Мазхабтардың хабари сипаттарға деген көзқарастары 4 страница

Хусн мен қубхтың ақли екендігін қуаттайтын матуридия мен мутазила мазхабтарының дәлелдерін былай тізбектеуге болды:

А) Әрекеттердің мәнінде жақсылық пен жамандық орын алмаса шариғат келмей тұрып, мысалы, өтірік пен шындық бірдей болуы тиіс еді. Сонда оның мәніне қарамай-ақ шариғат ешбір себепсіз әлгі әрекеттердің бірін келесісінен артық санап, оны хусн, ал қаламағын қубх деп бағалаған болып шығады. Егер ол осылай болса шариғаттың үкім қоюда ешбір мән қалмайды. Дана болып табылатын Аллаға мәнсіздік тән емес екендігі белгілі.

Ә) Көркемдік пен ұсқынсыздық ақли болмағанда кейбір нәрселерді істеуге, енді бірін істемеуге адамды жауапты етудің, адамдық рахаттарға кедергі болудың, әсіресе, осы әрекеттеріне байланысты оны ахиретте марапаттау немесе жазалаудың мәні болмас еді. Керісінше діннің қағидалары ұлы және терең хикметтер аясында құралған. Хусн мен қубх осы хикметтердің бір мысалы болып табылады.

Б) Егер әрекеттердің көркемдігі мен ұсқынсыздығы шариғи болмағанда өтіріктің жаман, шындықтың жақсы, әділдіктің көркем, зұлымдықтың ұсқынсыз деп бағалануы адамзат баласының барлық аймақтарында және кезеңдерінде бір ауыздан қабылданбаған болар еді. Әрекеттерді жақсы және жаман деп бөлу діндар және дінсіз адамдардың барлығына тән.

Хусн мен қубх шариғат келмей тұрып, адамдардың жауапты болуын қажет ете ме?Ашарилер хусн мен қубх тақырыбындағы пікірлерінің табиғи жемісі ретінде «ақыл дін келмей тұрып, жақсылық пен жамандықты анықтай алмайды, олай болса, ақыл-есі бүтін адам ешбір үкімге жауапты болмайды. Адамның жауапты болуы уахидің келуімен байланысты. Құран Кәрімде «وَمَا كُنَّا مُعَذِّبينَ حَتّٰى نَبْعَثَ رَسُولاً» (біз пайғамбар жібермейінше ешқандай азап етпейміз) (Исра 17/15) – деп баяндалады».

Мутазилиттер хусн мен қубхтығы анық және белгілі болған әрекеттердің уахи келмесе де ақыл иелеріне уәжіп екендігін қуаттайды. Демек, діни таблиғтан хабарсыз (полюстерде, аралдарда) адамдар көркемдікті, ұсқынсыздықты ақылдарымен тани отырып әрекет етуіне жауапты. Ал қайшы жағдайда азапталады.

Осы тақырып бойынша матуридилер екі топқа бөлінген. Бірінші топтағылар ашариттердің идеяларын қолдаған. Осы топтағы матуридилердің пікірі бойынша әрекеттердің көркем және ұсқынсыз екендігін ұғыну басқа, оған жауапты болу басқа мәселелер. Имам әл-Матуриди бастаған екінші топтағыларға қарағанда ақыл Алланың бар және бір екендігін шариғат келмей тұрып-ақ тани алады және осыған жауапты болады. Ал қалған діни үкімдерді толықтай біле алмағандықтан, адам оларға жауапты болмайды. Адам шебер жаратылған әлемге көз жіберіп, оның жаратушысының бар екендігіне қол жеткізе алады. Имам Әбу Ханифаның көзқарасы да осы топқа жатады.

Таклифу Ма Ла Ютақ (تكليف ما لا يطاق) (құлды күші жетпейтін нәрсеге жауапты ету).Хусн қубх проблемасының жалғасы болып табылатын аталған мәселеде алдымен ешбір жамандық жасамаған құлға Алла Тағаланың азаб беруі (тазиб мути) жайыз немесе жайыз емес екендігін қарастырып көрелік. Ашариттердің пікірі бойынша бұл ақлдық тұрғыда жайыз. Өйткені Алла барлық нәрсенің жаратушысы және жалғыз ғана иесі. Алла өз мүлкінде қалағанынша басшылық етеді. Алайда, бой ұсынған құлға Алланың азаб беруі діни тұрғыда жайыз емес. Матуридилердің пікірі бойынша осындай адамға азаб беру ақылдық және діни жағынан жайыз емес. Егер жайыз болса, жамандық жасаған мен жақсылық жасаған және бой ұсынған мен бой ұсынбаған адамның Алланың алдында тең болуы тиіс. Бұл – құдайлық әділдікке қайшы.

