Калам ілімінде үкімдер мен дәлелдер

Үкімдер. Үкім бір нәрсеге сену немесе жоққа шығару, екі идея, екі нәрсе арасында оңды немесе теріс байланыс орнату деген мағынаны білдіреді. Сондай-ақ, құрылған байланыстың нәтижесі және оны түйсіну де үкім деп аталады. Бұлар – үкімнің логика іліміне тән анықтамасы. Ал дінде ақыл иесі, балағат жасына жеткен адамдардың (мукаллаф) әрекеттерімен байланысты парыз, уажіп, сүннет, харам, макрух ... сияқты діни және құдайлық бұйрық болып табылады. Үкімдер сүйенген дереккөзіне қарай «діни үкімдер», «ақли үкімдер» деп екіге бөлінеді.

Діни үкімдер. «Ахками илаһия», «ахками шария» деп те аталатын діни үкімдер – настардан шығарылған үкімдер. Діни үкімдер Алланың бар екендігі сияқты тікелей ақыл меңгере алатын үкім болуы да, намаздың парыз болуы сияқты діннің түсініктемесі арқылы анықталатын болуы да мүмкін. Діни үкімдердің түп бастауы – насс, яғни, Құран, Сүннет, ижма және қияс. Ижма мен қияс бастапқы екі дереккөзбен байланысты. Сүннет Құранның түсініктемесі мазмұнында болса, ал Құран «аслу-л-усул» (негіздердің негізі) деп аталады. Діни үкімдер үш топқа бөлінеді: амалмен байланысы жоқ үкімдер асли, итиқади үкімдер, амалмен байланысты амали, фари үкімдер. Жүрек пен ар-ожданға байланысты діни үкімдер ахлақи үкімдер деген атауды иеленеді.

Итиқади үкімдер. Ислам дінінің теориялық үкімдерін құрайтын итиқади мәселелер алты негізде жинақталған. Оларды ішіндегі Аллаға иман, пайғамбарларға иман сияқты тақырыптарда ақли түсініктемелер, дәйектемелер жасау мүмкін болса, періштелерге, ахиретке иман сияқты тақырыптарда ақли дәлелдерге негізделмейді, тек нақлға жүгініледі. Бірақ, осындай типтегі мәселелерде ақыл мүмкін емес деп қабылдамайтын нәрселер жоқ,

Итиқади үкімдерде бірнеше шарттар қарастырылады:

1. Итиқади үкімдер қати, кесінді білім беруі тиіс. Осыған орай, бір үкім итиқадтық тақырыптарда нақты дәлел болуы үшін Құран аяты немесе мутауатир хадис болуы тиіс (қатииат).

2. Итиқадтық үкімдердің дәлел болуы үшін Құран аяттары мен мутауатир хадистердің ұсынған мағынасы нақты, анық және кесінді болуы тиіс, екі түрлі мағынаны білдірмеуі қажет.

3. Итиқади үкімдер уақытқа, аймаққа, индивид пен қоғамға қарай өзгермейді, үнемі тұрақты болады (ла ятағаййар). Осы себеппен барлық пайғамбарлар иман мәселесінде бір сенімді насихаттаған. Алғашқы пайғамбар Адамның итиқады қалай болса, соңғы пайғамбардың сенімі де солай.

4. Итиқади үкімдер – тұтас, олар бөлінбейді. Яғни адам Алланың бар екендігіне сеніп, періштелерге сенбесе иман келтіргендер қатарына жатпайды. Итиқади үкімдердің негізі мен мәні – Алланың бар және бір екендігі. Осыған орай, каламшылар Аллаға иман келтіруді «аслу-л-усул» деген ат берген. Итиқади үкімдермен калам және ақаид ілімі айналысады.

Амали үкімдер. Мукаллаф иесінің орындауы тиіс практикалық амалдар мен міндеттер деген мағынаны білдіретін амали үкімдер екіге бөлінеді: ғибадаттар және муамалаттар.

