Фейербахтың философиялық антропологиясы

Людвиг Фейербах (1804-1872 жж.) -неміс классикалық философиясының соңғы өкілі. И.Канттан бастап Гегельге дейін неміс философиясының өкілдері идеалистік бағыт ұстағанын жоғарыда байқадық. Л.Фейербах та өз жолын осы бағытта бастап, 1823 ж. Гейдельберг университетінің теология (дін зерттеу) факультетіне оқуға түседі. Бірақ тез арада ондағы дәріске қанағаттанбай, Берлин университетіне ауысып, Гегельдің лекцияларын тыңдайды. 1828 ж Эрланген университетінде диссертация қорғап, содан кейін осы оқу орнында приват-доценттік жұмыс атқарады. Осы уақыттан бастап Фейербах бірте-бірте гегельдік көзқарастан ауытқып, материалистік бағытқа қарай бетбұрыс жасайды. Соның нәтижесінде ол анонимді (өз атын атамай) түрде 1830 ж. «Өлім және өлместік жөніндегі ойлар» деген еңбегін жарықка шығарып, онда жанның өлместігі жөніндегі діни қағидаға қарсы шығады. Ол кітап дереу тәркіленіп, Фейербах жұмыстан қуылады. Жұмыссыз қалған ойшыл 1836 ж. кедейленген дворян отбасынан шыққан қызға үйленіп, сонымен бірге Брукберг деген ауылдық жерге қоныс аударып, сол жерде 25 жыл бойы ешқайда шықпай өмір сүреді. Түске дейін ағаш жарып, я болмаса шөп шауып, түс ауа ғылыми жұмыстарымен айналысады. «Христиандықтың мәні»атты негізгі еңбегі осы жерде жазылып бітеді. Осы кезден бастап ол үзілді-кесілді материалистік-атеистік бағытқа көшеді. Өмірінің соңында өте үлкен мұқтаждық көріп, 1872 ж. дүниеден өтеді. Нюрнберг қаласында жерленген. 60 ж. кейін ізбасарлары оның кабіріне құлпытас орнатып, оған Фейербахтың өзі жазған «Адам Құдайды өз бейнесіне ұқсастырып жасады», «Адамды сүйіп, оған жақсылык жаса» деген сөздерін эпитафия ретінде жазды.

Гегельдің философиясының алғашкы негіздерін зерттей келе, Фейербах оның түп-тамырының теологияға кететінін айқын көрсетеді. Фейербахтың ойынша, қайсыбір идеализм, соның ішінде Гегельдің философиялық жүйесі де - дүниеге деген нэзіктелген діни көзқарас. Табиғаттың алдында өмір сүріп жатқан логикалық категориялар жөніндегі Гегельдің ілімі басқаша сөздермен айтылған Дүниені Жаратушы идеясы. Ойлауға қабілеті бар пенделерден басқа материядан тыс өмір сүріп жатқан таза ойлау еш жерде жок. Материя рухтан шықпайды, керісінше, материя рухты тудырады. Адамның ойлау қабілеті - ол кандай ғажап болса да -мидың қызметінен туады. «Табиғат тек кана асқазан шеберханасын жасап қана қоймай, сонымен қатар мидың әсем сарайын орнатты. Табиғат рухтың, бейсаналық саналықтың, беймақсаттык максаттылыктың алдында өмір сүреді». Фейербахтың ойынша, рух дегеніміз - ол іс-әрекеттегі адамның қабілеті, қасиеті. Денеден бөліп алып, адамның шектелген және соңы бар өмірінен босатып қаралған рух Құдайға айналады. Мән дегеніміз - ол ұғым ғана, оны адамның денесін кұрастыратын сүйектерімен салыстыруға болады. Бірақ тірі адамның денесі, еті мен каны да бар. Бірақ Гегельдің философиясы тек өлімтікті жеп қоректенетін қорқау сияқты, Дүниенің каңқасымен ғана қанағаттанады.

Олай болса, философия өзінің қайнар көзін болмыс ұғымынан емес, нақ болмыстың өзіненбастауы кажет. Онда біз заңды түрде жалпылықтан емес, жалқылықтанбүкіл философиялык ұғымдарды шығаруымыз керек. Өйткені кайсыбір болмыс - ол нақтылы болмыс - дүниеде болып жатқан «бірдеңе», «мынау», «анау». Болмыс жалқылық пен жекеліктен тұрса, ойлау - жалпылықты тудырады.

