Татар және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық параллельдер
Қыпшақ - бұлғар подгруппасына Алтын Орда әдеби тілінің батыс варианты мен татар және башқұрт тілдері кіреді. Алтын Орда әдеби тілі деп Алтын Орда мемлекетінің құрамына кірген түркі халықтары пайдаланған орта ғасырдағы тілді айтамыз. Ғалымдар қолдану аясына қарай бұл әдеби тілді екі вариантқа бөліп қарастырып жүр:
а) Алтын Орда әдеби тілінің батыс варианты;
ә) Алтын Орда әдеби тілінің шығыс варианты. Алтын Орда әдеби тілінің әсеріне түркі халықтарының Батыс Ғұн тармағына кіретін тілдердің басым көпшілігі ұшыраған. Бұл әдеби тілдің қазіргі көптеген түркі халықтарының әдеби тілінің қалыптасуына тигізген игілікті әсері болғандығы түркітану ғылымында толығымен дәлелденді.
Осы погруппаға кіретін татар тілі - Татарстан Республикасының және басқа да мемлекеттерді мекендейтін татар халқының мемлекеттік тілі. Ертеде Алтын Орданың құрамына кірген барлық түркі халықтарын татарлар, монғолдардың өздерін татар-моңғолдар деп атаған. Осы атау негізінде тарихта татар-моңғол шапқыншылығы деген тарихи термин қалыптасты. Кейін осының негізінде түркі тілдерін түрік-татар тілдері деп атау дағдысы да қалыптасып, біраз уақыт екі этноним қатар қолданылып келді. ХІХ ғасырда жаңылыс қолданылып жүрген бұл ұғымдар өз түсініктеріне ие болды. Татар тілі деп Еділдің ортаңғы ағысы бойын жайлаған түркі тайпаларының тілі саналады. Татар тілі түркі тілдерінің ішінде диалектілері көп тілдердің болып табылады. Бұндай құбылыс олармен көршілес орналасқан башқұрт тілінде де байқалады. Мұның себебін ол халықтардың таулы жерлерде орналасуымен түсіндіруге болады. Жазық, далалы жерлерді қонытанған халықтарға қарағанда бір-бірімен сирек араласатындықтан, тайпалар оқшаулану процесіне ұшырап, диалектілер көбірек пайда болған.
Башқұрт тілі - Башқұртстан Республикасын және басқа да мемлекеттер территориясын мекендейтін башқұрт халқының мемлекеттік тілі. Бұл екі тілде де чуваш тіліндегідей бұлғар тілінің кейбір элементтері кездесіп отырады. Сондықтан подгруппа қыпшақ-бұлғар атауына ие болған. Қыпшақ-бұлғар подгруппасы қыпшақ тобының басқа шағын топтарынан мынадай ерешеліктерімен алшақтанады:
• 9 дауысты дыбыс бар;
• Дауысты дыбыстар жүйесі бұлғар тобының дауысты дыбыстар жүйесіне өте жақын. Мысалы, чуваш тілінде де, татар тілінде де саны мен дыбысталуы жағынан өте ұқсас вокализм жүйесі қолданыс табады. Тек чуваш тілінде кездесетін э дыбысы татар тілінде жоқ, алайда оған татар тілінде ә фонемасы сәйкес келеді. Демек, екі тілдегі дауысты дыбыстар жүйесін толығымен бірдей деп айтуға болады;
Қыпшақ группасының өзге шағын топтарында э, о, е дауыстылары қыпшақ-бұлғар подгруппасында и, у, үдауыстыларымен алмасып келеді [57;104-105].
Татар, башқұрт тілдеріндегі фразеологизмдерді айтқанда, ең алдымен осы халықтардың тұрақты тіркестеріндегі орыс халқының мәдениетінің әсері ерекше сөз ету қажет етеді. Ондай тұрақты тіркестердің көбі ас-дәм түрлеріне қатысты кездеседі де, тағам дайындау түрлерінің түркілік емес екенін танытады. Мәселен, Орта азиялық қыпшақ түркілері ертеден мал шаруашылығымен айналысатын болғандықтан негізгі тағам түрлері еттен жасалады. Оның ішінде ірі қара мал еттерімен бірге қой еті қолданылады. Ал, Волга бойы қыпшақтары тілінде ішінде жеміс, көкөніс түрлері ертерек қолданыла бастаған. Оның көрінісі башқұрт, татар тілдері тұрақты тіркестерінде орын алған сияқты. Мәселен, башқұрт тілінде бешмәгән шалкан, «бос, былжыр адам», «пәжеген чалкан (мокрая курица), «керән (хрен) тормадан татлы болмас» (хрен реки не слаще), «кәжә кәбәстәгә үч» т.б.
Сол сияқты, татар және башқұрт тілдерінде қазақ тілінде жиі қолданылмайтын көкөніс атауларымен қоса бал, үй құстарының атаулары, балық, олардан жасалатын тағам, түрлері, жармалардан жасалатын тамақ түрлері тұрақты тіркестерінен де аңғарылады. «балық» сөзі оған қатысты атаулар қазақ тілі үшін де жат емес. бірақ та, қазақ фразеолгиясында балық атауы тағам, ас ретінде емес, жалпы балықтың тек өзіне қатысты онша-мұнша тіркестерде ғана кездесуі мүмкін. Мысалы, «балық басына шіриді» т.б оның мәнісі балық тағам, ас ретінде қазақтың ұлттық ас мәзірі үшін тек белгілі бір аймақта болмаса, кеңінен таралмаған. Осыған қатысты балық атаулары тек диалектілік тұрақты тіркестерде ғана кездесуі мүмкін. Ал қыпшақ тобындағы (татар, башқұрт) тілдерінде балық атауы тұрақты тіркестерде жиі қолданылуы бұл халықтардың тұрмыс-тіршілігінде балық шаруашылығының орны бар екендігінен хабар береді. Мәселен, башқұрт тілінде «несе сәйнәһәң дә бер балык басы» сол баяғы, «балыҡ кеүек», татар тілінде: «бер балык башен чәйнәү» бір нәрсені қайталай беру, т.б.