Таклиф – фаиліне қиындық тудыратын бір істі емтихан үшін әмір ету деген сөз. Фаил әлгі істі жүзеге асырса марапатталады, ал орындамаса жазаланады. Ұлы Алланың күш-қауқары жетпейтін бір іспен құлдарын жауапты етпейтіні турасында ислам ғұламалары арасында қайшылық жоқ. Өйткені Құран Кәрімде мынандай аят орын алады: «لا يُكَلِّفُ اللهُ نَفْسًا اِلاَّ وُسْعَهَا» (Әрбір адамды Алла күші жететін нәрсеге жауапты етеді) (Бақара 2/286). Бірақ, Таклифу Ма Ла Ютақ ашариттердің пікірі бойынша ақылдық тұрғыда жайыз. Себебі, Алла нені қаласа соны істей алады. Мутазила мен матурилилердің пікірі бойынша ол жайыз емес. Өйткені, бұл Алланың іліміне, хикметіне, әділдігі мен кемелдігіне қайшы.

Адам күш-қауқары жетпейтін нәрсе үш түрлі болып келеді:

А) Негізінде ақылдық тұрғыда және іс жүзінде адамның күш-қауқарының жетуі мүмкін болғанымен, Алла білген және оған қайшысын қалаған, болуы мүмкін емес нәрселер. Мысалы, бір кәпірдің иман келтіруге жауапты болуы сияқты. Кәпірдің иман келтіруі негізінде мүмкін болғанымен Алла оның иман келтірмейтінін біледі. Әлгі адамның иманы Алланың іліміне қарай жүзеге асуы мүмкін емес. Адам өз жолын өз қалауымен таңдайды. Осындай мәселелерде таклифтің жайыз болатыны ғұламалар тарапынан бір ауыздан мақұлданған.

Ә) Ақылдық тұрғыда және іс жүзінде мүмкін емес нәрселер. Мысалы бір-біріне қайшы екі нәрсенің бір мезетте бас қосуы, жүзеге асуы сияқты. Мұндай нәрсеге жауапты болу жайыз емес екендігін ғалымдар бір ауыздан қуаттаған.

Б) Ақылдық тұрғыда болуы мүмкін болғанымен іс жүзінде (Суннатуллаһтың табиғи жемісі) болуы мүмкін емес және осыған орай, адамның күш-қайраты жетпейтін нәрселер. Адамның қанатсыз және ұшақсыз ұшуы сияқты. Ғұламалар арасында тартыс осы тақырыпта өрбіген. Ашари мен жабрия ғұламалары көркемдік пен ұсқынсыздықтың ақли емес екендігін қуаттағандықтан, осындай болуы мүмкін емес нәрселерді Алланың құлға жауапты етуі жайыз деп есептесе, мутазила және матуридия ғұламалары жайыз деп есептемейді.

Салах-Аслах.Тиімдіге (маслахат), пайдалыға ең лайықты, ең қайырлы нәрсе деген мағынаны білдіретін «аслахты» жарату әһли сунна ғұламаларының пікірі бойынша Аллаға уәжіп және міндетті емес. Ал мутазилиттер әділет принципінің табиғи жемісі ретінде «құлға тиімді, қолайлы нәрсені жарату Аллаға уәжіп (вужуб ала-л-лаһ)». Ал мұның қайшысын ойлау мүмкін емес. «Құлға аслах (тиімді) нәрсені жарату Аллаға уәжіп» деген ұранды бір ауыздан қолдаған мутазилиттер аслахтың мәні турасында, яғни, оның осы дүние өміріне тиімдісін жарату Аллаға уәжіп пе, әлде ахирет өміріне аслах болғанын жарату ма яки екі дүние үшін де пайдалысын жарату Аллаға уәжіп пе деген проблема аясында өзара тартыстар жүргізген.

