Жиынтыќ ±сыныс: классикалыќ жєне Кейнс модельдері
Жиынтыќ ±сыныс – экономикада µндірілген т‰пкі µнімдер мен ќызметтердіњ жалпы мµлшері. Б±л ±ѓым кµп мµлшерде Ж¦¤ синонимі ретінде ќолданылады.
АS = Ж¦¤
Жиынтыќ ±сыныс ќисыѓы АS экономикада баѓаныњ єрт‰рлі дєрежесінде нарыќќа µндірушілермен жиынтыќ µнімніњ ќандай кµлемі ±сынылатынын кµрсетеді.
Р
AS
У
Жиынтыќ ±сыныстыњ баѓалы емес факторлары технологияда, баѓа ресурстарында, салыќ салудаѓы т.б. µзгерістер. Баѓалы емес факторлар єсерін тигізгенде жиынтыќ ±сыныс ќисыѓы оњѓа немесе солѓа жылжиды. Жиынтыќ ±сыныс µскенде, АS А1S1, жиынтыќ ±сыныс азайѓанда АS А2S2 жылжиды.
Жиынтыќ ±сыныстыњ баѓалы емес факторларыныњ ерекшелігі олардыњ бєрі µндіріс шыѓындарын аныќтайды, сондыќтан баѓалы емес факторлардыњ µзгеруі бірлік µнімге кететін шыѓындарды µзгертеді. Мысалы, м±найѓа жєне м±най µнімдеріне баѓаныњ µсуі µндіріс шыѓындарын кµбейтіп, экономикада єрбір баѓа дєрежесінде жиынтыќ ±сынысты азайтады, АS ќисыѓы солѓа жылжиды. Жаќсы ауа-райынан егіншіліктіњ кµп болуы, жиынтыќ ±сынысты кµбейтіп, АS ќисыѓы оњѓа жылжиды. АS ќисыѓыныњ формасы классикалыќ жєне Кейнс мектептерінде єрт‰рлі т‰сіндіріледі. Жиынтыќ ±сыныс єрт‰рлі уаќытта бір фактордыњ єсері єрт‰рлі болуы м‰мкін. Макроэкономикада ќысќа мерзім (2-3 жыл) жєне ±заќ мерзім уаќытыныњ номиналды жєне наќты кµрсеткіштермен байланыстырады. Ќысќа мерзімде номиналдыќ кµрсеткіштер (баѓа, номиналды жалаќы, проценттік номиналдыќ ставка) нарыќтыќ ауытќулардыњ єсерінен баяу µзгереді, ол олардыњ салыстырмалы «ќаттылыѓын» кµрсетеді. Наќты кµрсеткіштер (шыѓару кµлемі, ж±мыспен ќамту дењгейі, проценттіњ наќты ставкасы) - µте µзгермелі, «икемді». ¦заќ мерзімде керісінше номиналдыќ кµрсеткіштер кµп µзгеріп отырады, «икемділі» деп санайды, ал наќты кµрсеткіштер µте баяу µзгереді, сондыќтан зерттеуге оњай болу ‰шін оларды т±раќты деп санайды.
Классикалыќ модель экономиканыњ жаѓдайын ±заќ мерзімде бейнелейді. Классикалыќ теорияда жиынтыќ ±сыныс зерттеуі келесі жаѓдайлардан ќ±рылады:
- Шыѓару кµлемі тек ќана µндіріс факторларыныњ (ењбек пен капиталдан) мµлшерінен жєне технологиядан тєуелді, ал баѓа дєрежесінен тєуелсіз.
- Экономика µндіріс факторларыныњ толыќ ќамтылу жаѓдайында ж±мыс істейді, сондыќтан шыѓару кµлемі потенциалдыѓа тењ.
- Баѓалар жєне номиналдыќ жалаќы – икемді, олардыњ µзгерулері нарыќтаѓы тепе-тењдікті ќолдайды.