Қыпшақ тобындағы халықтардың ішінде татар, башқұрт халықтары ертерек отырықшылыққа көшкендіктен болар, бұл халықтар үй құстарын, әсіресе, қаз, үйрек секілді түрлерін ертеден өсіреді. Сол себепті де олардың атауы да басқа тілдерге қарағанда татар, башқұрт фразеологизмдерінде мол ұшырасады. Мәселен, татар тілінде ақымақ, ұмытшақ деген мәнде «тавык хәтере», «тавык баш», «тавык мие эчкен» «тавык мие ашаган» сияқты тұрақты тіркестер кеңінен қолданылады. Тауық сөзімен байланысты тағы да «тавык йөрәк» қорқақ, «тавык атлап чыгарлык» жақын жер, «тавыклар көләр» күлкілі емес, «тавык чүпләп бетергесәз» өте көп, «күкәй сала алмаган тавык ишкелле» абыржу т.с.с.
Татар тілінде үйрек, қаз атауы тұрақты тіркес жасауда ерекше мол қатысады. Бұл да аталған халық өміріндегі кейіннен қалыптасқан құбылыстар екендігі даусыз. Мәселен, «үрдәк биреп каз алган» пайдакүнем, есепшіл деген мағынада қолданылса, дәл осы мағынада «қазын биреп кадалгән» тіркесі де кездеседі. Сол сияқты алдау, өтірік сөйлеу мағынасында «үрдәк очыру», сүйкімсіз, ұсқынсыз деген ұғымда «шыксыз үрдәк баласы» , орынсыз көп сөйлеу мағынасында «үрдәк телен ашаган» тұрақты тіркестері қалыптасқан.
«Таракан» атауы қазақ топырағында бірде бір тұрақты тіркестерінің құрамында кездеспейді. Бұның өзі аталған жәндіктің негізінен қалалы жерлерде мекендейтіндігімен байланысты болса керек-ті. Қайта өркенде дәуірінде қала құрылысы кеңірек дамыған Ресей аймағына шектесе өмір сүрген, башқұрт, татар тілдерінде «таракан» атауы біршама тұрақты тіркестеріндің құрамында қатысқандығы ойымызды дәлелдей түседі. Мәселен, башқұрт тілінде «ашка таракан болып түсу» шақырырмаған қонақ, татар тілінде «кара таракан булу (башқ.кара таракан болыу)» үшінші адам артық мағынасында т.б.
Орыс халқының наным-сенімі де түркі халықтарына әсерін тигізген. Кісі өліміне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер де халық өмірінен, салт-дәстүрінен мол мағлұмат береді. Кряшен татарлары христиан дініне зорлықпен көшірілгендігінің нәтижесінде басқа түркі халықтарынан өз алдына ерекшеленгендігі бізге мәлім. Әсіресе, татар халқының жұлдыздарға деген ұғымдары халықтың мифологиялық сенімін танытады. Мәселен, «бәхетле йолдоз астында туган», «раштуада бер күрәк кар бирмәс», (қыста бір күрек қар бермес, өте қатты пес адам жайлы айтылып тұр) т.б. [64;26-27 ]
Сібір түркі халықтарында аюға, қасқырға табыну табыну тотемі болған [61;167]. Әсіресе, угор-фин халықтарымен байланыста болған татар, башқұрт халықтарынан көрініс тапқан. Мысалы, «ике аю бер өнгә сыймый», «айыу майы һөртөү» т.с.с. бұл фразеологизмдер жайында З. Г. Ураксин: «Появление этого фразеологизма должно быть связано с культом медведя, который бытовал у башкир и у многих народов Сибири в прошлом. Медведь являлся тотемным животным, существовала вера в родство медведя с человеком, и сейчас бытуют сказки, легенды о предке медведе, его кости, череп, клыки и другие части тела применялись как охранительные средства от всяких злых духов, дурного глаза и болезней. Медвежье сало растопливалось и тоже применялось как целительное снадобье» [65;167]. Ал Р. Н. Сүлейманованың зерттеулерінде де башқұрт халқының наным-сенімдерінде финн-угор халықтарының табынушылығының сөзсіз әсері болғандығын айтады [66;42].
Жалпы «аю» сөзіне қатысты фразеологиялық паралелльдер башқұрт және татар тілдерінде молынан ұшырасады. Мәселен, аю мае сөртү/айыу майы һөртөү, аю баш/айыу баш, аю кул/айыу кул, аю урнына умыра/айыу урнына умыра т.б. татар және башқұрт тілдеріндегі аталған семаниткалық топтағы тұрақты тіркестердің біршамасы орыс тілінен калька тәсілі арқылы келіп қалыптасқан. Мәселен, «аю хәзмәте күрҺәтү» (оказать медвежью услугу), «аюны да биергә өйрәтәләр» (и медведя плясать учат) т.б.