Алла Тағаланы қалағанын жүзеге асыратын (фаил мухтар) болмыс болу ерекшелігінен айырып, өзіндік қалауы мен ықтияры жоқ (мужибун би-з-зат) болмысқа айналдыратын аслах принципін әһли сунна каламшылары сынға алған және мынандай көзқарастарды ортаға тастаған:

1. Егер құлға аслах болып табылатын нәрсені жарату Аллаға уәжіп болса, дүниеде қиындық көре отырып, ахиретте азап шегетін кедей кәпір жаратылмас еді.

2. Аслахты жарату Аллаға уәжіп болса, ол иелігіндегісін қалағанынша басқара алмайды, оның жасайтын жақсылығы мен құрметі міндетті болып қалады. Құлдары да Аллаға шүкіршілік жасауға міндетті болмаған болар еді. Өйткені осы түсінік бойынша Алла жақсылық жасауға, құрмет көрсетуге міндетті болар еді, яғни құдайдың мойнындағы борыш болып қалар еді.

3. Осы принцип қабылданса, күнәдан сақтану, жетістікке жету, жамандықтың зардабын жою үшін Аллаға дұға жасаудың ешбір мәні болмаған болар еді. Өйткені барлығына ең тиімдісін жарату Алланың борышы болып табылады.

4. Құлдарына ең тиімдісін және ең пайдалысын жарату Аллаға уәжіп болса, одан бас тарту мүмкін болмай қалады. Ондай болса, Алла әлсіз және мәжбүрлі болмыс болып қалады. Ал Алла әлісіздік пен мәжбүрліктен пәк, осыған орай, аслахты жарату Аллаға уәжіп емес, жайыз болып табылады.

Хикмет пен иллат. Хикмет пен иллат мәселесі салахпен, аслахпен жақын байланысты. Барлық мұсылмандар Алланың хаким (дана) екендігін бір ауыздан қолдаған, бірақ, оның хикмет сипатына түсініктеме жасауда әртүрлі көзқарастар ортаға тасталған. Мутазила мен матуридияға қарағанда Алланың жаратқан және әмір еткен әрбір істе бір хикмет, иллат, маслахат және себеп бар. Мұны адам ақылы қуаттай алады. Жабрия мен ашария осындай мәндегі хикмет пен иллатты жоққа шығарады. Десек те, мутазила мен матуридия арасында хикмет мәселесі бойынша толықтай ауызбірлік жоқ. Мутазилиттер Алланың әрекеттеріндегі хикмет пен маслахаттың «уәжіптік», «міндеттілік» жолымен жүзеге асатынын қуаттаса, матуридилер құдайлық әрекеттегі хикмет пен маслахаттың «рақымдылық», «ізгілік», «тарту», «сый» жолымен болатынын алға тартқан. Яғни, «Алланың әрекеттеріндегі құлдардың пайдасын ескеру Алланың мойнындағы міндеті емес, оның рақымдылығы, тартуы болып табылады. Бұл – Аллаға жайыз.

Ашарилер мен жабрилер құдайлық әрекеттерді біршама иллаттармен (себептермен) байланыстыру оның ұлылығына лайықты емес деп есептейді. Бұл – оның қалауын шектеу, құдайлық қалауды хикмет және иллат деп аталатын нәрселерге байлап қою деген сөз.

Матуридилердің пікірі бойынша әлемдегі кез келген нәрсе хикмет пен иллатсыз жүзгеге аспайды. Бірақ, оқиғалардағы хикмет пен иллатты адам үнемі жете түсіне бермейді. Алла әрекеттерінің бір хикмет пен иллатпен байланысты болуы Алланы кемшілікке емес кемелдікке жетелейді. Өйткені Алла кездейсоқ бір нәрсені, мәнсіздікті, мағынасыздықты жаратудан пәк.

Ажал –түсіндірмелі сөздікте «бір нәрсеге белгіленген уақыт» деген мағынаны білдіреді. Ал термин ретінде адам өмірі мен өзге де жандылар үшін белгіленген мерзімге және осы уақыттың соңына, яғни, өлетіні белгіленген уақыт «ажал» деп аталады.

