Тақырып 10. Тәуелсіздік үшін күрес кезеңіндегі АҚШ-тағы саяси және құқықтық ілімдер

Саяси және құқықтық ой негізгі бағыттарының жалпы сипаттамасы.

«Федералистердің» саяси және құқықтық идеялары. Александр Гамильтон. Джеймс Медисон. Джон Адамс. Джон Джей. Конституционализм және федерализм идеялары. Биліктің бөлінуі теориясы.

Радикалды демократтардың (республикашылар) саяси және құқықтық идеялары. Томас Джефферсонның саяси және құқықтық көзқарастары және олардың «тәуелсіздік декларациясында» көрініс табуы. Томас Пейннің саяси-құқықтық көзқарастары.

Тәуелсіздік үшін күрес тұсында (1775—1783) штаттардың Конфедерациясы құрылды. Алайда соғыс аяқталысымен штат­тардың одағын нығайту жәнс тиімді федералды үкімет құру қажеттілігі туындады. Осы міндетті атқару үшін 1781 жылдың мамыр айында конституциялык Конвент құрылды. Ол барлық сословистік артықшылықтар мен дворяндық титулдарды жойып, ресиубликалық құрылысты бекітетін ажыратылған үш билік жүйесін енгізетін федералдық Конституцияның жобасын дайындап шығарды. 1803 жылы Жоғарғы сот өзінің конституциялык бақылау құқығын бекіткеннен кейін американдық революциияның барлық негізгі кезеңдері (тәуелсіздік үшін күрес, жана мемлекттік құрылымды калыптастыру және оны өмірге енгізу) толығымен аяқталды.

Федералистердің ең көрнекті өкілі Александр Гамиль­тон (1757—1804) кең ауқымда көзқарастағы мемлекет кайраткері ретінде конституциялық теория мен практика саласындағы терең зерттеушілердің авторы және қуатты бір орталыққа бағынған федералдык өкімет билігінің жалынды жақтаушысы болды.

Бір орталыкқа бағынған мемлекеттің муддесін көздейтін федералистер халық билігінің үстемдігі туралы демократтардың пікірлерімен келіскенімен, билікті тобырдың жаман әдеттері мен қасиеітерін ауыздықтау қажеттілігімен байланыстырды, өйткені онсыз халық ешқашанда ақыл-ой мен әділеттіліктің еркіне бағынбайды. Федералдық конституцияның жобасына коммен­тарий турінде жазылған "Федералистердің ескертпелері" деп аталатын жинақта билік пен баскарудың барлық түрлерінде де өз артықшылықтары мен кемшіліктері болатыны айтылған. Саяси шындықты бұлай бағалау федералистерді ағартушы-демократтармен жақыңдастырды.

Өзінің саяси көзкарасы жағынан федералистер тобына Джон Адамс (1735—1826) та жатады. Ол саяси ғылым және мемлекет мәселелері бойынша алғашқы фундаменталды (іргелі) еңбектің авторы, көпішліктің басқаруына жуйелі түрде қарсы шыққан және казіргі консерватизмнің идеядық көшбастаушыларының бірі болып табылады. Адамс қарыз бен сыбайластыққа баткан Англиядан бөлініп, колониялардың заң шығарушы және әкімшілік дербестігін негіздеуде Джефферсонды қолдады. Дж. Адамс алғашқылардың бірі болып мемлекеттік қүрылымды ең маңызды және өзекгі мәселе ретіңде қарастырды. Өзінің "Америка Қүрама Штаттарындағы өкіметтік биліктің конституциясын қорғау" атты көлемді үш томды монографиясында биліктің үш тармағының ажыратылуы мен тәуелсіздігінің қажсттілігін негіздеді.

Монархия, аристократия, демократия сияқты басқарудың қарапайым формалары оның түсіндірмелерінде деспотизмнің көрінісі ретіндс байқалады. Адамстың идеалы ~ баскарудың аралас формасы, үш элементтен тұратын баланс: атқарушы билік. парламенттің жоғары аристократиялык және төменгі демократиялық палатасы — осылар бірігіп азаматтық биліктің теңестірілген формасын құрайды,

Джеймс Мэдисон (1751 — 1836) Филадельфия конвентіне қа-тысушы, "Федералист" авторларыныц бірі, "американ конститу-ииясының әкесі" деген құрметті титулдың иегері. Ол АҚШ жағ-дайындағы республикалық баскару идеясын дайындауға билік тармақтарының тепе-тең ажыратылу теориясына, фракция кон-цепциясына және т.б. қомақты улес қосты.

