Ндірістік улардың организмге әсері
Қандай да болмасын зиянды заттың тигізетін әсеріне организмнің қайтаратын жауабын организм мен у арасындағы өзара қатынастың нәтижесі деп қарастыру керек.
Өнеркәсіптік улар организмге әр түрлі және күрделі әсерлерін тигізе отырып, жалпы патологияларда белгілі: қабыну, дистрофиялық өзгерістер, аллергия, қызба, қатерлі ісік процестері, ұрық дамуының бұзылуы сияқты патологиялық процестерді тудырады.
Организмде әр түрлі патологиялық процестердің дамуы көбінесе эндогенді және экзогенді химиялық заттар арасындағы бәсекелік қатынастарға байланысты.
Экзогенді заттарды алмастыра немесе оларды табиғи қоспалар құрамынан ығыстыра отырып, бәсекелес экзогенді заттар биохимиялық реакциялардың қалыпты жүруін бұзады. Бұл жағдай клеткалар, тіндер, мүшелер мен бүтіндей организмнің құрылымдары мен қызметіне міндетті түрде әсерін тигізеді.
Мұндай өзара қатынастар өнеркәсіптік улардың тек жергілікті әсерінен ғана емес сонымен қатар, олардың организмнің ішкі ортасына түсуі нәтижесінде де байқалады.
Химиялық заттардың әсеріне организмның қайтаратын патологиялық реакциясының ең көп тараған және жақсы белгілі түрі қабыну процесі.
Қабыну процестерінің қарқындылығы химиялық заттардың активтілігі мен қоспалардың физикалық-химиялық қасиетіне және басқа да факторларға тәуелді болады.
Аталған факторларға байланысты қабыну процесі кезінде альтерация, экссудация немесе пролиферация сияқты оның компоненттерінің бірі болмаса, бірі айқын байқалады.
Суда және майларда жақсы еритін, реакция түсу қабілеті айқын заттар (күшті қышқылдар, тотықтар, ауыр металдардың тұздары, хлор) тікелей жанасу нүктелеріне демек теріге, көздің кілегей қабығына, жоғарғы тыныс алу жолдарына, ас қорыту жолдарына әсерін тигізеді.
Көптеген жоғары активті химиялық агенттер тіндерде альтеративті – некрозды өзгерістері басым жедел қабыну процесін тудырады. Тері мен көздің қабығының некрозы фенол, нафтол, әк, кальций карбиді сияқты жоғарғы тітіркендіргіш қасиеті бар өнеркәсіптік улардың әсерінен болады. Хром және никель тұздары мұрын мен мұрын қуысы іргелерінің қабықтарын едәуір жарақаттайды.
Қабыну процестері зиянды заттардың тіндерге тікелей әсерінен ғана болмай, олардың тіндерде орналасқан рецепторларға, оның ішінде тамыр жүйелерінің хеморецепторларына рефлекторлық әсерінің салдарынан дамитынын ескерген жөн.
Мысалы: қорғасын, кобальт, мырыш, никель, мыс сияқты бірқатар металдардың ауада тез тотығатын буларымен демалған кезде, дене температурасының тез көтерілуіне соқтыратын қарапайым жұқпалы емес қызбаны байқауға болады («құйғыштар лихорадкасы»).
«Құйғыштар лихорадкасының» механизмі металл қышқылдарының жоғары дисперсиялық буларының тыныс алу жолдарына тереңдеп түсіп, ондағы тін белоктарын жеңіл денатурациялауымен түсіндіріледі.
«Құйғыштар лихорадкасы» организмге феналин, бетатетрагидро-наф-тиламин немесе фенилгидразин сияқты ОНЖ-нің және термореттеу орталық-тарының тікелей бұзылуын тудыратын химиялық заттардың түсуінен болуы мүмкін.
Тері қабатына тікелей түскенде немесе ішкі ортаға өткеннен кейін у барлық тіндерге (протоплазмалық улар, есірткілер) немесе олардың тек кейбіреулеріне ғана әсерін тигізеді. Соңғы жағдайда удың таңдаулы әсер етуі немесе тиімді әсері жайында айтып отырмыз.
Таңдаулы әсер ету – удың әртүрлі қасиеттеріне байланысты. Мысалы: майда, липоидтарда ерігіштігінің әртүрлі болуында.
Бір удың түсу жолдарына, дозасына, организмнің күйіне байланысты әртүрлі таңдаулы әсерлері болуы мүмкін.