Таным мәселесін қарай келе, Фейербах агностицизмді қатты сынға алады. Оның ойынша, түйсіктер бізді Дүниеден алшақтатпайды, керісінше, бізді онымен байланыстырады. Ол - сыртқы Дүниенің бейнесі. Бүл жерде ол діни терминді колданып, оны «Евангелие» (яғни «Ізгі хабар») ретінде түсінеді. Түйсіктер арқылы біз Дүние жөнінде хабардар боламыз.

Фейербах Дүниенің көптүрлілігін мойындайды. Материяның емір сүру формасы - ол қозғалыс, ал ол кажетті түрде кеңістік пен уақытты талап етеді. Олай болса, олар болмыстың өмір сүруінің негізгі жағдайлары. Табиғаттың өзінің себебі өзінде, оны ешкім тудырған жоқ, ол мәңгілік өмір сүреді. Табиғат пен қоғамнан тыс ешкім және еш нәрсе жок. Табиғатта ақыл-ой жоқ, ол адам аркылы ғана ақыл-ойға ие болады. Адам аркылы ғана ол өзін-өзі түсіну дәрежесіне көтеріледі. Тек адам ғана өзінің іс-әрекет жасау негізінде табиғатты кайта өзгертіп, өзінің санасын табиғатқа таңады.

Олай болса, рух дегеніміз - ол тірі пенде, адамның қасиеті, ойлау мүшесі - ми адамның денесіне жатады. Сондықтан адамды Құдай жаратты деген жалған аңыз Құдайдың өзін адам тудырды деген шынайы білімге негізделген қағидаға ауыстырылуы керек.

Осы максатты өз алдына қойып, оны өмірге енгізу жолында Фейербах қажымай-талмай, батыл жұмыс жасады. Оның ойынша, қалың бұқараның Құдайға сенуінің кайнар көзі адамның жан дүниесінің құпияларында жатыр. Солардын ішіндегі ең негізгілерінің біреуі - адамның табиғаттың орасан зор күштерінен қорқып, соларға тәуелді болуы. «Үрей құдайларды тудырды. Барлығын билеп-төстейтін бұл үрейдің өзін кім тудырды? Оны тудырған тірі пенденің бақытқа деген ұмтылысы»,- деп корытады ол. Қаһарлы я болмаса мейірбанды құдайлар адамдардың кұмартуының тұңғиығы мен шытырман кажеттіктерінен шығады. Сонымен адамдардың сан алуан мұқтаждықтары мен содан шығатын тілектері - діннің дүниеге келуінің әкесі. Ал сонда оның шешесі кім? Фейербахтың ойынша, ол адамның бакытқа деген іңкәрінен шығатын қиялдары, яғни таным процесіндегі киындықтарда жатыр. «Адамның надандығының түбі және қиялының шегі жоқ. Надандықтың арқасында өзінің негізінен айырылған табиғат күштері шексіз қиялдауға қосылып, Құдіретті Құдайды тудырады». Сонымен қатар Фейербах діннің психологиялық түп-тамырына да терең мінездеме береді. Ол - адамның өлместікке деген іңкәрі, соның себебінде қайсыбір діннің «о дүние» жөніндегі ғажап қағидасына сенуі. «Адам өзінің өмірінің соңдығын, әлсіздігін, шектелгенін басқа еш нәрсеге қарағанда өлімнен кашып құтыла алмайтындығынан ең терең сезініп тебіренеді», - деп қорытады ұлы ойшыл. Сонымен дін дегеніміз - кұпияландырылған киялдың жемісі болып шықты.

Фейербах діннің ғасырлар бойы қалыптасқан екі формасын көрсетеді. Біріншісі - ол мистификацияланған (құпияланған, құдіреттелген) табиғат күштері. Екіншісі - ол адамның өзіне ұксайтын Құдай идеясы. Ол жөнінде Фейербах былай дейді: «Шексіз де құдіретті Құдайдың мәні дегеніміз — ол адамның өзінен бөліп алынып, ерекше өмір сүріп жаткан сиякты адамның рухани мәнінің өзі». Сонымен қатар Фейербах христиан дінінің езілген адамның рухани жұбатушысы ретіндегі кызметін көрсетіп, оны әшкерлейді. Оның ойынша, Құдайға сену - дүниедегі зұлымдыкты кұртуға бағытталған құралдар жөніндегі ойларды шетке шығарып тастайды. Адам бұл дүниеде іске аспайтын ынталарына бола, іске асыра алатын тілектерін аяққа басады. Олай болса, Фейербах: «Мен құдайды терістеймін, олай дегенім мен адамды терістеуді терістеймін», - деп, Гегельдің тілімен оның іліміне қарсы шығады. Өйткені о дүниені терістеу дегеніміз - бұл дүниені орнықтыру деген сөз. Жарқын болашақ - ол сенімге емес, адамның өзінің борышына жатады.