Зерттеуші ғалымдар қарым-қатынастың жандана түсуіне қоғамдағы түрлі мәдени, эконимикалық, әлеуметтік өзгерістер ерекше әсерін тигізетінін айтады. Қоғам өміріндегі экстралингвистикалы және интралингвистикалық факторлардың нәтижесінде тұрақты тіркестер сол кезеңдегі орын алған тілдік қарым-қатынастың тарихи, мәдени лингвистикалық ақпараттарын өз бойына сіңіріп, белгілі дәрежеде сақтап қалады. Сөйтіп, тарихтағы қоғамға өзгеріс әкелетін өтпелі кезеңдер тілдің фразеология қорының қалыптасуында өз ізін қалдырады. Мысалы, татар және башқұрт халқының бастан кешкен тарихи оқиғаларға қатысты Мамай заманында «атам заманда, баяғыда», кырым сиреүләй, дарыны коро тотоу «держать порох сухим» секілді әскери фразеологизмдер тарихи кезеңдердің тілдегі көрінісі. 1243-1280 жылдары орыс князъдықтарының солтүстік-шығыс өңірлері Алтын Ордаға салық төлеп тұруға міндетті болды. Ресей тарихына бұл кезең монғол-татар апаты деген атпен белгілі. 1380 жылы 8 қыркүйекте Мамай хан бастаған ордалықтар Куликова даласындағы әйгілі шайқаста жеңіліс тапқан болатын. З.Г.Ураксиннің айтуынша башқұрт, татар тілдерінде кездесетін Әндрәй казынасы, Әндерей әбете фразеологизмдерінің шығуын тарихта болған жеке тұлғамен байланыстырады: «Татарско башкирский Әндери пройсходит от имени Уфимского воевода начала 18 века в Андрей Жихарев отличавщеиеся особым усердием по облажению башкир новымыи подаяниями» деп келтіреді. [67; 248]. Осындай тығыз қарым - қатынастың нәтижесінде орыс тіліндегі жекелеген сөздер башқұрт тілінде тұрақты тіркестердің құрамына да енген. Мәселен, кабалаға кереү/индереү/төшереү тіркесі орыс тіліндегі закабалять, поставить в кабальную зависимость деген мағынадан келіп туындаған. Бұлар Алтын Орда дәуіріндегі Ресейдің салық төлеуге мәжбүр болғандығынан қалған тілдік белгілер болып табылады.
Жалпы, татар башқұрт тіліндегі соматикалық фразеологизмдерінде біршама өзгешеліктер байқалады. «Көз» микротемасындағы фразеологизмдерде құрылымдық өзгерістер болғанымен, мағыналық түрлеріне қатысты көп алшақтықтар жоқ. Дегенмен, аздаған түркілік лексиканың семантикалық даму нәтижесінде қалыптасқан ерекшеліктер орын алған. Мысалы, қазақ тіліндегі көзден өткізу тіркесі «тексеру», татар тілінде: күздән кичерү, башқұрт тілінде: күздән кисереү түрінде қолданылады. Аздаған алшақтықтар татар, башқұрт, қарашай-балқар, құмық, қырымтатар, ноғай тілдерінде көз сөзінің бедел, абыройдан айырылу мағынасында қалыптасқан: тат. Күздән төшү, башқ. Күззән төшөү; құм. Гезден тюшмек, қ.тат. козъден тюшмек, қ.балқ. кезден тюшмек т.б.
Сонымен қатар, қыпшақ тобындағы тілдерде кейбір фразеологизмдердің құрамындағы сөздер алмасып келеді. Мысалы, қазақ тілінде «езуі құлағына жету» деген тіркес татар тілінде авызы колагына житкән, башқұрт тілінде де ауызы колагына етү түрінде қолданылады. Яғни ауыз, езу сөздерінің орны ауысқан. Оның себебі, бұл тілдерде езу сөзі мүлдем жоқтығымен түсіндірілсе керек. Демек, қазақ, қарақалпақ тілдерінде қолданылатын езу тарту «жымию», көк езулену «көп сөйлеу» фраземалары қыпшақ тобындағы басқа тілдерге таралмаған. Осымен байланысты татар тіліндегі авыз еру, башқұртша ауыз йыру, ноғайша авыз йырув түрінде келетін фразеологизм қазақ тіліндегі езу тарту тіркесіне сай келеді. «Тіл» микротемасындағы бірқатар фразеологизмдер жалпы түркілік лексикадағы сөздерден құралғанымен, тек башқұрт, татар, кейде құмық тілдерінде кездеседі де, ондай құрылымдар ноғай, қарақалпақ, қазақ тілдерінде кездеспейді. Мысалы, башқ: телгә алыу «еске алу», тат. Телгә салыну (көп сөйлеумен айналысу), телгә һалыну (бос сөзбен айналысу), башқ: телдән төшөү, тат: телдән төшү «беделі түсу»; Татар тілінде «телгә керү» сөзге іліну, өсекке іліну, мағынасында жұмсалады. Басқа дене мүшелері атауларына қарағанда тіл сөзі өзінің негізгі мағынасын барлық түркі тілдерінде негізінен ортақ сақтап қалғандығымен ерекшеленеді.
Татар және башқұрт тілдерінде сандық фразеологиялық параллельдер молынан ұшырасады. Тек қазақ тіліндегі жеті рет өлшеп, бір рет кес фразалық тіркесі татар тілінде ун кат үлчәп бер кат кисү/ биш үлчәп бер кисү,ал башқұрт тілінде: ете ҡат үлсәп, бер ҡат киҫеү сияқты өзгешеліктер байқадық.
