡтарына килгәндә, уларҙың нәҫел тарихы, генеологик йылъяҙма төҙөүе алыҫ тарихҡа барып тоташа. Быны башҡорт, ҡаҙаҡ, төркмән, нуғай кеүек халыҡтарҙың телдән-телгә күсеп килгән фольклорында “Урал батыр” (башҡорттарҙа), “Уғыҙнәмә” (төркмән, әзербайжан, төрөктәрҙә), “Манас” (ҡырғыҙҙарҙа), “Джангар” (ҡалмыҡтарҙа) кеүек тарихи, мифик, ярым мифик эпостар дәлилләй. Улар теге йәки был халыҡтың килеп сығышы хаҡында иҫбатлаусы сығанаҡтар булып тора.

Әбсәлил нәҫеленең шәжәрәһе

Беҙ ғәйнә ырыуынан, ҡәбиләбеҙ – һыу-танып, ағасыбыҙ – саған, ҡошобоҙ – торна, һөҙһөт, ораны – бирүк.

1843, 1850, 1859 йылдарҙағы халыҡ һанын (реквизская сказка) алған архив документтарына ҡарағанда ул 1760 йылдарҙа йәшәгән. Әбсәлил беҙҙең унынсы быуын кешеһе булып сыға. Беҙ Әбсәлил бабайҙың ейәндәре.

Әбсәлилдең Тумбай исемле улы булған. Ул 1792-1852 йылдарҙа йәшәгән. Тумбай туғыҙынсы быуын олатай. Уның 1850 йылдарҙағы халыҡ һаны алыу документтарынан өс ҡатыны булған. Беренсе ҡатынынан ике улы булғанлығы билдәле.

Тумбайҙың балалары:

Әбделҡадир 1830-1850 йылдарҙа йәшәгән.

Әбделсабир 1828-1890

Әбделсабир һигеҙенсе быуын олатай. Уның ике улы, бер ҡыҙы булған:Ғәбделсабир 1842-1903, Кинънасрытдин 1845-1926, Фатима 1846-1896.

Ғәбделсабир беҙҙең етенсе быуын олатай. Уның биш балаһы булған:Садертдин 1868-1967, Мәрғүбә 1870-1933, Насиб 1871-1941, Мәликә 1873-1941, Сабрикамал 1875-1910.

Әбсәлил нәҫеленең иң оҙаҡ йәшәүсеһе Садертдин ҡарт булған. Ул 99 йәшкә етеп 1967 йылда яҡты донъя менән хушлаша. Бөйөк Ватан һуғышында һыуыҡ окоптаҙа, ҡурҡыныс шартлауҙарҙа, үлем менән күҙгә күҙ осрашҡан ваҡыттарында ул үҙ-үҙенә һүҙ бирә: Иҫән-имен әйләнеп ҡайтһам, доғалар өйрәнермен, кешеләргә өйрәтермен,- тип һүҙ бирә. Ысынлап та, һуғыштан әйләнеп ҡайтҡас ул доғалар өйрәнә. Уның исеменең мәғәнәһе лә – дин башлығы, етәксеһе тигәнде анлата. Садертдин олатай алтынсы быуын. Уның алты балаһы булған:

Ғәйнелйән 1909-1991. Балалары: Ғафурйән, Муллаян, Фәсимә, Муллахан, Вәһимә, Рәжәп, Ҡәҙим, Мәүлининә, Маъуа, Ралия, Нурихан, Венера.

Йәмнихә 1913-1997. Мәүлизә, Мәғәсүм, Йәмиғә, Фидалия, Зәлфирә, Фәғзәт.

Сәлихә 1911-1999. Зәлғә.

Хәкимйән 1927-1942. Ленинград блокадаһанда батырҙарса хәләк була.

Фәһемйән 1929-?: Камил, Ҡәнәфи, Әлфирә.