Әрбір индивид пен халықтың ажалы бар. Ажал бір мәрте ғана болады және ол Алланың қадары мен қазасы арқылы жүзеге асады. Адамдарды тірілтетін, ризықтандыратын және өлтіретін Алла Тағалаға ажалды белгілеу тән: «نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ» (сендерге біз өлім мерзімін белгіледік) (Уақиа 56/60). Өлім белгіленген уақыттан бұрын да, кейін де келмейді: «وَلِكُلِّ اُمَّةٍ اَجَلٌ فَاِذَا جَاۤءَ اَجَلُهُمْ لا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلا يَسْتَقْدِمُونَ» (Әр үмметтің бір ажалы бар. Әлгі ажал келген кезде бір сағат та кешікпейді, және ерте болмайды) (Араф 7/34).

«وَلَنْ يُؤَخِّرَ اللهُ نَفْسًا اِذَا جَاۤءَ اَجَلُهَا» (Алла бір адамды ажалы келген кезде ешқандай кешіктірмейді) (Мунафиқун 63/11).

Ажал ешбір себепке байланысты өзгермейді. Кейбір ғибадаттар мен құлшылықтардың өмірді ұзартатыны туралы хадистер әһли сунна каламшылары тарапынан адамдарды жақсы және қайырлы істерді жүзеге асыруға қолдау жасау мақсатында айтылған деп қабылданады немесе мынандай мағыналарды білдіреді: өлімнің ұзаруы туралы хадистердің мәні – қайғы-қасіреттерден алыс, тыныштық пен бақытты болу, қуатты және қайратты өмір сүру. Сонымен қатар, Алла Тағала осындай адамдардың жақсылық жасайтынын білгендіктен, азалда олардың өмірін осыған байланысты артық белгілеген.

Ешбір себепсіз, өз ажалымен, табиғи түрде өлген адам ажалымен өлгендігін мұсылман мазхабтары бір ауыздан мақұлдайды. Алайда, біреу тарапынан өлтірілген (мақтул) адам ажалымен өлді ме ? – деген сұрақ аясында ислам теологиясында тартыстар орын алады.

Әһли сунна каламшыларына қарағанда мақтул ажалымен өледі. Өйткені, ажал - өмірдің еш кемшіліксіз аяқталған уақыты. Егер мақтул біреу тарапынан өлтірілмегенде оның табиғи түрде сол уақытта өлуі немесе өлмеуі жайыз. Мақтулдың өз ажалымен өлгенімен, адам өлтірушінің жазалануы тиіс болуының себебі Алла Тағаланың «وَلا تَقْتُلُوۤا اَنْفُسَكُمْ» (адам өлтірмеңдер) (Ниса 4/29) деп тиым салуына, Алланың өлімді жаратқанымен осы қылмысқа баруына риза еместігіне байланысты.

Ал мутазила мазхабының өкілдері ажал тақырыбында үш түрлі көзқарасқа бөлінген. Әбу-л-Хузайл әл-Аллафтың пікірі бойынша қатил (өлтіруші) мақтулды (өлгенді) өлтірмегенде, мақтул міндетті түрде өлер еді. Бағдат мутазилиттеріне қарағанда өлген адам өлтірушінің әрекетіне байланысты өлді (мутазилиттердің көпшілігі осы пікірді қолдайды). Егер өлтіруші адамды өлтірмегенде әлгі адам міндетті түрде өмір сүрер еді. Олардың пікірі бойынша өлтірушінің жазалануы адамды өлтіргеніне, оның өмірін қиғанына байланысты. Қади Абдулжаббардың қуаттаған үшінші көзқарасы әһли сунна ғұламаларының ұстанған көзқарасы сияқты. Яғни, мақтул ажалымен өлді. Егер өлтіруші оны өлтірмегенде оның өлуі де, өмір сүруі де мүмкін болып табылады.