Олардың мүшелерге немесе мүшелер жүйесіне таңдаулы әсері әртүрлі кәсіптік интоксикациялардың өздеріне тән клиникалық өзгерістердің сипатын анықтайды.
Интоксикацияның қандай түрі болмасын, орталық нерв жүйесінің қызметіне, оның жоғары бөлімі – ми қабығына міндетті түрде әсерін тигізеді. Оған қарамастан, көптеген химиялық заттар ішінен ОНЖ-не таңдаулы әсерін тигізетін агенттер тобын бөліп алуға болады.
Орталық нерв жүйесіне тигізетін бірнеше дүркін әсерлерінің бағытына байланысты уларды 4 түрге бөлуге болады:
1. Арнайы емес (электролиттік емес, есіртпелі) әсер. Көптеген органикалық ерітінділердің есіртпе әсерлері олардың нерв клеткаларына жеңіл еніп, парабиоз тудыру мүмкіндігіне байланысты.
2. Нерв клеткаларын арнайы зақымдау. Бұл удың биологиялық субстрат-пен өзара химиялық қатынасқа түсуіне негізделген (күкіртті көміртегі, қорғасын, тетраэтилқорғасын, сынап, фторацетат, метил спирті).
3. Медиаторлық (немесе ацетилхолиндік) алмасуды арнайы бөгеу. Бұл фосфор қоспаларымен, оның ішінде негізінен фосфорорганикалық қоспалармен нейроинтоксикациясына негізделген.
4. Жергілікті немесе жалпы қан айналымының бұзылуымен немесе ги-поксия күйімен байланысты екінші дүркін әсер. Нерв тіндеріне тасы-малданатын оттегінің азаюын тудырып, өкпедегі газ алмасуды бұза-тын улар. Оларға тұншықтырғыш, тітіркендіргіш әсерлі улар жатады.
Көптеген нейротропты улардың қайталанған әсеріне организмнің негізгі реакциясы ретінде вегетативті – тамырлы дистонияны атаймыз. Интоксикацияның бастапқы кезеңдерінде ол вегетативтік жүйенің, көбінесе симпатикалық бөлігінің қозғыштығының жоғарлауын куәлайтын симптом ретінде айқындалады; қан тамыры соғысының тұрақсыздығы, қызыл демографизм, қалқанша безінің гиперфункциясы. Уларды ұзақ уақыт әсер ету кезіндегі астеновегативтік синдромға қажығыштық, ұйқышылдық тән. Уланудың бұдан да айқын түрлерінде астено-органикалық синдром мен энцефалопатия дамиды. Бұларға: мидың діңгекті бөлімдерінің, оптиковестибулярлық кешенінің зақымдануы, бас ауруы, эмоционалдық тұрақсыздық сияқты өзгерістер тән.
Нейрогуморальды вегетативті – қан тамырлары қызметтерін реттеу механизімдерінің координациясының, эндокриндік және алмасу процестерінің бұзылуымен жалғасатын аралық мидың зақымдануы тетраэтилқорғасынмен, сынаппен, хлорланған көмірсутегімен, бензолмен, цианидпен ауыр улану себебінен туады. Ал марганецпен, күкіртті сутекпен, көміртегі тотығымен уланған кезде экстрапирамидалық синдром дамып, паркинсон сырқаты пайда болады.
Қорғасын, мыс, бромэтил, мышьяк, талимен уланған кезде невриттер мен полиневриттер байқалады, нервтер бойында ауыру сезініп сал және жартылай салдану туындайды.
Тыныс алу мүшелерінің зақымдануы. Тыныс алу мүшелерінің зақымдануына негізінен тітіркендіргіш заттардың газдары мен булары және әр түрлі шаңдар себепкер болады.
Патологиялық процестердің шоғырлануы газдар мен булардың суда еру коэфициентіне, құрамына және шаңдардың дисперсиялығына байланысты. Суда жақсы еритін улар мен шаңдардың ірі бөлшектері көбінесе тыныс алу жолдарының жоғарғы бөліктерін, ал нашар еритін улар мен шаңдардың өте ұсақ бөлшектері, тыныс алу жүйелерінің терең орналасқан бөлімдеріне еніп, бронхы, бронхиол және ацинустарды зақымдайды.
Хлормен, амиакпен, күкіртті ангидридпен жедел уланған кезде ринит, ларинготрахеит, бронхит сияқты, ал кадмий, фосген, азот тотығы мен уланған кезде бронхты-бронхиолит және өкпенің уытты ісігі сияқты патологиялық жағдайлар дамиды.