Ғибадаттар адам ойын, рухын және қалауын тәрбиелейді. Ғибадаттардың рухы – ықылас. Ғибадаттардың орындалуында дүниелік пайдалар көзделмейді, ол тек Алланың ризалығын алуды мақсат етеді. Ғибадаттардың түп бастауы Құран, Сүннет және осы екеуіне негізделген ижма мен қияс. Ғибадаттар Алла үшін жасалады, ол көбеймейді, азаймайды. Уақыт пен әдет-ғұрыптың өзгеруімен ол өзгеріске ұшырамайды.

Муамалат – адамдар арасындағы құқықтық, адамдық және әлеуметтік қатынастарды реттейтін үкімдер. Муамалаттың рухы - әділдік. Оның негіздері Құран мен Сүннетте орын алған. Муамалат үкімдері Құран мен Сүннетке қайшы келмейтін шартпен уақыттың, кеңістіктің, әдет-ғұрыптың өзгеріске түсуіне қарай бейімделе береді. Амали үкімдермен фиқх және ислам құқығы айналысады.

Ахлақи үкімдер – адамдардың өз арасында және өзге жанды мақұлықтармен (тіпті жансыз жаратылыстармен де) болатын қатынастарды реттейтін, тәрбиелік құралдар қоятын, нәпсінің тәрбиеленуіне негізделген үкімдер. Ислам ахлағына қатысты үкімдер Құран мен Сүннетте кең түрде қарастырылған. Ахлақта «Алланың бұйрығына құрмет, оның жаратқандарына мейрімділік, жаратылғанды жаратушысына орай құрмет көрсету» маңызды принцип болып табылады. Ахлақи үкімдер «қалби» немесе «ождандық үкімдер» деп те аталады. Осындай типтегі үкімдермен ахлақ пен тасаууф ілімі айналысады.

Діни үкімдердің итиқади жағы. Адамның орындауы жағынан исламның қойған үкімдері итиқади, амали және ахлақи деп үшкі бөлінгенімен, олардың барлығының итиқади қыры бар. Діни үкім қандай топта болса да Құранмен немесе мутауатир сүннетпен қуаттандырылса, оның діннен екендігіне, ислами үкім екендігіне сену уәжіп. Осы жағынан Құран аяттары мен мутауатир хадистермен қуаттандырылған барлық діни үкімдер субут (келу) жағынан итиқади деп есептеледі. Мысалы, адам өлтіру харам, намаз оқу парыз деп сену керек. Бұл – итиқади үкім. Бірақ, адам - өлтіру, намаз оқу амалдық әрекет. Осының мәнін ашар болсақ, бір адам бір мұсылманды өлтіру харам деп есептемесе кәпір болады. Ал харам екендігіне сенгенімен, адам өлтірсе, күнәһар мүмін болып шығады.

Ақли үкімдер.Ақылдық үкім де үшке бөлінеді: вужуб, имкан және имтина. Егер бір нәрсенің бар екендігі міндетті болса уәжіп (Алланың бар екендігі сияқты), бар екендігі мен жоқ екендігі бірдей болса, мумкин (адамның бар екендігі сияқты), жоқ екендігі міндетті болса, оны мумтани (құдайдың екеу болуы, бөліктің бүтіннен үлкен болуы сияқты) деп аталады.

Уәжіп. Бар болуы затының негізі болатын, заты мен бар болуы арасында өзгешелік болмайтын, бар болуы себепке мұқтаж болмайтын болмыс уәжиб болып табылады.

1. Уажибтің бар болуынан бұрын жоқтық деген нәрсе жоқ. Уәжіптің жоқ екендігін бір сәтте болса ойлау мүмкін емес, ол – қадим, азали, хадис емес.

2. Азали болатын заттың абади (мәңгі) болуы да міндеті. Уәжіптің соңы жоқ.

3. Уажиб ли затиһи ешнәрседен құралмаған. Ол атомдардан бөліктерден денелерден, бейнелерден, араздардан тұрмайды.

Мумкинге бар және жоқ екендігі затының негізі емес, заты тұрғысынан қарастырылғанда бар екендігі мен жоқ екендігі бірдей, жоқ болуы да мүмкін, бар болуы үшін бір себепке мұқтаж болатын деп анықтама жасалады. Мүмкиннің екі ерекшелігі бар.