Татар және башқұрт тілдері сиыр малына қатысты фразеологиялық параллельдердің молдығы ерекше көзге түседі. Мысалы, татар тілінде сыер агачка менгән «келісімсіз іс жасау», сыерга ияр таккандай «жарамсыз киіну». Осындай жағымсыз фразеологизмдермен қатар татар, башқұрт тілдерінде кездесетін «сыйлы көнең сыерда» фраземасы бұл малдың қадірлі екендігінде көрсетеді. Татар, башқұрт, құмық тілдерінде сиыр сөзімен қатысқан жас мөлшеліне қатысты фразеологиялық параллельдер кездеседі. Мысалы, тат: аяген сыер басмаган «тәжірибесіз, жас»,башқ: аяген сыер баскан түгел «жас, тәжірибесіз», құм: аягъын сыер баскъан тюгюл т.б.
Татар және башқұрт тілінде түйе малына қатысты фразеологиялық параллельдерді кездестірмедік. Қолға түскен сөздіктерде тек татар тілінен екі фразеологиялық бірлік кездесті. Тат: төймәләйде дөйәләә итеү, дөия койрого ергә тейгәс, қазақ тіліндегі түйе құйрығы жерге тигенде, яғни ешқашан орындалмайтын іс деген мағынада айтылады. Қорытындылағанда, түйе малы қыпшақ тобы тілдерінің ішінде қазақ және қарақалпақ тілінде ғана фразеологиялық параллельдерді молынанан кездестіреміз.
Татар, башқұрт тілдері қой малына қарағанда ешкі малына қатысты фразеологиялық параллельдер көптеп кездеседі. Сол секілді ешкі атауының татар (кәжә), башқұрт (кәзә) тілдеріндегі көнетүркілік атаудан ауытқуы ол тілдердің фразеологизмдерін түркі тілдерінен ерекшелейтін мол өзгерістер қалыптастырған. Щербак башқұрт, татар тілдеріндегі «кәжә/кәзә» сөзін орыс тіліндегі коза сөзімен байланыстырады [62; 117].
Татар, башқұрт тілініде түр-түске қатысты фразеологиялық параллельдер, әсіресе қара сөзінде көп ұшырасады.
Жалпы татар және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық параллельдерді қарастыруда Ф. С. Сафиуллинаның «татарско-руский фразеологический словарь» (Казан, 2001), Ф. Ф. Гаффарова, Г. Г. Саберованың « Татарско-русский словарь идиом» (казань, 2006) сөздіктерін, башқұрт тілінде З. Ғ. Ураксиннің «Башҡорт теленең фразеологик һүҙлеге» (Уфа, 2006) сөздіктерін қолдандық.
Татар және башқұрт тілдеріндегі фразеологизмдерді қарастырып, талдай келе қазақ, ноғай және қарақалпақ тілдеріне қарағанда фразеологиялық параллельдер көптеп кездеседі.
І. Соматикалық фразеологизмдер.
Кесте 15
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| йөрәге мүкләнгән | йөрәге мүкләнгән |
| йөрәгінә йон үскән | йөрәгенә йөн үҫкән |
| йөрәген алу | йөрәген алыу |
| йөрәген кузгату | йөрәген (күңелен) ҡуҙгатыу |
| йөрәген телгәләу (яралау)- | йөрәген телгеләү (яралау) |
| йөрәгенә керү | йөрәгенә инеү |
| йөрәген яулап алу | йөрәген яулап алыу |
| йөрәк атылып чыгарга булу | йөрәк атылып сығырҙай булыу |
| йөрәк аша үткәрү | йөрәк аша үткәреү |
| йөрәк басылу | йөрәк баҫылыу |
| йөрәк ите (каны) | йөрәк итә (ҡаны) |
| йөрәк итен ашау(талау) | йөрәк итен ашау (телеү) |
| йөрәккә дәва булу- | йөрәккә дауа булыу |
| йөрәккә үтү йөрәге ачык | йөрәккә инеү (үтеү) йөрәгә асык |
| йөрәккә жылы керү | йөрәккә (эскә) йылы инеү |
| йөрәккә кадалу | йөрәккә ҡаҙалыу |
| йөрәккә кара кан саву | йөрәккә <ҡара> ҡан һауыу |
| йөрәккә таш булып утыру(яту) | йөрәккә таш булып ятыу |
| йөрәккә тоз салу | йөрәккә тоҙ һалыу |
| йөрәккә төшү | йөрәккә төшөү |
| йөрәккә уелу | йөрәккә уйылыу |
| йөрәккә ут салу | йөрәккә ут һалыу |
| йөрәккә якын алу(кабыл итү) | йөрәккә яҡын алыу (ҡабул итеү) |
| йөрәккә ял булу | йөрәккә ял булыу |
| йөрәккә яту | йөрәккә ятыу |
| йөрәк кабыну | йөрәк ҡабарыу |
| йөрәк ҡагу таш йөрәк | йөрәк ҡағыу таш йөрәк |
| Йөрәк ҡубу | йөрәк ҡубыу |
| йөрәк ҡузгалу | йөрәк ҡуҙғалыу |
| йөрәк кысу кара йөрәк | йөрәк ҡыҫылыу кара йөрәк |
| йөрәк өшү | йөрәк өшөү |
| йөрәк парәсе | йөрәк параһы |
| йөрәкне ачу | йөрәкте асыу |