Мәүлимйән 1931-1998. Мөбәрәкйән, Фәриҙә, Заһиҙә, Фәритйән, Дания, Рәмис.

Мәүлимйән минең олатайым. Ул Әбсәлилдең бишенсе быуын ейәне. Атайым Мөбәрәкйән дүртенсе быуын ейәне.

Ғабделсабир ҡыҙы Мәрғүбәнең ике балаһы булған: Мәбтүхә, Сәлих.

Улы Насибтың ҡыҙы Нажиә.

Ҡыҙы Мәликәнен туғыҙ балаһы булған: Сәбирәнең - 3, Бибикамалдың - 3, Минъямалдың - 9, Әхмәтдиндең - 3, Шәрәфиәнең - 4, Ҡорбанғәли Бөйөк Ватан һуғышында хәләк булған, Хәсбетдин - 1, Мөслихә - 6, Әлхим – 1 балары булған.

Был нәҫел ағасының һигеҙенсе быуынында барлығы 151 кеше һанала.

Туғыҙынсы быуын кешеләренең һаны 88-гә етә. Яҡын арала тағы өс сабый иҫән-имен донъяға килеп ошо рәтте тулыландырып, илгә кәрәкле кеше булып үҫерҙәр тип ышанам. Әбсәлил нәҫеленең унынсы быуыны Фарахутдинов Данир Динар улы. Әле уға ни бары 1,6 ай. Бөгөнгө көнгә тиклемге эҙләнеүҙәрҙән Әбсәлил нәҫеленең исемлегендә 405 кеше яҙылған. Улар Рәсәйҙең төрлө төбәктәрендә йәшәйҙәр, мәҫәлән: Татарстан республиткаһы, Свердловск өлкәһе, Мәскәү ҡалаһы, Владимир өлкәһе, Үзбәкстан республикаһы.

Бөгөнгө көндә Әбсәлил нәҫеленең иң оло йәштәге вәкиле Ғәйнеләй улы Муллаян. Ул 1936 йылда донъяға килә. Быйыл уға 74 йәш. Әбсәлил нәҫеленең иң йәш быуын исеменә Илгизә менән Азат улы Әмир лайыҡ. Уға әле ни бары ун бер генә ай. Иң оло юбиляр, ул Мөслихә менән Хәмзә ҡыҙы Зинфирә.

Мин матур, дуҫ, татыу ғаиләлә тыуып үҫтем. Атайым Мөбәрәкйән тракторсы булып эшләй, әсәйем Ания һатыусы, апайым Зөһрә уҡытыусы, ҡустым Динис атай-әсәйм менән йәшәй. Хәҙерге көндә мин Нефтекама ҡалаһында башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булып эшләйем.

Йомғаҡ

Шәжәрәне өйрәнгәндән һуң миндә үҙемдең ата-бабаларым менән ғорурланыу тойғоһо тыуҙы. Ил һәм халыҡ яҙмышы өсөн ҡатмарлы замандар килгәндә, улар юғалып ҡалмаған, дөрөҫ юл һайлап алған. Ата-бабаларым алдында мин хәҙерге тормош өсөн бурыслымын. Шуға ла уларҙың исеменә тап төшөрмәй, белемле, аҡыллы, һау-сәләмәт булып үҫергә, атай-әсәйем, илем өсөн кәрәкле кеше булырға тырышасаҡмын. Ҡартатайымдар үҫтергән ғорур ҙа, ҡеүәтле лә шәжәрә ағасыбыҙҙан көс, дәрт, илһам алып йәшәйем.

Ҡулланылған әҙәбиәт

1. Архив материалдары.

2. В. Сәмиғуллин статьяһы “Беҙ – батырҙар тоҡомонан” Асҡын район гәзите “Ышаныч”тан материал,1994й.,№87.

3. С. Галин “Тел асҡысы халыҡта”.

4. Ә. Әсфәндиәров “Из истории сел и деревень Башкортостана”.