Уытты ісік тітіркендіргіш газдар және булармен жедел уланудың әсерінен болатын клиникалық өзгерістердің ішінде дәрігерлердің араласуын шұғыл талап ететін ең ауыр патология болып саналады.
Тітіркендіргіш заттар мен қауіпті газдардың (азот қышқылы, кремний, аммониймен, барий газдары) өкпе паренхималарына ұзақ уақыт әсер етуі, өкпеде бірте-бірте шаңды бронхэктазбен және эмфиземамен бірге жүретін пневмосклерозды дамытады. Шаң пневмосклерозына (пневмокониоз) өкпедегі болатын интерстициалды немесе түйінді склеротикалық өзгерістерге тән.
Пневмокониоздар ішінде құрамында бос қостотықты кремнийі бар шаң әсерінен дамитын силикоз формасы өте кең таралған. Құрамында бай-ланысқан қос тотықты кремнийі бар шаңды жұтқанда болатын пневмо-кониоздар силикатоздар (азбестоз, талькоз, каолиноз, т.б.) деп аталады.
Жүрек–тамыр жүйесінегі (ЖТЖ) өзгерістер. Өнеркәсіптік улармен уланған кезде ЖТЖ зақымдануы вегетативтік – қан тамырларының дисфункциясы, миокард дистрофиясы шектелген ошақты зақымданулар түрінде айқындалады. Вегетативтік-қан тамырлар өзгерістері көптеген интоксикацияларда, әсіресе нейротропты улармен уланған кездерде дамиды.
Дисфункциялардың бір түрлеріне гипертензивті реакция (қорғасын) ал екінші бір түрлеріне қарапайым гипотоникалық күй сипатты (тетраэтилқорғасын, герозен). Кейбір этиленді улардан перифериялық тамырлардың жиырылуын мысалы, «өлі саусақ» симптомын тудырады. Азот қышқылының эфирлері үшін қан қымысының төмендеуіне әкелетін жылдам және шұғыл тамыр кеңейту әсері тән.
Барийдің ерігіш тұздары миокардқа наперстянка препараттары тәрізді әсер тудырады және минералды заттар алмасуының жергілікті бұзылулары болады. Бензол, сынаптың органикалық қоспалары, қорғасын капиллярлардың резистенттілігін төмендетеді, тамырлардың ішкі қабаттарының майлы дистрофиясын тудырады.
Қан жүйесіндегі өзгерістер. Біз жоғарыда атап өткендегі карбоксигенаглобин түзушілер (көміртек тотығы) және метгемаглобин түзушілердің (бензолдың амидті және нитро қоспалары, натрий нитраты, кейбір органикалық асқын тотықтар) арнайы гемоглобин бөгеуші қасиеттері бар. Бұл мет және карбоксигемоглобин мөлшеріне байланысты болады. Мысалы: қан құрамында карбоксигемоглобиннің (НвСо) 10% көлемінде болуы жұмысқа қабілеттілікті төмендетеді; 30% көлемінде - естің адасуын, бастың ауырсынуын; 60-70% - естен айырылуды туындатады.
Уыттық заттармен қан жүйесінің зақымдануы сәттерінде жиі кезде-сетін өзгерістер қанның гипо және апластикалық күйге түсуі. Қарқынды дамитын лейкопения, тромбоцитопения және анемия түрінде болатын ге-мопоэз бұзылуы бензол және оның гомологтарымен ұзақ уақыт аралығында уланғанда болады. Гемотологиялық өзгерістердің дамуында лейкопения мен тромбоцитопения прогрессивті түрде дамыса, соңынан бұған сүйек миының қызыл өскінінің гиполазиясымен байланысты анемия қосылады.
Қанның морфологиялық құрамындағы және оның физикалық-химиялық қасиеттеріндегі арнайы емес өзгерістер көптеген өнеркәсіптік улармен жедел улану сәттерінде байқалады.
Көптеген өнеркәсіптік улар организмнің иммундық тұрақтылығын төмендетеді. Бұл жайында қандағы өзгерістер куәландырады, атап айтқанда, лейкоциттердің фагоцитарлық активтілігінің азаюы, антидене титрінің төмендеуі, комплементтер мен пропердиндердің болуы және тағы да басқа иммунологиялық көрсеткіштер.
Асқорыту жүйелеріндегі өзгерістер. Әр түрлі өнеркәсіптік улар жұтылумен және басқа да жолдармен ішке түскенде кілегей қабықтарға тікелей әсер ету арқылы асқорту жүйесінің функциясын бұзады.