1. бар болуы үшін бір себепке мұқтаж, осы себеп оның бар болуын жоқ болуынан таңдап алады. Мумкиннің жоқ болуы себептің жоқ болуымен байланысты.

2. Мумкиннің себебінен бұрын, себебімен бірге бар болуы мүмкін емес. Осы себепке байланысты мумкин хадис (кейіннен жаралған).

Мумтани – жоқ екендігі затының жоқ екендігімен байланысты, оны бар деп ойлау мүмкін емес болмыс.

ДІСТЕР

Каламшылар әдіс сөзін «тариқ» терминімен түсіндіреді, ол дұрыс тұжырыммен көзделген нәтижеге жетуді қамтамасыз ететін құрал деген мағынаны білдіреді. Исламдық шығармаларда «нахув», «усул», «манхаж-минхаж» сөздері әдіс деген мағынаны білдіреді.

Дін – Алла тарапынан шығарылған құдайлық заң. Алайда, аталған заңдағы ақиқаттар адамдар тарапынан қалай қабылданатыны, мәні қандай жолдармен анықталатыны турасында белгілі бір тоқтам жоқ. Осы тақырыпта негізінен ақиқаттың мәнін ашуға талпынған адамның таным мен білімге қол жекізу жолы не (асбаби илм) екендігіне тоқталамыз. Таным мәселесі «эпистемология», «марифат теориясы», «тариқи марифат» деген атаумен зерделенетін аталған тақырып проблеманы ортаға тастау жағынан ежелден бері қарастырылып келеді. Танымның бастауы мен дәйектілігіне рационалдық, эмпирикалық, сыни, интуициялық сияқты теориялар алға тартылғаны сияқты танымның алуан қырлы жағынын қарастырылуы жағынан да реализм, идеализм сияқты концепциялар ортаға тасталған.

Ислам ойлау жүйесі тарихында танымның бастауы (әдісі) мәселесінде әртүрлі көзқарастар ұсынылған. Ғазали осы көзқарастарды «әл-Мункиз мина-д-Далал» атты шығармасында (каламшылар, батынилер, философтар, суфилер деп) 4 топ бойынша қарастырған, ол салафияны осы жіктеуге қоспаған. Ғазали «әл-Қануну-л-Кулли фи-т-Тауил» атты шығармасында былай жіктейді:

1. Үнемі ақылды алдыңғы қатарға шығарғандар және нақлға орын бермегендер;

2. Үнемі Нақлды алдыңғы қатарға қойып, ақылға орын бермегендер;

3. Ақылды негізге алып, нақлды оған тәуелді қылғандар;

4. Нақлды негізге алып, ақылды оған бағынышты қылғандар

5. Ақылды да, нақлды да негіз ретінде қабылдаған және олардың арасында ешқандай қайшылық жоқ деп есептегендер.

Ғазали осы жіктемесінде суфилерге ешбір орын бермеген.

Танымға қол жеткізу мәселесінде ғұламалар арасында мынандай жіктеме кең таралған: 1. Салафия, 2. Каламшылар; 3. Суфия; 4. Философтар.

1. Салафия. Итиқади мазхабтар зерделенген кезде салаф мазхабының да ислам калам ілімінде өзіндік орны бар екендігі байқалады. Салафилер итиқади тақырыптарда Құран аяттары мен хадистердың сыртқы мағынасымен (муташабихтер де) ғана шектеліп, оларды сол күйінше қабылдайды, ташбих пен тажсимге орын берместен, тауил де жасамай наста қалай тұрса, сол күйінше сенеді. Тіпті, сыртқы мағынасымен қарастырылғанда бізді ташбих пен тажсим идеясына жетелейтін «яд», «уажһ», «айн», «истиуа» сияқты хабари сипаттарды сол күйінше қабылдайды. Бұларға тауил жасауды, итиқади тақырыптарда қалай, неге деген сұрақ қоюды бидғат деп санайды. Имам Маликтен «Ұлы Алла Құранда «Рахман ғарышқа истиуа жасады (Таха 20/5)», - деп айтқан, сонда қалай истиуа етті?» - деп сұралғанда, ол былай деп жауап берген: «истиуа – малум (аятпен қуаттандырылған), ал мәні ақылмен танылмайды. Алланың ғарышқа истиуа еткеніне сену – парыз. Ал мәні жайында сұрай – бидғат».