Мэдисонның шығармашылығында ғасырдың көптеген идеялық дәстүрлері қиюласып келеді: коғамдық шарт және табиғи құқық дәстүрлері, өкіметтік билік салаларын конституциялық реттеу және адам құқықтары туралы заң жобаларына философиялық комментарийлер беру, сондай-ақ шотландтық. философ-эмпириктердің, ағылшын вигаларының мүрзсына ой толғау және ертедегі республикалардың тәжірибесін кайта пайымдау.

Мэдисон Монтескьенің ізінше биліктің үш тармағының ажыратылуын жақтады, алайда олардың бөлінісіне келгендегі тенсіздікке орай қиыншылықтар туындады. Осған байланысты "ұстамдылықтар және қарсы қоюшылықтар" деп аталатын жүйе кұру идеясы пайда болды.

Американ демократтарының көрнекті өкілінің бірі Томас Пейн (1737—1809) Англияда туып өсті және Америкаға Франклиннің кеңесі бойынша келді. Теуелсіздік үшін болған американдық соғыстар кезінде ол кең танымал публицистке (көсемсөзге) айналды.

Пейн өзінің "Зерделі пайым" памфлетінде (1776 ж. қаңтар) дұрыс ойланатын американдық патриоттың атымен штаттардың респлбликалық өзін-өзі басқару идеясын шеберлікпен қорғап, мүрагерлік монархия мен метрополиядағы жартылай республикалық парламенттің айқын әрі жасырын күнәларына батыл қарсы шықты. Пейннің пікірінше, Америка ісі барлық адамзаттың ісі болып табылады және барлық адамзаттың табиғи құқықтарының жауларымен күрескендерді толық жақтайтындығын білдірді.

Американ колониялары тәуелсіздігінің либералды қорғаушысы бола отырып, француз революциясының практикасы мен идеяларын консервативті тұрғыда сынаған Э. Беркпен пікірталас барысында Пейн, бұл сыншының ұсынылған құқықты исламданған құқықпен шатастырғанына назар аударады. Берк үшін мемлекет — адамзат даналығының туындысы, ал адам құқығы — адамдардың қайырымдылық. пен зұлымдық аралығын таңдау барысындағы саналы талаптары. Пейн ойынша, биліктің пайда болуы мен емір сүруі тек бағыныштылардың келісіміне ғана негізделеді. Басқарудың барлық формаларын ол екіге бөледі: сайламалы-өкілдік және мұрагерлік басқару. Біріншісі респуб­лика болса, екіншісі — монархия және аристократия. Баскару билігі талант пен қабілеттілікті қажет еткендіктен, ал талант пен кабілет мүрагерлік арқылы берілмейтіндіктен, ең надан ел ғана монархиялық және аристократиялық басқаруды қанайды.

Адам құқығы — бұл адамның алеуметтік болмысының қасиеті және сонымен бірге, "өкіметтік биліктің принципі". Бұл қасисттердің болуы тез дамуға жағдай жасайды. "Адам құкықтары республикалық баскарудың принципі мен қажетті атрибутьін құрайды және өзінің осы сапасында барлық өркениетті халықтардағы зайырлы баскарудың атрибуты болып табылады. ("Адам құқықтары" памфлеті, 1791 ж.).

Томас Джефферсон 0743—1826) өз дәуірінің атакты замандастары сияқты философиямен айналысуды мемлекеттік және қоғамдық кызметтегі улкен белсеңділікпен біріктірді,

Ағылшын короліне анонимді ашық хат ретіндс жариялаған Джеффершнның брашюрасы "Британ Америкасының құқықтарына жалпы шолу" деп аталады. Осы жұмысының өзінде-ақ жас философ және публицист "табиғат заңдары бойынша алынған құқықтарын" қайта кайтару қажеттілігі туралы тезисін негіздеді. Арнау "шынайы тілмен" жазылды және онда король "халыққа пайда әкелу үшін сайланған, халық тарапынан бақыланып отыратын, күрделі мемлекеттік машинаның жұмысына комектесетін, заңмен тағайындалған өз халқының басты шенеулігі" ретінде сипатталады. Діни наным-сенім еркіндігіне деген қүқықты қорғай отырып Джсфферсон оны табиғи құқықтардың қатарына жаткызады.

Әдебиеттер: 1-16;18-20;22;30;31;40;45;56;76;106;112;114;

136-148.