| йөрәкне басу | йөрәкте баҫыу |
| йөрәкне кисү | йөрәкте киҫеү |
| йөрәкне өзү | йөрәкте өҙөү |
| йөрәкне өшетү | йөрәкте өшөтөү |
| йөрәкне эретү | йөрәкте эретеү |
| йөрәк(уз) урынында түгел | йөрәк урынында түгел |
| йөрәк түзмәү | йөрәк түҙмәү |
| йөрәк түрендә йөрту(саклау) | йөрәк түрендә һаҡлау (йөрөтөү) |
| йөрәк уч төбендә булу(тору) | йөрәк ус төбөндә булыу (тороу) |
| йөрәк үкчәгә киту | йөрәк үксәгә китеү |
| йөрәк жу иту | йөрәк шыу (жыу) ите |
Баш/ Баш
Кесте 16
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| баш бирмәү баш исән (сау) булса, бүрек табылыр | баш бирмәү баш иһән (һау) булса, бүрек табылыр |
| Баш бөгү Баш кишмәк бар, тел кисмәк юк | Баш бөгөү Баш киһмәк бар, тел киһмәк юк |
| баш булу | баш булыу |
| баш вату | баш ватыу |
| баш житу | баш етеү |
| баш китү | баш китеү |
| башы күккә тию | баш (түбә) күккә тейеү |
| баш күтәрү | баш күтәреү |
| баш күтәрми | баш күтәрмәй (ҡалҡытмай) |
| башка житү | башҡа етеү |
| башка кереп та чыкмау | башҡа инеп <тә> сыҡмау |
| башка килү | башҡа килеү (төшөү) |
| башҡа китерү | башҡа килтереү |
| башҡа ҡабу | башҡа ҡабыу |
| башка калкыту | баш ҡалҡытыу |
| башка менү | башҡа менеү |
| башка чыгу | башҡа сығыу |
| башка таш төшкәндәй булу | башҡа таш төшкәндәй булыу |
| башка таяк белән суккандай булу | башҡа < таяҡ (күҫәк) менән һуҡҡандай булыу |
| баш өсттендә болыт куеру | баш өҫтөндә < ҡара> болот ҡуйырыу |
| баш өсте | баш өҫтө |
| баш ору | баш ороу |
| башы белән чуму | баш менән сумыу (күмелеү) |
| башы белән жавап берү | баш менән яуап биреү |
| башка сыймау | башҡа һыймау |
| баш кату | баш ҡатыу (ҡаңғырыу) |
| башка төшү | башҡа төшөү |
| башлы-күзле итү | башлы-күҙле итеү |
| башлы-күзле булу | башлы-күҙле булыу |
| баш тубал булу | баш тубал кеүек (тубалдай) булыу |
| баш терәү (төртү) | баш терәү (төртөү) |
| баш тарту | баш тартыу |
| баштан сыйпамаслар | баштан һыйпамаҫ(тар) |
| баштан үтү | баштан үтеү (уҙыу) |
| баштан чыгарып ташлау | баштан сығыу (китеү) |
| баштан чебен очыру | баштан себен осороу |
| баштан кечерү | баштан кисереү (үткәреү) |
| баштан аша атлау | баштан <аша> атлау |
| баштагы чәч тә житмәс | баштағы сәс <тә> етмәҫ |
| башны диванага (диваналыкка, аңгыралыкка, тилегә, жүләргә) салу | башты алйотҡа (ахмаҡҡа, тилегә, йүләргә, этлеккә) һалыу |
| баш ию | баш эйеү |
| башына тай типмәгән | башҡа тай типмәғән |
| башын әйләндерү | башты әйләндереү |
| башында жил уйнау | башында ел уйнай |
| башын ашау | башын ашау |
| башынан чебен таеп егылырлык | башынан себен тайып йығылырлыҡ |
| башы яшь | башы йәш |
| башы йомры | башы йомро |
| башы бар | башы болыу(бар) |
| башы ике тугел | башы ике түғел |
| баш суккан якка | баш һуҡҡан яҡҡа [китеү] |
| баш салу | баш һалыу |
| башны югалту | башты юғалтыу |
| башны ташка ору | башты ташҡа орыу |
| башны катыру(ҡаңғырту) | баш(ты) ҡатырыу (ҡаңғыртыу) |
| башны кисмәгә бирү | башты киҫергә (ҡырҡмаға) биреү |
| башны бутау таныган жирдә буй сыйлы, танымаган жирдә тун сыйлы | башты бутау таныған ердә буй һыйлы, танымаған ердә тон һыйлы |
Колак/ ҡолаҡ
Кесте 17
| колак итен ашау(чәйнәу) | ҡолаҡ итен ашау (сәйнәү) |
| колак салу | ҡолаҡ һалыу |
| колак үре тору | ҡолаҡ үрә тороу |
| колакны яра | ҡолаҡты ярыу |
| колак торгызу | ҡолаҡ торғоҙоу |
| колакны тондыру | ҡолаҡ тондороу |
| колак өши | ҡолаҡ өшөй |
| колак тешләтү | ҡолаҡ тешләтеү |
| колакка ятмаган | ҡолаҡҡа яҡмаган(хәбәр) |
| колакка элү | ҡолаҡҡа элеү |
| колакка чалынып калу | ҡолаҡҡа салыныу |
| колакка каты | ҡолаҡҡа ҡаты |
| колагына киез каплаган | ҡолағына кейеҙ ҡаплаған |
| колагына киртләү | ҡолаҡҡа киртеү |
| ҡолаҡ ҡагу | ҡолаҡ ҡағыу |
Кул/ ҡул