Міне, енді біз Фейербахтың философиясының негізгі мәселесіне келіп тірелдік, ол - адам мәселесі.«Жаңа философия адамды және соның негізі ретіндегі табиғатты философияның ең негізгі универсалды пәніне айналдырады». Сондықтан біз Фейербахтың ілімін антропологиялық философиядейміз. Ол адамды, негізінен психо-физиологиялық пенде ретінде қарайды. Фейербахты неміс философтарының адамды тек қана рух ретінде түсінуі қанағаттандырмайды. Оның ойынша, адам, бір жағынан, материалдық дене болатын болса, екінші жағынан, — ойлайтын рух. Фейербах көбіне адамның табиғи-биологиялық жактарын қайта орнына келтіруге тырысады. «Мен» дегеніміз - ол ойлайтын рух қана емес, ол денесі мен ойлай алатын басы бар, нақтылы кеңістік пен уақыттың шеңберінде өмір сүріп жатқан тірі адамның өзі.

Фейербах адамның негізгі мінездемесі ретінде оның сезімдігін келтіреді. Гегельдің ойлау мен болмыстың теңдігіне Фейербах болмыс пен сезімдіктің теңдігін қарсы қояды. Оның ойынша, тек қана «сезінетін пенде ғана - шынайы ақиқатты пенде». Сезімдік болмыс деп Фейербах біздің санамыздан тәуелсіз өмір сүріп жатқан материалдық дүниені айтады. Олай айткан себебі, Дұниедегі материалдық заттар мен құбылыстардың өзіндік өміріне Фейербах онша көп мән берген жоқ, ол олардың бәрін тек қана адамға деген байланысы арқылы қарады, соңғының өзі сезімдік деректер арқылы адамға берілетіні сөзсіз. Екіншіден, адамның өзінің материалдығын, денелігін ойшыл сезімдік арқылы түсінеді. Адам түйсіктері мен сезімдерінің өзі - оның материалдық дене екендігін көрсететін бірде-бір дәлелдеме. Сонымен «мен» - сезімтал пенде, олай болса, дене адамның мәніне толық түрде кіреді. Егер табиғатты Фейербах өз болмысынан өзін айыра алмайды деп түсінсе, адам, өзінің мәнін болмыстан айыра алатын пенде.

Фейербахтың сезімдік кағидасының гносеологиялық (танымдық) жағы да бар. Айнала қоршаған ортаны танып-білу сезімдік қабылдау, түйсіктер, аңдау арқылы жүреді. Оның айтуынша, тек сезімдік аңдаумен анықталған, бағытталған ойлау ғана шынайы Егер ойлау сезімдіктен алыстаса, онда ол шындықтан да қол үзіп, өзінің шеңберінен шыға алмай адасады.

Сезімдіктің тағы да бір аса мәнді жағы - оның ішіне қажетті түрде сүюдің енуі. Фейербахтың ойынша, «біздің сүймейтін, сүюге болмайтын нәрсеміз - ол жоқ» , «сүю жоқ жерде- ақиқат та жоқ»,«сүю - заттардың бізден тыс өмір сүруінің шынайы онтологиялық дәлелдемесі». Әрі қарай оз ойын жалғастырып, Фейербах сүюді іңкәрментеңейді. Олай болса, тек іңкәр ғана - заттың өмір сүруінің анықтамасы. Тек іңкәрдің ұмтылған заты ғана ақиқатты. Фейербахтың бұл сөздерін субъективті-идеалистік бағытта қарауға болмайды. Оның айткысы келгені - адам өзінің керек қылатын заттарына, өмірлік құндылығы бар құбылыстарға немқұрайлы қарамайды, ол оларды сүйеді, оларды игеруге, иеленуге тырысады, тек осы сәтте ғана олардың адамнан тыс өмір сүріп жатқаны оған айқын көрінеді. Егер ол өзі сүйетін, керек қылатын заттарға жете алмаса, ол онда қайғырып-қамығады, зардап шегеді. Оның өзі шынайы өмірде керек нәрсенің жоқтығын,оның біздің жан-дүниемізден тыс өмір сүретінінкөрсетеді.