АS ќисыѓы б±л жаѓдайда шыѓару дєрежесімен факторлардыњ толыќ ќамтылуында тік болады.
Классикалыќ модельде АS ќисыѓыныњ формасы ењбек нарыѓыныњ зерттеуімен байланысты, ењбек негізгі фактор болѓандыќтан, ќысќа мерзімде оныњ µзгеруі шыѓару кµлеміне єсерін тигізеді.
Баѓаныњ жалпы дєрежесініњ µсуі наќты жалаќыны тµмендетеді, сондыќтан ењбек нарыѓында ењбекке деген с±раныс ±сыныстан кµп болады (ж±мысшылар мен кєсіпкерлер номиналды және наќты жалаќыныњ µзгеруіне сезімденеді). Б±л номиналдыќ жалаќыныњ µсуіне алып келеді. Нєтижесінде наќты жалаќы б±рынѓы дєрежесіне дейін µседі, б±л ењбек нарыѓында тепе-тењділікті ќ±рады, сондыќтан шыѓару кµлемі µзгермейді (аз ѓана ауытќулар болуы м‰мкін). Номиналдыќ жалаќыныњ корректировкасы тез болады, сондыќтан баѓа дєрежесініњ єрт‰рлі µзгеруінде жиынтыќ ±сыныс (шыѓару кµлемі) µзгермей потенциал кµлемінде ќалады.
АS ќисыѓыныњ оњѓа немесе солѓа жылжуы - µндіріс факторларыныњ немесе технологияныњ мµлшері µзгергенде болады.
Кейнс моделі экономиканыњ ж±мысын салыстырмалы ќысќа мерзім уаќытында ќарастырады. Жиынтыќ ±сыныс зерттеуі келесі алѓы шарттарына негізделеді:
- Экономика µндіріс факторларыныњ толыќ ќамтылмаѓан жаѓдайында ж±мыс істейді.
- Баѓалар, номиналды жалаќы т.б. номиналдыќ кµрсеткіштер салыстырмалы т‰рде ќатты, нарыќтық ауытќуларға баяу сезіледі.
- Наќты кµрсеткіштер (шыѓару кµлемі, ќамтылу, наќты жалаќы т.б.) ќозѓалмалы нарыќтыњ ауытќуына тез сезіледі.
Кейнс моделінде АS ќисыѓы кµлденењ немесе оњ т‰рде ењкейген. Номиналды кµрсеткіштердіњ салыстырмалы ќуаттылыѓыныњ ќысќа мерзімдегі себептері: ењбек келісімшарттарыныњ ±заќтылыѓы, минималдыќ жалаќыны мемлекеттік реттеу, баѓаныњ, жалаќыныњ µзгеруініњ баспалдаќтыќ мінезі (фирмалардыњ бєсекелестерге ќарай баѓа мен жалаќыны бірте-бірте порциямен µзгерту) µнімді шикізатты жеткізуге келісімшарттардыњ мерзімі, кєсіподаќтардыњ єрекеті т.б.
Егер номиналдыќ жалаќы жеткілікті т‰рде ќатты болса, ал баѓадар салыстырмалы т‰рде икемді болса, онда жиынтыќ с±раныстыњ µсуімен байланысты олардыњ µзі наќты жалаќыныњ тµмендеуіне алып келеді, ењбек арзан болады, б±л фирмалар жаѓынан ењбекке деген с±ранысты кµбейтеді.
Егер AD=AS болса, онда тауар нарығында тепе-теңдік орнайды. Бірақ нақты өмірде бұл тепе-теңдік сақтала бермейді.
1. Егер AD>AS, онда тепе-теңдік орнату үшін 2 варианты болуы мүмкін:
- өндіріс көлемін өзгертпей бағаны өсіру;
- шығарылатын өнім санын арттыру.
2. Егер AD<AS, онда мұнда да 2 вариант болуы мүмкін:
- өндіріс көлемін қысқарту;
- өндіріс көлемін өзгертпей бағаны түсіру.