Кесте 18
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| кул алмаш | ҡул алмаш |
| кул астында | ҡул аҫтында |
| кул астыннан чыгу | ҡул аҫтынан сығыу |
| кул астына керү | ҡул аҫтына инеү (кереү) |
| кул артым жиңел булсын | ҡул арты еңел булһын |
| кул арты жиңел | ҡул <арты> (ҡулы) еңел |
| кул арты авыр | ҡул <арты> (ҡулы) ауыр |
| кул арасына керү | ҡул араһына инеү |
| кул-аягын бәйләү | ҡул-аяҡты бәйләү |
| кулга-кул тотынып (бару) | ҡулға-ҡул тотоноп эшләү |
| кул бирү | ҡул биреү |
| кулга төшерү | ҡулға төшөрөү |
| кулга төшү | ҡулга инеү (төшөү) |
| кулга алу | ҡулға алыу |
| кул буяу | ҡул бысратыу (буяу) |
| кулдан эш төшү | --ҡулдан эш төшөү |
| кул кысышу | ҡул ҡысыу |
| кул кую | ҡул ҡуйыу |
| кул кушырып утыру | ҡул ҡаушырып [йөрөү, ултырыу] |
| кул күтәрү | ҡул күтәреү |
| кул килү | ҡул килеү |
| кул житми | ҡул етмәү |
| кулында ут уйната | ҡулда ут уйнау |
| кулына ирек бирү | ҡулға ирек биреү |
| кулдан китү | ҡулдан китеү (ысҡыныу) |
| кулдан келү | ҡулдан килеү |
| кулдан килгән кадәр | ҡулдан килгән тиклем |
| кул селтәү | ҡул һелтәү |
| кул салу | ҡул һалыу |
| кул тыгу | ҡул тығыу |
| кул түгел | ҡул түгел |
| кул тими | ҡул тейеү (йәки теймәү) |
| кул тидерү | ҡул тейҙереү |
| кул тамгасын салу | ҡул тамғаһын һалыу (ҡуйыу, һуғыу) |
| кул созымында | ҡул осонда |
| кул белән сыпырып алгандай булу | ҡул менән һыпырып алғандай (ташлағандай) булыу |
| кул сугышы | ҡул һуғышыу |
| кулын юмаган | ҡулын йыумаған |
| кулыннан үтү | ҡулынан үтеү |
| кулыннан тоту | ҡулынан тотоу |
| кулы кулга йокмый(тими) | ҡулы ҡулға теймәй |
| кулы корысын! | ҡулы ҡороһон |
| кулы калмас иде | ҡулы ҡалмаҫ <ине> |
| кулы артына житмәү | ҡулы артына етмәй |
| кул шомару | ҡул шымарыу |
| кул сырты белән дога кылу | ҡул һырты менән доға ҡылыу |
| кул сузу | ҡул һуҙыу |
| кулына карап калу- | ҡулына <ҡарап> ҡалыу |
| кулын кыскарту | ҡулын ҡыҫҡартыу |
| кулыңнан кинән! | ҡулыңдан кинән |
| кулы кыска | ҡулы(ң) ҡыҫҡа |
| кулы озон (тик тормый) | - ҡулы оҙон (тик тормай) |
| кулы(үзенә) кәкре | ҡулы үҙенә <табан> кәкре |
Күз/ күҙ
Кесте 19
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| күз алдына килү(басу) | күҙ алдына баҫыу (килеү) |
| күз-баш алу | күҙ-баш алыу |
| күз ату | күҙ атыу |
| күз ачып йомганчы | күҙ асып <күҙ> йомғансы (йомған арала) |
| күз ачылу | күҙ асылыу |
| күз ачкысыз | күҙ асҡыһыҙ [буран, төтөн] |
| күз дә ачтырмау | күҙ <ҙә> (күҙен дә) астырмау |
| күз алмасы кебек | күҙ алмаһы кеүек күреү |
| күз алмау | күҙ алмау |
| күз алдыннан үткәрү | күҙ алдынан үткәреү |
| күз алдыннан китмәу | күҙ алдынан китмәү (йәки китеү) |
| күз акаю | күҙ аларыу |
| күз алдына кетирү | күҙ алдына килтереү (баҫтырыу) |
| күз буяу | күҙ буяу |
| күзгә көл сибү | күҙгә кол һибеү |
| күзгә кереп тору | күҙгә кереп барыу |
| күзгә бәреп әйтү | күҙгә бәреп [әйтеү] |
| күзгә бәрелү (бәрелеп тору) | күҙгә бәрелеү (бәрелеп тороу) |
| күзгә-башка ташлану | күҙгә-башҡа күренеү (салыныу) |
| күзгә ак-кара күренмәү | күҙгә аҡ-ҡара күренмәү |
| күз бәйләнү | күҙ бәйләнеү |
| күзгә күренеп | күҙгә күренеп |
| күзгә төртсәң күреңмәслек караңгы | күҙгә төртһәң күренмәҫлек (күренгеһеҙ) [ҡараңғы] |
| күзгә ташлану | күҙгә ташланыу (төртөлөү) |
| күзгә чүп салу ( төшерү) | күҙгә сүп һалыу (төшөрөү) |
| күзгә чалыну | күҙгә салыныу |
| күзгә кырып салырлык | күҙгә ҡырып һалырлык <ҡына> |
| күзгә карап | күҙгә ҡарау (ҡарап тороу) |
| күзгә-күз терәшеп | күҙгә-күҙ терәшеп |
| кұзгә кара кан саву | күҙгә <ҡара> ҡан һауыу |
| күзгә төртеп | күҙгә төртөп |
| күзнең явын алу | күҙҙең яуын алыу |
| күзен майландыру | күҙҙе майландырыу |
| күзне кыздыру | күҙҙе ҡыҙҙырыу |