Салафиттер Али Имран сүресінің 7-ші аятында орын алғаны сияқты Құранның тауилін, муташабихтарда нұсқалған мағынаны тек Ұлы Алла ғана біледі, осыған орай, оның сыртқы мағынасына мән бермеу, шынайы мәнін Аллаға қалдыру ең дұрыс жол деп есептейді. Осыған орай, салафиттер муташабихтарға ақыл аясында түсініктеме жасаған каламшылар мен философтарды, кашф пен илхам аясында тауил жасаған суфилерді айыптаған.

2. Каламшылар. Каламдық әдісті алғаш мутазилиттер қолданған. Одан соң сунниттік каламшылар осы әдісті одан ары жалғастырды. Бастыпқыда сунниттер ақылға аса көп орын бере қоймағанмен, мутааххирин дәуірінде ақылдың маңызы арттырыла бастады. Осы дәуірде каламшылардың философияның ықпалында қалғандығы, «назар» деп аталатын истидлалды көп қолданғандығы байқалады.

Каламшылардың пікірі бойынша білім мен танымға қол жеткізудің үш түрлі жолы бар.

Сезім мүшелері.Каламшылар сезім мүшелерін білімнің тікелей қайнары ретінде қарастырған және сезім мүшелерімен қол жеткізілген танымды ақиқат, нақты таным ретінде қабылдаған. Каламшылар сезім мүшелерімен келетін танымды қабылдамағанда өз іштерінде қайшылыққа тап болары анық. Өйткені, уахиде әлемдегі көптеген жаратылыстар Алланың бар екендігіне дәлел болып табылады. Ал бұларға тек сезім мүшелерімен ғана қол жеткізуге болады.

Каламшылар «хауас хамса захира» деп атаған бес сезім мүшесін адамға мәлімет беретін мүшелер ретінде қабылдаған. Бұлардан басқа білімнің қайнары ретінде басқа сезім мүшесі мен түйсік қабылданбайды. Каламшылар бес сезім мүшесі деп есептеген мүшелер - «көру», есту», тату», «ұстау» және «иіскеу». Алайда, философтар мен кейбір мутааххирин каламшылары аталған бес сезім мүшесін сыртқы сезімдер деп атаған. Аталған бес сезім мүшесінен басқа адамға мәлімет беретін ішкі сезім, интуиция да бар. Аталған интуицияларды «хисси муштарак» (ортақ сезім), «уахим» (елестету), «хаял» (қиял), «хафыза» (еске сақтау) және «муфаккира» (ойлау) деп беске бөлген.

Калам кітаптарында сезім мүшелерінен алынған таным мен білім деген кезде негізінен сыртқы сезім мүшелері - көру», есту», тату», «ұстау» және «иіскеу» нұсқалады. Осы сезім мүшелерінен келген танымдар ақиқат және нақты білімдер болып табылады. Егер осы сезім мүшелерінің бірі өз қызметін атқармаса, оның жеткізген мәліметтері нақты, ақиқат болмағанмен, бұл оның кемістіктен туындағаны белгілі. Осыған орай калам кітаптарында бес сезім мүшелері баяндалған кезде олар «хауас салима», яғни «өз деңгейіндегі, жұмыс істеп тұрған мүшелер» деп аталады.

2. Хабар (Хабар Садиқ).Болған оқиғаға сәйкес жеткізілген хабарлар ақиқат, дұрыс хабар деп аталады. Ол мутауатир хабар және пайғамбардың хабары (хабари расул) болып екіге бөлінеді.

1. Мутауатир хабар. Бір тақырып жайында өзара келісе отырып, өтірік айтуы мүмкін емес көптеген адамдардың немесе көпшіліктің куәлігімен, сөздерімен қуаттандырылған, жеткізілген хабар – мутауатир хабар деп аталады. Мұндай типтегі хабардағы маңызды мәселе – қабылданған немесе сенген мәліметтің ақиқаттығында ешбір күмән тудырмайтындай таным мен білім болуы тиіс.

Мутауатир хабар арқылы пайда болған ілім мен таным зарури ілім деп аталады. Мәліметтің мутауатир хабар болуы үшін мына шарттар болуы тиіс:

1. Хабар бергендердің мәліметтері бес сезім сезім мүшесінің бірімен меңгеруге болатын немесе сезілетін нәрселер болуы тиіс. Бір мифтің жеткізілуі зарури танымға жатпайды;

2. Хабарды риуаят етушілер арасында бірдейлік болуы тиіс, олардың мәліметтері бір мағынада, бірдей сөзде, бірдей сөйлемдер типінде болуы керек, жеткізілген хабар қати және нақты болып табылатын настарға қайшы келмеуі тиіс;

3. Хабар берілген нәрсе мумкинатта болуы, саналық тұрғыда жүзеге асуы мүмкін емес нәрселер болмауы тиіс.

Міне, осы шарттарды бойына жинақтаған мутауатир хабарлар нақты білім-таным болып табылады. Біз көре алмаған көптеген мемлекеттер мен тұлғалардың бар екендігін және олардың ерекшеліктерін мутауатир хабарлармен білеміз және олардың ақиқаттығына ешқандай күмән келтірмейміз.

Мутауатир емес машхур мен ахад хабарлар барлық күмән түрлері мен екі ойлылықты жоятын, яқин дәрежесіндегі ілім болмағандықтан итиқади мәселелерде нақты дәлел ретінде қолданылмайды.

2. Пайғамбардың хабары (Хабари Расул). Бұл – рисалаты немесе нубуаты, яғни пайғамбарлығы мұғжиза арқылы қуатталған бір пайғамбардың хабары. Мұғжиза –пайғамбарлықтың ақиқаттығын дәлелдейтін белгілердің бірі. «Пайғамбардың хабары» деп аталудың себебі жеткізген уахилік мәліметтермен қоса олардың адамдық қасиеттері мен бұл дүниеге қатысты тәжірибеге негізделген білімдерінің маңыздылығымен байланысты.

Пайғамбар берген хабар мұғжиза көрсетуден бұрын зарури емес, истидлали, назари білім болатын. Өйткені, оның зарури болуы үшін пайғамбар болуы тиіс. Ал пайғамбарлығы мұғжизамен қуаттандырылуы, Алла тарапынан міндеттелген біліммен негізделуі қажет. Демек, оның пайғамбарлығы көрсететін мұғжизаларымен дәлелденеді. Сонда ғана оның жеткізген білімі де зарури, үкімі де күшін жоймайды. Пайғамбардың хабары да бес сезім мүшесінің бірімен және мутауатир хабармен қол жеткізілген мәліметтер тәрізді нақты, яғни зарури білім болып табылады.

4. Ақыл.Таным мен білімге қол жеткізу жолдарының үшіншісі – ақыл.Сезім мүшелерімен анықталатын әлемнен тысқары қалған, ойлану, пайымдау және тұжырымдау арқылы қол жеткізілетін абстрактілі танымдар ақылмен меңгеріледі. Сезім мүшелері көзбен көруге, қолмен ұстауға, мұрынмен иіскеуге, дәмін татып көруге, құлақпен естуге болатын нақты заттарды игерсе, ақыл абстрактілі ұғымдар мен пайымдаулар туралы адамға мәлімет береді.

Сезім мүшелері де, ақыл да адам жаратылысына берілген қуаттар мен қабілеттер болып табылады, бірақ, олар адамдар арасында аз да болса бір-бірінен ерекшеленеді. Әрбір адамның өзіне тән қабілеті бар болғаны сияқты әрбір адамда ойлау, тұжырымдау деңгейлері әртүрлі болып келеді.