Ажал қаза және ажал мусамма. Құрандағы бір аятта «هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ طينٍ ثُمَّ قَضٰىۤ اَجَلاً وَاَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ» (Ол сендерді балшықтан жаратты, сосын бір ажал белгіледі, бір ажал мусамма да оның жанында бар) (Анам 6/2), - деп баяндалады. Бұл аят ажалдың бірден көп болатынын білдірмейді. Осы аятта орын алған ажал қаза мен ажал мусамма сөздері әртүрлі мағынада тәпсір жасалған. Оларды былай тізбектей аламыз:

1. Ажал қаза - өлген адам мен халықтың ажалы. Ажал мусамма - әлі өлмегендердің ажалы. Өлген адамдардың ажалдары адамдарға белгілі болады (қаза). Ал тірілердің өлімі олар өлмей тұрып белгілі болмайды. Осыған орай, аятта «бір ажал мусамма да Алланың жанында бар» деп баяндалған.

2. Ажал қаза дегеніміз - өлім, ажал мусамма дегеніміз – қиямет, ол Аллаға ғана аян (Алланың жанында).

3. Ажал қаза – жаратылғаннан өлімге дейінгі ажал (кезең). Ажал мусамма - өлімнен қайта тірілу арасындағы барзах өмірі.

4. Ажал қаза – ұйқы, ажал мусамма - өлім.

5. Ажал қаза – адамдардың Лауху Махфуздағы өмірі. Ажал мусамма құдайлық ілімде орын алған адам өмірі.

6. Ажал қаза дегеніміз – адамның сүрген, өткен өмірі, ажал мусамма – қалған өмірі.

7. Осы екеуі де - өлім. Бірақ, ажал қаза – қылышпен өлтірілу, тұншығып, жанып өлу, т.б. кездейсоқ себептерден туындаған өлім. Ажал мусамма - өлім сәтіне дейін сау өмір сүріп, табиғи түрдегі өлім.

8. Ислам философтарының пікірі бойынша ажал қаза – табиғи ажал, ажал мусамма – ихтирами (құрметті, абыройлы) ажал. Табиғи ажал – адамның жаратылысында бар, денедегі жылылықтың сууы, ылғалдықтың құрғауы, кәрілікпен физикалық дененің өз функциясынан айрылуы арқылы жүзеге асатын ажал. Ал ихтирами ажал – ауру, апат сияқты оқиғалардан туындаған ажал деген сөз.

Осы көзқарастар ішінде ажал қаза – жекелеген адамдардың ажалы, ал ажал мусамма – Алла тарапынан белгіленген әлемнің ажалы, яғни, қиямет деген көзқарас әһли сунна каламшылары тарапынан көп қолдауға ие болған.

Ризық – сөздікте пайдаланылатын және берілген нәрсе деген мағынаны білдіреді. Ал термин ретінде ризық – Алла Тағаланың барлық жандыларға жеп-ішу, пайдалану үшін берген игіліктері деген сөз. Осы анықтамаға қарағанда ризық халалмен қатар харам нәрселерді де қамтиды. Әһли сунна каламшыларының ризыққа деген түсініктемелері былай:

1. Ризық беруші – тек Алла Тағала ғана. Осы тақырып бойынша Құран Кәрімде былай баяндалады: «وَمَا مِنْ دَاۤبَّةٍ فِي الاَرْضِ اِلاَّ عَلَى اللهِ رِزْقُهَا» (жерде жүрген (әлемде) тірі жандының барлығының ризықтары Аллаға тән) (Худ 11/6). Тарзиқ (ризықтандыру) оның фиили сипаттарына жатады және Алланың такуин сипатына қатысты.

2. Харам болып табылатын бір нәрсеге қол жеткізген құлға ол ризық болып саналады.

3. Харам ризық есептелгенімен Алла Тағала харамға риза емес. Оған дәлел ретінде мына аятты ұсынуға болады: « فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللهُ حَلالاً طَيِّبًا» (Енді сендерге Алланың ризық ретінде берген нәрселерінен халалын және тазасын жеңдер) (Нахл 16/114).

4. Әрбір жанды өз ризығын жейді. Адам өзгенің ризығын жей алмайтыны тәрізді, өзге біреу де оның ризығын жей алмайды.