| күзен кан алу (басу) | күҙҙе ҡан алыу (баҫыу) |
| күзен ачу | күҙҙе асыу |
| күзен ачтырмау | күҙҙе астырмау |
| күзен алмау | күҙҙе алмай [ҡарау] |
| күзгә төшкен чүп (ак) кебек | күҙгә төшкән сүп (аҡ) кеүек |
| күзе дүрт булу | күҙ дүрт булыу |
| күзгә төтен жибәрү | күҙгә төтөн ебәреү |
| күзне томалау | күҙҙе томалау |
| күзне тырнап ачу | күҙ(ҙе) тырнап асыу |
| күзе уйнату | күҙҙе уйнатыу |
| күзен дә йоммый | күҙ ҙә йоммай |
Авыз/ ауыҙ
Кесте 20
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| авызга салган сары майны йота белмәү | ауыҙға төшкән һары майҙы (төшкәнде) йота алмау |
| авызга кара кан толу | ауыҙға <ҡара> ҡан тулыу |
| авызга карату | ауыҙға ҡаратыу |
| авызга алу | ауыҙға алыу |
| авызга алгысыз | ауыҙға алғыһыҙ |
| авыз ачып карап тору | ауыҙ асып ҡарап |
| авыз ачу | ауыҙ асыу |
| авызга су кабу | ауыҙға һыу уртлау (ҡабыу) |
| авызы колакка житү | ауыҙ ҡолаҡҡа етеү |
| авыз күтәреп калу | ауыҙ күтәреп |
| авыз йому | ауыҙ йомоу |
| авыз итү | ауыҙ итеү |
| авыздан ут чәчү | ауыҙҙан ут сәсеү |
| авыздан төшмәү | ауыҙҙан төшмәү |
| авыздан өзеп бирү | ауыҙҙан өҙөү |
| авыз да ачтырмау | ауыҙ ҙа астырмау |
| авыз белән чыбын тоту | ауыҙ менән себен тотоу |
| авызы ни әйткәнне колагы ишетмәү | ауыҙы ни әйткәнде ҡолагы ишетмәй |
| авызына шәйтән төкергән | ауыҙына шайтан төкөргән |
| авызына чәйнәп каптыру | ауыҙына сәйнәп ҡаптырыу |
| авызын ачса үпкәсе күренә | ауыҙын асһа үпкәһе күренә |
| авызыннан ана сөте кипмәгән | ауыҙынан (ауыҙында) әсә һөтө кипмәгән |
| авызыннан сүзен тартып алып булмый | ауыҙынан һүҙен тартып алып булмай |
| авызыннан чыкканны эт жыймас | ауыҙынан сыҡҡанды эт ашамаҫ |
| авызына карап тору | ауыҙына ҡарап тороу |
| авызны чөйгә элү | ауыҙҙы сәйгә элеү |
| авыз суы кору авыздан авызга | ауыҙ һыуы ҡороу ауыҙдан ауыҙға |
| авыз тулы кан болу | ауыҙ тулы ҡан булыу |
| авыз тутырып сөйләү | ауыҙ тултырып [һөйләү] |
| авызынын сарысы кипмәгән | ауыҙының һарыһы кипмәгән |
| авызда ботка пешерү | ауыҙ эсендә (ауыҙҙа) бутҡа бешереү |
| авызын ябу (каплау, тыгу,томалау, тегү) | ауыҙын ябыу (каплау, тыгыу, томалау, тегеү) |
Жилкә/ елкә
Кесте 21
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| жилкәгә менү (атлану) | елкәгә менеү (атланыу) |
| жилкәсен кимерү | елкәһен кимереүъ |
| жилкәсендә утыру | елкәһендә ултырыу |
| жилкәсе калын | елкәһе ҡалын |
| жилкә чокырын күрмәгәннән үлмәм әле | елкә соҡорон күрмәгәндән үлмәм әле |
| жилкә чиләнү | елкә сейләнеү |
| жилкәдән тау төшү (төшкән кебек булу) | елкәнән (өҫтән) тау төшкән кеүек (төшкәндәй) булыу |
| жилкәдән камыт төшү | елкәнән <ҡамыт> төшөү |
| жилкәгә төшү | елкәгә төшөү (ятыу) |
| жилкәгә тию | елкәгә тейеү |
Аяк/ аяҡ
Кесте 22
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| аягына бозау баскан | аяғына быҙау баҫҡан |
| аяк калмау | аяҡ ҡалмау |
| аякка басу | аяҡҡа баҫыу (ҡалҡыу) |
| аякка бастыру | аяҡҡа баҫтырыу |
| аяк жиргә тимәү | аяҡ (табан) ергә теймәү |
| аяк басар урын да юк | аяҡ баҫыр урын юҡ (баҫҡыһыҙ) |
| аяк басу | аяҡ баҫыу |
| аяк басмау | аяҡ баҫмау |
| аяк атларга ( басарга) да бирмәү | аяҡ атларға (баҫырға) бирмәү |
| аяк астында ятмый | аяҡ аҫтында ятмай |
| аяк астында | аяҡ аҫтында |
| аяк астына салу | аяҡ аҫтына һалыу |
| аягын кыскарту | аяғын ҡыҫҡартыу |
| аяк-кулны бәйләү- | аяҡ-ҡулды (ике ҡулды, ҡулды) бәйләү |
| аяк ялы | аяҡ ялы |
| аяк эзен өзмәү (суытмау) | аяҡ эҙен өҙмәү (һыуытмау) |
| аяк сузу | аяҡ һуҙыу (һоноу) |
| аяк тибеп яшеү | аяҡ тибеп (йәшәү, эш итеү) |
| аяк терәп | аяҡ терәп [һөйләшеү] |
| аяк тартмау | аяҡ тартмау |
| аяктан язу | аяҡтан яҙыу |
| аяктан егу | аяҡтан йығыу |
| аяктан егылу | аяҡтан йығылыу |
| аяк чалу | аяҡ салыу |