Фейербахтың философиясында әлеуметтік, моральдық мәселелерге көп көңіл бөлінген. Ол өз заманындағы коғамдык қатынастарға канағаттанбайды, әсіресе христиан дінінің осы Дүниенің құдіретті Жаратушысы Құдайдың өзіне сеніп, адал болған адамдарға мәңгі рақатқа бөленген о дүниедегі өмір беріледі деген негізгі қағидасына теріс баға беріп, ол қарапайым адамдардың осы өмірдегі жағдайларын жақсартуға бағытталған ұмтылысына кедергі келтіреді деген пікір айтады. Фейербахтьщ ойынша, аспандағы мәңгілік өмірге сену - жердегі өмірдің құндылығын жояды.

Бірақ Фейербах христиандықты қатты сынға алғанмен, қоғам өміріне бәрібір діннің керектігін мойындайды. Оның ойынша, тарихтағы бірін-бірі ауыстыратын үлкен дәуірлер діндердін ауысуымен тығыз байланысты. Олай болса, өзінің мүмкіндіктерін саркыған христиан дінінің орнына жаңа дін керек. Ол дін Құдайға деген сүйіспеншіліктің орнына адамды сүюді қою керек.«Христиандықтың мәні» деген негізгі еңбегіндегі соңғы тарауында Фейербах «Адам адамға - Құдай» деген пікір айтады. Сонымен бүкіл философиясы материалистік бағытта болған философ мұндай көзқараска неге келеді деген сұрақ біздін ойымызға еріксіз келеді. Оның ойынша, адамдардың бір-біріне деген катынастарына діни бітім берілмесе, олар езінің гуманистік (адамгершілік) қасиеттерінен жұрдай болады, өйткені ондай жағдайда адамдар өздерінің табиғи өзімшілдігінен арыла алмай қалады. Дінсіз болу тек адамның өзін ғана ойлауымен тең, дінге сену - баскаларды да ойлаумен бірдей, - дейді Фейербах.

Енді, міне, Жаңа замандағы материалист-ойшыл Фейербах бұл мәселеге кандай жаңалық әкелді екен? Оның ойынша, еркек пен әйел арасындағы жыныстық сезімге негізделген сүйіспеншілік осы жана діннің арқауы болуы керек. Өйткені адам табиғи-биологиялық пенде болғаннан кейін, оның түйсіктері мен сезімдері оны алдамайды, тек қана сүйіспеншіліктен басқа шынайы практикалық және органикалық нәрсе адамдар арасында жок деген өз пікірін айтады. Олай болса, «аспандағы ләззаттан» гөрі, адам жердегі «сезімдік бақытка» ұмтылуы қажет. Ол, әрине, бір-бірін сүйетін «сен» мен «меннің» қарым-қатынасы. Адамдардың бір-біріне деген қажеттіктері оларды бір-бірімен теңеп, топтастырады. Егер адамдар Құдайға сенуден гөрі, өздеріне сеніп, адамның өзін Құдай ретінде қараса, онда барлық адамдардың арасында, олардың жынысына қарамай, достық қарым-қатынастар қалыптасып, коммунизмге жол ашылар еді, - дейді ұлы ойшыл. Осындай өздерінің рухани-адамгершілік ойларымен Фейербахтың есімі біздің санамызда сақталып қалады.

Міне, осымен неміс классикалык философиясына арналған соңғы бетті аударамыз. Келесі сарапталатын ағым - тек қана философияда ғана емес, біздің өткен тарихымызға тікелей өзінің зор әсерін тигізген ілім-ол маркстік философия.

Өз бетінше дайындыққа арналған сұрақтар:

1. Неміс классикалық философиясындағы көрнекті тұлғаларды есіңізге түсіріңіз.

2. И.Кант «сынға дейінгі» өмір кезеңінде қандай гипотеза ҰСЫНДЫ?

3. И.Канттың танымдағы жасаған «коперникандық төңкерісінің» мәні неде?

4. «Категориялдық императивтің» негізгі талабын көрсетіңіз.

5. И.Канттың «диалектикалык антиномияларын» есіңізге түсіріңіз.

6. И.Фихтенің философиясының негізгі іргетасты қағидаларын атаңыз.

7. Ф.Шеллингтің философиясының бастамасы қандай?

8. Ф.Шеллингтің өнер философиясы.

9. Г.Гегельдің философиялық жүйесі.

10.Диалектиканың негізгі заңдарын атаңыз.

11.Г.Гегельдің рух саласындағы 3 сатысы.