Кейбір металдардың ауыз қуысының кілегей қабықтарында, әсіресе тіс қызыл еттеріне жинақталып олардың түсін, сұр түске бояйтыны (күміс, висьмут, қорғасын,сынап, сурьма) бәрімізге жақсы белгілі. Бұл жағдайларда ауызда металл дәмі сезіліп, тістің қызыл етінің әлсін ісіңкіреп қызаруы және қан кетуге бейімділігі байқалады: гингивит, стоматит.
Кейбір органикалық емес қышқылдар мен органикалық қышқылдарды жұтқан кезде болатын тістердің бүлінуі тіс жегісінің дамуына жағдай жасайды.
Фтор мен фосфордың қосылуы тістер үшін өте қауіпті. Бұған фторлы алюминийдің тигізетін әсерін мысалға келтіруге болады.
Үшнитротолуолмен, органикалық ерітінділерімен, мырыш, хроммен уланған сәттерде гастрит, сөл бөлінудің бұзылуы, диспепсиялық құбылыстар байқалады. Шектер мен асқазанның шырышты қабаттарына айқын жергілікті тітіркендіргіш әсер беретін улар ретінде бромды, күкіртті көміртектерді, иод қосындыларын, ауыр металдарды айтуға болады.
Демек, сынаппен, сурьма, мышьяк, кадмиймен уланған кезде жиі диерея, ал қорғасын, цинк, фторидтер, селенмен уланған кезде көбінесе іш қатуы кездеседі. Фторлы алюминиймен созылмалы улану асқазан мен аш ішек шырышты қабаттарының ойық жараларын туындатуы мүмкін.
Улардың көптеген түрлері таңдай әсер ете отырып, бауыр перэнхимасын зақымдайды. Бұл аталған улардың гепатотропты әсерлерге ие болуымен түсіндіріледі.
Гепатотропты улар қатарына: хлорланған және бромдалған көмірсутектер, бензолдың нитротуындылары, стирол және олардың туындылары, фосфор, селен қоспалары және басқалар жатады.
Созылмалы уланудың ерте білінетін белгілері ретінде бауырдың экскреторлы қызметтерінің өзгеруін айтуға болады.
Зәр шығару және жыныс жүйелерінің зақымдануы.Өндірістік улар қатарынан хлор туынды көмірсутектермен, қорғасынмен, сулема, этиленгликоль және оның эфирлерімен жедел улану жағдайында бүйрек қызметі жетіспеушілігі байқалады.
Кейбір созылмалы уланулар жыныс мүшелері қызметінің айтарлықтай бұзылуына ықпалын тигізеді.
Овариалды – етеккір циклының бұзылуын бензол және оның туындылары, қорғасын, көміртегі тотығы, хлоропрен және кейбір пестицидтер тудырады.
Ал алкогольмен, қорғасынмен, мышьякпен созылмалы улану жағдайында сперматогенездің азоспермияға дейін бұзылуы болады. Либидо мен жыныстық потенцияның төмендеуі көміртегі тотығымен, қорғасынмен мышьякпен улануға тән.
Сонымен, әртүрлі улануларда организмнің әртүрлі мүшелерімен жүйелері зақымданады. Барий тұздарымен улануларда остеопороз (фосформен кальцийді ығыстыру) сары фосформен уланғанда төменгі жақтың зақымдануы дамып, қорғасынмен созылмалы уланғанда балаларда сүйектердің эпиметафизарлық өсу аймағы зардап шегеді.
Кейбір өнеркәсіптік улар дененің ашық беттерін немесе киіммен көп жанасатын бөлімдерін гиперпегментациялайды. Бұлар көбінесе мұнай өнімдері мен калий шайырларына қатысты.
Ал, үшнитротолуолмен, динитрохлорбензолмен қатынасқа түсу белгілі бір уақыт өткеннен кейін алақан және өкше терілері мен тырнақтардың сары түске боялуына соқтырады. Әкпен, кальций карбидімен, 2,4 динитрофенолмен жұмыс істейтін жұмысшылардың тырнақтары өте тез сынғыштыққа ұшырап, деформацияланады. Кейбір заттармен жұмыс істеу (антрацен, хлорпрен және оның димерлері, үшнитротолуол, динитрохлорбензол, таллий қоспалары) гиперкератозды дамытып, шаштың көптеп түсуіне соқтырады.
Бақылау сұрақтары:
- Қауіпті өндірістік және тұрмыстық факторлар
- Кәсiби ауру
- Қатты кәсіби аурулар мен уланулар
- Созылмалы кәсіби аурулар
- Өндірістік улардың организмге әсері