Мутазилиттердің пікірі бойынша харам ризыққа жатпайды. Себебі, олар ризықты «иесінің мүлігі аясында заңды жолмен жейтін нәрсе» немесе «пайданалуға тиым салынбаған нәрсе» деп анықтама жасаған. Осы анықтамаға қарағанда тек халал нәрселер ғана ризық болып табылады. Егер ризыққа осылай анықтама жасалса, жануарлар мен өмір бойы харам нәрселерді жеп келген адамдар Алла тарапынан ризықтандырылмаған болып шығады, ал бұл – қате түсінік. мутазилиттердің осы тақырыпта өзінше түсініктеме жасауының себебі мынау: ризық беру міндетті түрде Аллаға ғана тән. Одан басқа ризық беруші ешкім жоқ. Құл харам нәрселерді жегеніне байланысты айыпталуға, жазалануға тиіс болады. Ал Аллаға тән болған нәрселердің ұсқынсыз жаман болуы мүмкін емес. Харам да жамандыққа, ұсқынсыздыққа жатқандықтан оның Аллаға ешбір қатысы жоқ болып шығады.

Ал әһли сунна ғұламаларының пікірі бойынша ұсқынсыздық пен жаманды жарату жаман емес, жамандық пен ұсқынсыздыққа қол жеткізу жаман болып табылады. Құлдың харамға жататын ризықты жегеніне байланысты жазалануға тиіс болуының себебі оның харамды таңдауына, жузи ирадасын соған бағыттауына, қысқаша айтар болсақ, харамға қол жеткізуіне (касб) байланысты.

НУБУУАТ (ПАЙҒАМБАРЛЫҚ)

Нубууат, рисалат және бисат ұғымдары. Нубууат – Алла мен құлдары арасындағы байланысты білдіретін термин. Алла жауаптылықтарын ескерту мақсатында құлдары арасындағы кейбірін елші ретінде таңдаған және осы жолдағы әмірлері мен тиымдарын білдірген. Құранда бұл былай түсіндіріледі:

«رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَمُنْذِرينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللهُ عَزيزًا حَكيمًا» (Бұрынғы пайғамбарлардан кейінгі адамдарға сылтау айтпау үшін жақсы хабар жеткізуші, ескертуші етіп, тағы да пайғамбарлар жіберіп тұрдық. Алла – ұлы, ол хикмет иесі) (Ниса 4/165).

Нубууат терминінің орнына қазақ тілінде парсы тілінен енген пайғамбарлық сөзі қолданылады. Ал араб тілінде пайғамбарлық нубууат, рисалат және бисат терминдерімен түсініріледі.

Нубууат. Нубууаттың қандай сөз түбірінен туындағаны жайлы екі түрлі көзқарас бар. Оның біріншісі ол «نَبْوَةٌ» немесе «نَبَوَاتٌ»(نبو) түбірінен туындаған және «жоғарылық», «ұлылық» деген мағынаны білдіреді. Осыған қарағанда нубууат Алланың белгілеген бір мәртебесі және құдайлық уахи мен хабар алғанына байланысты пайғамбарды жоғары мәртебеге қоюы деген сөз. Екінші көзқарасқа қарағанда нубууат «хабар беру» мағынасына сәйкес келетін (نَبَأَ) «наба» етістігінен туындаған, осыған қарағанда соңындағы хамза түсіп қалса да «наби» сөзі «Алладан хабар алып келген» мағынасын білдіреді.

Нубууат діни термин ретінде «Алла мен ақыл иесі құлдары арасында бұл дүние мен о дүниеге қатысты қажеттіліктерді өтеу үшін жасалатын елшілік міндеті» деп анықтама жасалады. Наби – «өзіне уахи етілген нәрсені таблиғ жасау мақсатында Алланың жіберген адам» деген сөз. Расулмен жаңалыстырып алмау үшін мынандай анықтама да жасалған: «құлдары арасынан таңдап, жаңа шариғат берілместен құдайлық білімдерді уахи ету үшін бір қауымға немесе бүкіл адамзат баласына Алланың жіберген адамдары наби деп аталады».

Рисалат– сөздікте «міндет» мағынасына сәйкес келеді. Діни термин ретінде Ұлы Алланың хабарларын құлардарына жеткізу мақсатында құлдары арасынан кейбірін таңдап, міндет жүктеуі. «اِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَر۪يمٍ» (Ол (Құран) – күмәнсіз қадірлі бір елшінің (Жабраилдің) алып келген сөз) (Тауир 81/19) деген Құран аятындағы расул сөзі кейде Жабраил періштеге нұсқалса, кейде пайғамбарға айтылады: