Ылыми танымның деңгейі екеу - эмпириялық және теориялық.

Эмпириялық(тәжірибелік) - адамның тәжірибесіне негізделген. Ғылымның эмпирикалық деңгейінде, ғалым сезім мүшелерінің дүниетану күштілігіне, приборлардың оларды арттыра түсу мүмкіндігіне сүйенеді. Микроскоп нәрселердің аса ұсақ детальдарын көруде көздің қабілетін арттыратындығы соншама, бұған ешқандай жаттығу арқылы жету мүмкін емес. Приборлар сезім мүшелерінің күш-қуатын арттырып қана қоймай, сондай-ақ бізге қабылдаудың қосымша органдарын береді десе де болады. Мысалы, біз радиоактивті сәулелендірудің көбін, магнит өрісін тікелей түйсігімізде сезіне алмаймыз, ал приборлар бұған мүмкіндік береді.

Теориялық деңгейі. Ғылыми зерттеу дегеніміз – проблема қоюдан басталады. Проблема - адам әлі танып - білмеген, бірақ танып - білуі керек нәрсе, құбылыс. Осыған байланысты, соларды түсіндіруге бағытталған ұғымның, идеяның, белгілі бір көзқарастың қорытындысын – теория дейміз. Теория абсолютті емес, ол білімнің даму барысында өзгеріп отыратын, относительді түрде ғана аяқталған білім жүйесі. Жаңа теория мен ескі теорияның арасында күрделі қатынастар болады, солардың бірі сәйкестік принципінен көрінеді. Бұл принцип бойынша ескі теориялар жаңа теорияның кейбір шеткі сәтіне айналған кезде ғана жаңа теория өмір сүреді.

Гипотеза(гр Hipotheses- негіз, болжам) - ой қорыту жүйесі арқылы бірқатар фактілер негізінде объектінің байланысы, себептері туралы тұжырым жасалады, алайда оны әбден анықталған деп санауға болмайды. Болжам - объективті дүниенің заңдарына негізделген болашақта не болатыны, қандай жаңалықтар ашылатыны туралы білім.

Егер теория белгілі бір заттың саласын түсіндіруге бағытталса, онда ол танымдық және практикалық реттеушілік - әдістемелік ( методологиялық) қызмет атқарады.

Методология- (әдіс,- сөз, түсінік, ілім) адамның теориялық және практикалық қызметіндегі принциптік жүйелері, ұйымдастыру тәсілі және осылар туралы ілім. Ғылыми таным әдісінің маңызы туралы: жолмен жүрген ақсақ адам да жолсызбен жүгіргеннен озады – деп, Ф. Бэкон әдістерді қараңғы үйдегі шам-шырақпен теңестіреді, ал Лаплас - ғылым үшін ғалымның қолданған әдісін зерттеу, оның керемет жаңалығынан ешбір кем болмайды - дейді. Ғылыми таным әдістерінің үш түрі бар: а) эмпирикалық зерттеу әдісі; ә) теориялық және эмпирикалық деңгейде қолданылатын әдістер; б) теориялық зерттеу әдісі.

І. Эмпирикалық зерттеу – объектіні сезім мүшелерімен, приборлармен қабылдау, қадағалау. Объектіні белгілі бір мерзім аралығында ұйымдасқан түрде жүйелі бақылай отырып, ондағы өзгерістерді тізу, суреттеп жазу.

а) Бақылау – дүниедегi заттар мен құбылыстарды мақсатка сай жоспарлы түрде, үнемi қадағалап қабылдап отыру.

ә) Эксперимент - зерттеліп жатқан объектіге тікелей әсер ету арқылы ол процестерге араласу. Зерттеуші объектіні кездейсоқ жағдайлардан оқшаулап алып, бөліп қарайды. Қажет болған жағдайда әлденеше рет қайталайды.

б) Өлшеу - тиісті өлшеуіш аспаптардың көмегімен эмпириялық деңгейде зерттелетін материалдық объектілердің сипаттамаларын (салмағы, ұзындығы, бөлшектігі, нүктелік шамасы, жылдамдығы, т. б.) тексеріп жазу.

в) Салыстыру – объектiлер арасындағы ұқсастық және өзгешiлiк жақтарын анықтау мақсатында оларды бiр-бiрiмен жалғастыру. “Барлығы да салыстыруда танылады” қағидасын есте ұстау.

ІІ. Теориялық және эмпирикалық деңгейде қолданылатын әдістер.

1. Болған істі, оқиғаны, құбылысты зерттеу талдаудан (анализ) басталады. Анализ – затты, ойды құрамды элементтеріне, яғни бөліктеріне, жақтарына, қасиеттеріне жіктеуден тұратын зерттеу әдісі. 2. Синтез - ол жеке элементтерді, бөліктерді, жақтарды, қасиеттерді біртұтас етіп қосудан тұратын зерттеу әдісі. 3. Аналогия – ұқсастық, үйлестік. Заттар мен құбылыстардың, ұғымдардың ұқсастығын анықтап, зерттеуде пайдалану. 4. Индукция – жалқы, жеке жағдайларда жалпы қорытындылар шығаратын ойлау тәсілі. 5. Дедукция –жалпыдан жекеге қарай ой тұжырымдауға негiзделген таным әдiсi.

ІІІ Теориялық зерттеу әдістері. (идеализация, формализация, модельдеу, аксиомалық).

1. Зерттеудiң iшiндегi ең қарапайым әдiс – идеализациялау. Нақты объектiнi танып- бiлу үшiн, идеализацияланған объектiмен ауыстырылады, ал оны қолданғанда қайсыбiр заңдылықтар қарапайым түрге ие болады. Геометрияда қарастырылатын объектiлердiң барлығын – түзу сызықты, квадратты, шарды, т. б. идеализацияланған объектiлер ретiнде қарауға болады.

2. Формализация. Қазiргi заман ғылымдарында ең көп қолдау тапқан формаландыру әдiсi – бiлiмнiң кейбiр салаларында жасанды тiлдердiң көмегiмен формальданған жүйеде зерттеу. Мысалы, формальданған тiлдер – химия, математика, логикада қолданады.

3. Модельдеу - ол нақты бар немесе ойланған не болмаса жобаланған объектіні (жүйені), сол объектінің (тұпнұсқаның) құрылымы мен қызметінің негізгі ерекшеліктерін бейнелейтін модель (ұқсас нәрсені) жасау жолымен материалдық немесе идеалдық жағынан тексеру.

4. Аксиомалық (гр. axioma – мақұлданған қағида) – дәлелдеуді керек етпейтін ғылыми шындық.

Ақиқатты ғылыми тұрғыдан танып-білу, тарихи және логикалық әдістердің көмегімен жүзеге асырылады, бұлардың арасында бірлік пен айырмашылық бар. Тарихи әдіс - дамудың нақтылы тарихи процесін ойша суреттеуді талап етеді. Оның ерекшелігі: оқиғалардың уақыт жағынан жүйелі болып келуі; сан-алуан кездейсоқ құбылыстардың, оқиғалардың сақталуы. Логикалық әдіс - тарихи әдісті түзетудің ерекше әдісі, ол да тарихи әдiс, бірақ тарих жүйелігін бұзатын, тарихи кездейсоқтықтан арылған әдіс, тарихи процесті жинақтап, қорытып бейнелеуге ұмтылады. Сондықтан логикалық тарихи жүйелер жалпы алғанда бір-бірімен дәл келеді. Бұл әдістерді абстрактылықтан нақтылыққа көтерілу әдістері арқылы құруға болады және керісінше жүруге де болады.

Мiне, таным бiр күйдегi бiлім түрiнде болмайды, қайта объективтi, толық, жан-жақты ақиқатқа қарай қозғалыс ретiнде болады.

Семинар сабағының жоспары:

1. Таным – шындықты бейнелеу. Танымның субъектісі мен объектісі.

2. Білім құрлымы. Сезімдік және рационалдық таным.

3. Философиядағы ақиқат мәселесі. Ақиқаттың объективтілігі. Абсолютті және

салыстырмалы ақиқат дилектикасы. Ақиқат өлшемі.

4. Ғылыми таным және оның әдістері.