Ақылға материалдық емес қуат, абстрактілі, рухани жаухар, құдайлық нұр деп анықтама жасалады. Келесі бір анықтамаға қарағанда ақыл адамда орын алатын (нафс натиқа), сөйлей алатын жанға тән қуат, жан осы қуатмен танымдарға қол жеткізеді, ұғымдардың мәнін ашуға қабілетті болады.

Ақыл – құпиялардың мәнін ашып, оларға тұжырым жасап, дәлелдермен сеніп, бес сезім мүшесімен анықтап, түйсініп қабылдайтын жаухар. Ақылдың мәні турасында келіспеушіліктер орын алғаны сияқты танымға себеп болу мәселесінде де ойшылдар арасында түсініспестіктер бар. Ақыл адамның ілім мен танымға қол жеткізуде басты құралдардың бірі болып табылады. Метафизикалық әлем тек ақыл арқылы игеріле алады. Сезім мүшелері мен ақыл арқылы алынған білімдер мен танымдардың жиналатын жері адам ішкі әлемінің орталығы – қалб (жүрек). Қалб дегеніміз – адамның бүкіл рухани әлемі.

Білім мен таным түрлері.Калам ілімінде таным мен білім бірнеше топтарға бөлінеді. Оның бірінші Аллаға және адамға тән білімдер өзінің мәні мен мазмұны жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Аллаға тән білім әуелгісіз және соңсыз ерекшеліктерге ие болса, адамға тән білімнің бастауы мен соңы да шектеулі. Себебі, Аллаға уақыт пен кеңістік тән болмағандықтан, оны әуелгі және соңғы деп шектеу дұрыс емес. Ал адам уақыт пен кеңістік ішінде орын алғандықтан, оның білімінде бастапқылық пен соңғылық, сан мен сапа орын алатыны белгілі. Осыған орай, калам ғұламалары Алланың біліміне бастапқылығы мен соңы жоқ деген мағынаны білдіретін «қадим білім», ал адамдікін «хадис білім» деп ат берген.

Келесі бір айырым білімнің ақылмен және хабар жолымен қол жеткізілуіне байланысты. Адамның ойлануымен, ұғыныуымен қол жеткізілген білім «ақли білім» деп аталса, өзге бірінен мәлімет алуы арқылы меңгерілген хабарлар «нақли білім» деп аталады. Мысалы, адамның ойлануымен саналық қорытындыларымен шығарылған білім «ақли білім» деп аталса, Алланың періштесі арқылы пайғамбарларына жеткізілген білім бір адамнан келесі бір адамға жеткізілуі «нақли білім» болып табылады.

Осы тақырыпта келесі бір айырым білімнің нақтылығы мен тақты еместігіне байланысты. Ақли білім берік те объективті білімдерге арқа сүйейді және нақтылық білдірсе, «бурхани білім», ал күмән тудыратын немесе субъективті дәлелдерге негізделсе, тек нандыруға бағытталған болса «хатаби білім» деп аталады. Хатаби сөзі хитабтан туындаған, яғни шешендікпен, қызыл тілмен біреуді сендіру мағынасына сәйкес келеді. Ал бурхан каламда да, философияда да нақты дәлелді білдіреді. Демек, дәлелге негізделген білім «бурхани білім», ал шешендікке негізделген білім «хатаби білім» деп аталады.

Хабар жолымен қол жеткізілген нақли білім нақты білім мағынасындағы яқини және күмәнді білім мағынасын білдіретін «занни» болып екіге бөлінеді. Жоғарыда баяндалғаны тәрізді жалған болуы мүмкін емес көпшілік қауым тарапынан жеткізілген, яғни мутауатир хабардың ішкі мәні астарлы, құпия болмаса, ол білім нақтылықты білдіретін яқини білім деп аталады. Ал хабар бір адамның мәлімдеуімен жеткізілген ахад хабар немесе мутауатир болғанымен мағынасы астарлы, жабық болса мұндай білім түрі занни деп аталады.

