Аңыз күйлер. Тарихи әндер мен күйлер.

Қара өлең деп авторы белгісіз, халықтыңөзі шығарып, өзі орындайтын лирикалық әндерді айтамыз. Лирикалық әндер ел арасында кең тараған, олар адамның көңіл-күйіне, ішкі дүниесіне арналған. Қара өлеңдерде махабаттық, ғашықтық сезім басым. Оларда қыздың сұлулығы, сүйікті жарына деген сағыныш, табиғаттың көріністері орын алған. Осындай тақырыптарды ашуда аллегория, теңестіру, салыстыру сияқты поэтикалық әдістер кеңінен қолданылған.

Назқоңыр

Қара өлеңнің мәтінінде туған жерге,табиғаттың көркем көріністеріне арналған сөздер жиі кездеседі. Солар арқылы орындаушы өзінің махабаттық сезімін, аңсағаной-арманын, сүйген жарына деген сағынышын білдіреді.

Япурай

Лирикалық әндердің құрылымы қарапайым, орындауы жеңіл, ыңғайлы болып келеді. Сал-серілердің әндерімен салыстырғанда оларды орындау арнайы даярлықты немесе асқан шеберлікті қажет етпейді.

«Қара» деген сөз екі түрлі мағынаны білдіреді:оның бірі«қарапайым», яғни «жеңіл»,«оңай» дегенболса, екіншісі халық поэзиясында қолданылатын 11 буындық өлең құрылымының аталуы. Қара өлең мәтінінің әр жолы 11 буыннан тұрады. 11 буын бірнеше бунақтарға бөлінеді. Бунақ дегеніміз екі, үш немесе төрт буыннан тұратын бірлік. Қазақ әндерінде 4 буын +3 буын +4 буын, және 3 буын +4 буын +4 буыннан тұратын бунақтар жиі кездеседі, ал4 буын +4 буын +3 буыннан тұратын бунақ сирек қолданылады.

Ғұрыптықнемесе тұрмыс-салт әндерімен салыстырғанда лирикалық қара өлеңнің құрылымыкүрделірек, онда шағын келген қайырма бөлімі болады.Қайырмадашумақтың 3-4-ші жолдары қайталанады, немесе«Ау», «Ей», «Ахау», «Игигай», «Сәулем-ай», «Қарғам-ау»деген одағай сөздер қолданылады.

Аңыз күйлер аспаптық музыканың ең көне үлгілері. Оған дәлел – күй мен аңыздың, музыка мен мәтінніңбіртұтастығы. Бұндай күйлер мен аңыздар жеке-дара болып орындалмайды, өздерінің құрылымы мен мазмұны жағынан олар бірін бірі толықтырып тұрады. Аңызсыз жеке орындалған күй мән-мағынасынан айырылады. Кей кездерде, мысалы, қобызға арналған «Аққу» күйінде, домбыраға арналған «Ақсақ құланда», сыбызғы аспабына арналған «Бегім салда» күйдің ырғағы аңыздың басты сөздерін «айтып» тұрғандай сезіледі. Көне заманнан келе жатқан аңыз күйлерде музыканың бейнелеу мүмкіндігі кеңінен қолданылған, мысалы, аттың шабысы, құландардың жосуы, қасқырдың ұлуы, аққудың саңқылы.

Тарихи әндер мен күйлерхалық өмірінде орын алған маңызды оқиғалар мен тарихи тұлғаларға арналған. Мысалы, ежелгі Рим қолбасшысы Ескендір Зулхарнайға (Александр Македонский), «Ақсақ Әмір» атанған Темірланға арналған әндер осы күнге дейін халық аузында сақталған. Халық әні «Елімай» жонғар шапқыншылығы кезіндегі «зар заманды» бейнелесе, «Ел айрылған» күйі қазақтар мен ноғай руының бөлінуін сипаттайды. Ғасырлар бойы бірге өмір сүріп келген қарапайым халықтың екіге бөлініп, жақын-туыстарынан айрылуы, туған жерін тастап жат жерлерге көшуі осы күйде суреттеледі.

18 ғасырдың соңында Қазақстанның солтүстік-батыс өңіріндеСырым Датұлыныңқолбасшылығымен Ресей патшасыныңөкілдігіне қарсы ұйымдастырылған көтерілістің болғаны тарихтан мәлім. Халық күйі «Сырым сазы» сол тарихи тұлғаның бейнесіне арналған.

Қазақ жерінде болған оқиғаларлардың көбісі 19-20 ғасырларға сәйкес келеді, сондықтан тарихи әндер мен күйлердің көбісі осы кезде дүниеге келген. Солардың ішінде: 1836 жылы Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілісіне арналған Құрманғазы мен Махамбеттің күйлері мен толғаулары, 1916 жылы болған оқиғаларға арналған Динаның, Мәменнің, Сейтектің күйлері, 1941-1945 жылдары орын алған Ұлы Отан соғысы кезінде халықты батылдыққа, төзімділікке шақырған ақындар мен күйшілердің шығармалары(Жамбылдың «Ленинградтық өрендерім» өлеңі, Динаның «Ана бұйрығы» күйі). Соғыстан кейін де ақын-жыршылар мен күйшілер өздерінің әндері мен күйлері арқылы бейбітшілік заманның өмір-тіршілігін суреттеген (мысалы, Динаның «Сауыншы», «8 март», «Той бастар» күйлері).

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Лирикалық әндердің мән-мазмұны.

2. «Қара өлең» деген сөздің мағынасы.

3. «Буын», «бунақ» деген не?

4. Тарихи әндер мен күйлердің мазмұны.

5. «Назқоңыр», «Япурай» әндерін жатқа орында.