| аяклы каза бәла | аяҡлы ҡаза (бәлә) |
| аяклы бәхет | аяҡлы бәхет |
Тел/тел
Кесте 23
| Татар тілінде | Башқұрт тілінде |
| тел сату | тел һатыу |
| тел төбе | тел төбө |
| тел-теш күрсәтү | тел-теш күрһәтеү |
| тел тидерү | тел тейҙереү |
| тел чыгу | тел сыгыу |
| тел чарлау | тел сарлау |
| тел өстенә салырлык азык юк | тел оҫтонә һалырлыҡ [аҙыҡ юҡ] |
| тел очында тору | тел осонда <ғына> тороу (осона килеү) |
| тел озайту | тел оҙайыу (оҙонайыу) |
| тел белән (тел дә) яңак | тел менән (тел дә) яңаҡ |
| тел кайрау | тел ҡайрау |
| тел көрмәкләнү | тел көрмәлеү (бәйләнеү) |
| тел житмәү | тел етмәү |
| тел күтәрү | тел күтәреү |
| теле тышау тотмый | теле тышау тотмай |
| теле телгә йокмый | теле телғә йоҡмай (теймәй) |
| теле табанына житкән | теле табанына еткән |
| теле чарланган | теле сарлап ҡуйған кеүек |
| теле озын | теле оҙон |
| телеңә тилчә төшкере! | телеңә тилсә төшкөрө |
| телең калмас | телең ҡалыр инеме ни (ҡалмаҫ ине) |
| телеңне йотарлык | телеңде йоторлоҡ (йоторһоң) |
| телен кыскарту | телен ҡыҫҡартыу |
| теленә шайтан төкергән | теленә шайтан төкөргән |
| телдән язу | телдән яҙыу |
| телдән төшмәү | телдән тошмәү |
| телдән калу | телдән ҡалыу |
| телне тыю | телде тыйыу (тотоу) |
| телне тешләү | телде тешләү |
| телдә йөрү (йөртү) | телде йотоу |
| тел ачкычы | тел асҡысы |
| телгә салыну | телгә һалышыу (һалыныу) |
| телгә келү | телгә килеү |
| телгә беткән | телгә бөткән |
| телгә алу | телгә алыу |
| тел бәйләнү | тел бәйләнеү |
| тел болгау | тел болгау |
| тел бистәсе | тел биҫтәһе |
| теле бару | тел барыу (әйләнеү) |
| теле авызына сыймау | тел ауыҙга һыймау |
| тел ачылу | тел асылыу |
ІІ. Зооморфтық фразеологимздер.
Кесте 24
| кәжәне кәбестә каравылларга кую | кәзәне кәбеҫтә ҡарауылларға ҡуйыу |
| кәжә маен чыгару | кәзә майын сығарыу |
| кәжә билеты | кәзә билеты |
| тавыклар көләр | тауыҡ көлөр |
| тавык мие эчкән | тауыҡ мейеһе эскән |
| тавык күз | тауыҡ күҙ |
| тавык кетәгедәй генә | тауыҡ кетәгендәй <генә> |
| тавык баш | тауыҡ баш (мейе) |
| қуй өстөнә турғай оялай | |
| куян юрәкле | ҡуян йөрәк(ле) |
| бер атуда ике куян үтерү | бер атыуҙа ике ҡуянды үлтереү |
| эт үлгән жир | эт үлген ер |
| эт-этка, эт- койрыкка жибәрә | эт эткә, эт ҡойроҡҡа ҡөйрөҡ һыртҡа> |
| эт сугару | эт һуғарыу |
| эт тубыгыннан | эт тубығынан |
| эттән алып, этка салу | эттән алып эткә һалыу |
| эт тиресен битенә каплаган | эт тиреһен битенә (башына) ҡаплау |
| эт өрә каруан (бүре) йөрөй | |
| эт белән эзләсәң дә таба алмассың | эт менән эҙләһәң дә таба алмаҫһың |
| эт койрыгыннан да төз | эт ҡойроғонан төҙ булыу |
| эт каешы | эт ҡайышы |
| эт күрмәгәнне күрү | эт күрмәгәнде күреү |
| эт күзе төтен белмәс | эт күҙе төтөн белмәҫ |
| эт көтүе | эт көтөүе |
| эт көнен күрү | эт көнөн күреү (көнөндә йәшәү) |
| эт арасына таяк тыгу | эт ауыҙына ағас тығып йөрөү |
| эт итү | эт итеү |
| эт бәласе белән | эт бәләһе менән |
| эт булу | эт булыу |
| эт бәйләсәң тормас | эт бәйләһәң, торғоһоҙ |
| эт булганчы йөрү | эт булғансы |
| эт белсен | эт белһен |
| эт башына эркет түгелгән заман | эт башына эркет түгелгән [заман] |
| эт ашамас (сүз) | эт ашамаҫ (еймәҫ) [һүҙ] |
| ат дагалаганда бака ботын кыстыру | ат дағалағанда баҡа (тәлмәрйен) ботон ҡыҫтырған |
| атлы казак кебек | атлы ҡаҙаҡ кеүек |
| атлылар аттан төшеп, жәяүлеләр ятып карарлык түгел | атлы кеше төшөп ҡарарлыҡ, йәйәү кеше ятып ҡарарлыҡ |
| атлы барып, жәяү кайту | атлы барып, йәйәү ҡайтыу |
| атка менгәндәй булу | ат(ҡа) менғәндәй (атланғандай) булыу |
| айыуҙан ҡасҡан бүрегә | |
| Аю мае сөртү | айыу майы һөртөү |
| Аю хезмәте күрсәтү | айыу хәзмәте күрҺәтү |
ІІІ. сандық фразеологизмдер
Кесте 25