Ақылмен қол жеткізілетін білім «зарури немесе истидлали» деп бөлінеді. Оның заруриі «бадихиат» деп те аталады. Мысалы бүтін – бөлшектен үлкен деген сияқты. Ал истидлалиі «касби», «иқтисаби» және «назари» білім деп те аталады. Бұл таным жалпыдан жекеге өту (талил, дедукция, мысалы, барлық адам өледі. Али – адам. Демек, Али де өледі) немесе жекеден жалпыға өту (истиқра, индукция, мысалы, Али, Хасан және Мақсат ақыры өледі. Али де, Хасан да, Мақсат та – адамдар. Демек адамдардың барлығы өледі.) яки жекеден жекеге өту (тамсил, фиқхтық қияс, мысалы, нәрсе арасындағы ұқсастықтарға қарай отырып, біріне шығарылған үкімді екіншісіне де қою) жолымен қол жеткізіледі.

Каламшылар нақлды басты дереккөз ретінде қабылдай отырып, ақылға да мейілінше маңыз берген. Ақыл діни үгіт-насихаттарда қажетті құрал болып табылады. Ал ақылы жоқтың діни жауапкершілігі де жоқ. Сондай-ақ ақыл – жақсы мен жаманды ажырата алуға, тануға қабілетті қасиет. Бірақ ақыл жеке өзі ақиқаттың барлығын табуға қауқарсыз, өзінше діни ақидаларды анықтай алмайды, парыз бен харам сияқты діни бұйырықтарды білмейді.

Дін ақылдың жолдан адасуынан қорғайды. Ал ақыл нақлға қуат береді, ол нақлдың алып келген негіздер мен үкімдердің хикметін ұғынуға құрал болып табылады. Құранда көптеген аяттар адамға ойлануға, тұжырым жасауға кеңес береді.

Каламшылардың пікірі бойынша діни әдісте ақыл мен логиканы жоққа шығаруға ешбір себеп жоқ. Бірақ, ақыл таба алмайтын жағдайлар кездесуі мүмкін.

3. Суфилер. Суфилердің пікірі бойынша ақыл мен нақл берлігі бір деңгейде ғана діни танымның қайнар бастауы болғанмен, ең жоғары, ең қасиетті діни білімдерге кашф пен илхам арқылы қол жеткізіледі. Кашф пен ихам адамға Алла мен оның сипаттары жайлы тікелей білім берсе, ақыл мен насс жанама түрде ғана мәлімет бере алады. Ішкі тәжірибе мен рухани мушахадаға негізделген тікелей танымдар, яғни, мағрифат пен ирфан настардың нақл және риуаят етілуіне немесе ақылдың жасайтын қияс пен истидлалға арқа сүйейтін жанама танымдардан анағұрлым құнды және маңызды. Суфилер жылдар бойы хал кешумен Құран аяттары мен хадистерден, барлығына мәлім білімдерден өзгеше жаңа білім ортаға қоюға тырысқан. Настардың сыртқы мағынасы өздерінің кашфы мен илхамы нәтижесінде қол жеткізілген білімге қайшы келсе, настарды кашф аясында тауил жасауға тырысады.

Суфилердің пікірі бойынша Құранның аяттарынан мынандай мағына шығаруға болады (Кахф 18/65; Анфал 8/29; Бақара 2/282; Анкабут 29/9;Анам 6/125; Зумар 39/22): құл жан дүниесімен талпынып, амалдары мен ғибадаттарын ең жоғары деңгейде жүзеге асырып, ашкөздіктері мен дүниелік қамдарынан алыстап, зухдтың өмір кешсе, Алла Тағала оған қайрымдылығымен илхам, мағрифат деп аталатын таным, нұр және фурқан береді. Сонда құл діни ақиқаттарды, құдайлық сырларды осы біліммен анық мәнде меңгере алады. Қол жеткізуде бұған титтей де де әсері болмағандықтан мұндай таным түрі «маухидаи илаһия», «алтафи раббания» және «уахби» ілім деп аталады.

Суфилер салаф жақтастарын да, каламшылар мен фиқхшыларды да «захир (сырты) ғұламалары» деп есептейді. Олар өздерінің ілімнің мәнімен, ал захир ғұламалары оның тек сыртқы қабығымен айналысатынын қуаттайды.