Тақырып

Бақсылық өнер

Бақсылық дегеніміз көне замандарда орын алған діни көзқарастарының бірі.Бақсы – сол діннің негізгі кейіпкері, діни әдет-ғұрыптарды атқарушы және о дүние мен бұл дүниенің байланысын қамтамасыз ететін қасиетті тұлға.

Қазақтардың түсінігі бойынша, бүкіл ғаламзат үш әлемнен құралған. Оның бірі – аспан әлемі. Мұнда адамдарды қорғап-қолдап жүретін періштелер мен аруақтар орналасқан. Ортаңғы әлемде адамдар мен аң-жануарлар өмір сүреді. Төменгі, жер (су) асты әлемде адамдарға қастандық жасайтын жын-шайтандар тұрады. Бұл әлемдер бір бірімен тығыз қарым-қатынаста болады. Осы үш әлемнің көрсеткіші (символы)–Байтерек. Байтеректің басында (жапырақтарында) қайтыс болған адамның жанын жоғары әлемге жеткізетін құстар уялайды. Байтеректің діңгегі адамдер мен аң-жануарлар өмір сүретін ортаңғы дүниені көрсетеді, ал оның жер (су) астына кететін тамырлары жын-шайтандар мекендейтін төменгі әлемді сипаттайды.

Бақсының қоғамда атқаратын ең басты рөлі – осы үш әлемнің тепе-теңдігін сақтау, және тірі адамдарды шын-шайтандардыңықпалынан қорғау. Бақсылар көптеген аурулардың себебін осы жын-шайтандардан көрген. Сондықтан бақсы емінің негізгі мақсаты – адамның денесіне кірген жынды қуып шығару, немесе жын-шайтаналып кеткен жанын аурудың денесіне қайтару.

Қазақ бақсылары білгір, емші, көріп-кел, болашақты жорамалдайтын жауырыншы, жұлдызшы ретінде де танымал болған. Олар емшілігін жүргізген кезде музыканыңәсерін кеңінен пайдаланған,музыканың тілі олардың ең тиімді құралы болған.Сондықтан бақсы-балгерлераспапты жақсы меңгерген, аспапта (көбінесе, қыл қобызда) орындау дәрежесі, ән, жыр айту шеберлігі жоғары деңгейде болған. Бақсының дауысы, ән айту мәнері басқа әншілерге ұқсамайтын ерекше болған, өйткені оның орындағанжыры тыңдаушы көрермендерге емес, аруақтар мен періштелерге бағытталған. Бақсының қырылдаған дауысы, көмекей арқылы айтылған әні – аруақтарға ғана түсініктібола алатын музыкалық тіл. Сондықтан бақсының музыкасын эстетикалық әсер беретін өнер деп емес, ғұрыптық, магиялық роль атқаратын ерекше тіл деп түсінген жөн.

Бақсының негізгі аспабы болған қыл-қобыздың үні де осындай обертондарға бай төменгі (қоңыр) дауыспен ерекшеленеді. Аспаптың қою үнімен қосылғанбақсының дауысы емшілікке қатысып отырған адамдарды қайталанбас әсерге қалдыратын.

Бұрынғы кезде әр бақсының «сарын» деп аталатын жеке әуені болған. Аспапта ойнаған кезде немесе жыр айтқан кезде ол осы сарынын қолданып отырған. Бақсының ойыны үш бөлімнен тұрады.Емді бастаудың алдында ол өзінің көңіл-күйін арнайы бір қалыпқа келтіру үшін біраз уақыт қобызда ойнаған.Содан соң аспаптың сүйемелдеуімен ән-жыр айтқан. Мұнда ол арауқтар мен періштелердің аттарын атап, олардан көмек, ақыл-кеңес сұрайды. «Ойынының» соңғы, үшінші бөлімінде бақсы қобыздыңастыңғы тері тартқан жағын ұрып, жоғары жағында ілінген қоңырауларды сылдырлатып ауруды айналып жүріп емін жүргізген.

Кей кездерде бақсылар алдында жатқан ауруды және қатысып отырған адамдарды өзінің ғажайып күшіне сендіру үшін әр-түрлі «ойындар» көрсеткен, мысалы, денесіне ине немесе пышақ тыққан, ыстық темірді жалаған, жалаң аяғымен оттың шоғын басқан. Осының бәрі көрермендерге үлкен әсер етіп, жүргізген емінің нәтижелі болуына ықпалын тигізген.

Бақсылық қарапайым адамдар үшін жабық, құпиялы өнер болған. Көбінесе олатадан балаға жалғасып отырған. Кей кездерде бақсылық жолға аруақтардың өзітаңдап арнайы белгі берген адамдар да түскен.

Алғашында біртұтас (синкреттік) болып қалыптасқан бақсылықөнерден кейін келе поэзия мен музыка салалары жеке өнер түрі болып бөлініп шығады. Олар – жырау өнері, ақындық өнер және күйшілік өнер. Е.Тұрсыновтың пікірі бойынша, жыраулық өнер деалғашында ғұрыптық рөл атқарған. Жыраулар да бақсылар сияқты қасиетті адам болған. Сондықтан олар қасиетті боп есептелетін қыл қобызды пайдаланған. Кейін, жыраулық өнердің заманы өткен кезде, қарапайым халық арасынан шыққан жыршылардың қобыз ұстауына рұқсат болмаған. Жыршылар жыраулардан қалған жырларды енді домбыраның сүйемелдеуіменорындайтын болған.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Бақсылық деген не,бақсы кім болған?

2. Бақсының негізгі әлеуметтік ролі қандай?

3. Бақсының «ойынына» сипаттама бер.

4. Бақсы мен жыраудың арасындағы байланыстарды ата.

Тақырып