Каламшылардың көпшілігі суфилердің білімге қол жеткізудің шынайы жолы деп есептеген кашф пен илхамды ақиқатқа жеткізуші таным түрі деп санамайды. Өйткені, илхам кез келген адам тарапынан қолданылуы, бақылауға алынуы мүмкін білімге қол жеткізу жолы емес. Сонымен қатар, кашф пен илхам иесі адам қателіктерден сақтандырылмаған (масум емес). Осыған орай, каламда тек пайғамбарлардың илхамы білімнің бастау көзі ретінде қабылданады. Алайда, Ғазали, Рази және Амиди сияқты каламшылар кашфпен және илхаммен яқин, қати білімдерге қол жекізуге болатынын қуаттаған. Дегенмен, илхамның өзге танымға қол жеткізу жолдары сияқты нақты, ақиқат білімдер беруі, күмәнді болмауы үшін аяттар мен сахих хадистер арқылы бақылауға алынуы тиіс. Ғазали «Ихия Улуми-д-Дин» мен «әл-Мункиз мина-д-Далал» атты шығармаларында шынайы білімге қол жеткізу жолының кашф пен илхам екендігін қуаттаған.

Философтар. Ислам тарихында Омайядтардың соңғы дәуірінде «улуми қадима» деп аталатын философиялық шығармалар араб тіліне аударыла бастады. Сол дәуірде философия илаһиат (метафизика), табииат, риазиат (математика), мантиқ (логика), саясат және ахлақ ілімдерін өз бойына жинақтаған. Тәржіме әрекеттерінің артынан әл-Кинди (ө. 866 ж.), әл-Фараби (ө. 950 ж.), ибн Сина (ө. 1037 ж.) сияқты ислам философтарының тарих сахнасына шыққандығын байқаймыз. Кейіннен әл-Ғазали философтардың илаһиат пен табииат тақырыбындағы идеяларын сынға алып, талдаулар жасаған. Осыдан бір ғасырдан соң андалусиялық ибн Рушд (ө. 1198 ж.) әл-Ғазалидің сындарына «Тахафуту-т-Тахафут» атты еңбегінде жауап берген. Ибн Рушд философияны жақтап, философиялық қиясты ақиқаттарды ортаға қоюда ең дұрыс жол екендігін қуаттаған. Ол осы тақырып төңірегінде екі трактатты жарыққа шығарды: «Фаслу-л-Мақал», «әл-Кашф ан Манахижи-л-Адилла».

Мұсылман философтарына қарағанда пайғамбарлардың таблиғ жасаған діни және илаһи ақиқаттар мен ислам философтардың сол тақырыптағы көзқарастары арасында ешқандай айырмашылық, қайшылық жоқ. Керісінше олар бір-біріне лайықты, үйлесімді. Мәні жағынан бір және бірдей болып табылатын илаһи, діни ақиқаттар философтарға анық баяндалған. Философияны да, исламды да жақсы меңгерген адам насс пен философия арасында толықтай үндестік бар екендігін аңғарады. Себебі, хикмет (философиялық қияс) – шариғаттың жан жолдасы, тіпті сүт бауыры. Құран Кәрімде Алла құдай жолына шақыру үш формада болатынын мәлімдеген: хикмет, көркем үгіт және жадал (Нахл 16/125). Осылардан хикмет – философтардың әдісі, көркем үгіт – салафтікі, жадал – каламшылардың жолы. Демек, Құран философтардың, салафтың және каламшылардың әдісін тұтас қамтыған.

Ибн Рушд сыртқы мәні жағынан бізді ташбихқа, тіпті күпірлікке алып баратын настардың бурхан қауымы мен дәлелдер арқылы түсініктеме жасайтын адамдар (таңдаулылар) тарапынан тауил жасалауын міндетті деп есептейді.

Қорытындылай келе философтар діни тақырыптарға түсініктеме жасаған кезде Аристотель мен Платонның салған жолымен барлығынан ақылды жоғары қояды. Философтардың пікірі бойынша ақиқатқа алып баратын бірден-бір жол ақыл болып табылады.