Тақырып 13. Қаржы және инфляция.

Сабақтың мақсаты -қаржы және инфляцияны терендетіп түсіну.

Сұрақтар:

1. Инфляцияның экономикалық мәні.

2. Қаржы мен инфляцияның байланысы.

3. Инфляцияның факторлары.

«Инфляция» терминi (латынның inflatio сөзінен шыккан-кебiну iсiну ақша айналысына катысты. XІX гасырдың орта iшенiнде пайда болды және АКШ-тын Азамат согысы жылдары. (1861-1865) кағаз долларының кисапсыз коп шыгарылуымен байланысты болды.

Инфляцияның дэстурлi ен жалпы анықтамасы-тауар айналымның қажеттiлгiмен салыстырғанда айналыс сферасының артык ақша айналымы массасымен лықа толып кету ,оның күнсыздануы және соның нэтежиесiнде-тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуіне,ақшаны сатып алуга жарамдылыгының томендеп кету .

Инфляция-ақша жүйеснiн дагдарысты жай куй .Ақшаның күнсыздануына мына факторлар себепшi болады.

Iшкi факторлар арасында ақшага жатпайтын және ақшалай-монетарлық факторларды бөлуге болады.Ақшага жатпайтындарды-бұл шаруашылық сәйкестiгiнiн бузылуы экономикалық цикiлдың дамуы ,онрстын монополизациясы болып табылады.

Нарыктык экономика кезiнде қаржы инфляциялық процеске бiрқатар факторлар аркылы айтарлықтай эсер етедi ..

Бiрiншi фактор-мемлекет шығыстарының өсуі бұл ерекше төлеуалушылық сурануының артуына жеткiзедi,сойтiп тiкелей

Екiншi фактор-табыска салынатын салықтын кобеюi.Салықтын едэуiр бөлігi бага механизмi аркылы тұтынушыга ауысады және рыноктағы бағаның котерлуiнiн басты себебi болады.

Үшіншi фактор-бюджеттердың ұзақ уакытты тапшылықтары.

Инфляция қаржы қатынастарын да өзгертуге ушыратады.Инфляция тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуін жандандырады.

Инфляция процесс мемлекеттiк берешегi проблемалары шиеленiстiредi.Сойтiп, қаржы мен инфляция озара тэуелдi болып келед.Томен инфляция оның болмауы ұлыттық шаруашылықтын турлi денгейiн қаржылық көрсеткiштерiн жаксартатыны секiлдi уксас жағдайда қаржы қатынастарының он бағытталыгы инфляция денгейiн томендетедi.

Нарыктык экономиканың механизмi-бэсеке мен тиiмсiз кәсіпорындардың банкроттығы жеткiлiксiз қалыптасканда,ал өндірістын жеке салаларында ол жок болғанда инфляция дамиды.Еркiн бэсеке жағдайында ,мемлекет шығыстарын немесе кредиттердi кыскарту жөнінде шаралармен туындайтын суранымның томендеу кезiнде кәсіп орын не өндірістің көлемін кыскартуга,не оның шығындарын томендеуге мэжбур болады.

Қаржы қатынастары мен инфляциялық процесстердің бір бағыты келеңсіз сипаты, бірін – бірі өзара толықтыра отырып, экономикалық жүйедегі келеңсіз нәтижелерге апарады. Мәселен, инфляция бірқатар әлеуметтік-экономикалық проблемаларды тудырады: ақшалай табыстардың құнсыздануы, ұзақ мерзімді инвестицияларға деген экономикалық ынтаның түсуі, ақшалай жинақтардың құнсыздануы, нақтылы пайыздың төмендеуі, экономикалық байланыстардың бұзылуы.

Инфляциялық процестің қуаттылығын бағалауды және инфляцияның түрлерін мынандай критерийлер бойынша ажыратады:

- бағалар өсуінің қарқыны бойынша;

- бауя – баға жылына 10 пайыз өскенде; бұл кезде ақшаның номиналдық құны сақталады, кәсіпкерлік тәуекел болмайды;

- өршімелі – баға 100 пайыз шегінде өскенде; ақшаның затталынуы өседі;

- әсіреинфляция – баға жүздеген пайызға өскенде; баға мен табыстардың арасындағы алшақтық ұлғая бастайды;

- бағалар өсуінің теңгерімділік дәрежесі бойынша;

- теңдестірілген және теңдестірімеген инфляция; теңдестірілген инфляция кезінде әртүрлі тауарлардың бағасы бірбіріне қатысты өзгерусіз қалады, теңдестірілмеген инфляция кезінде – олардың бір-біріне ара қатысы өнбойы өзгеріп отырады, оның үстіне әртүрлі үйлесімде;

- болжаулық дәрежесіне қарай;

- күтілген, болжамды және күтілмеген;

- шығу немесе пайда болу орныңа қарай;

- импортталынған және экспортталынған.

Қаржы мен инфляцияның өзара байланысын инфляцияның екі типі бойынша бақылап отыруға болады: сұраным инфляциясы және шығындар инфляциясы.

Бірінші жағдайда ол заңы және жеке тұлғалардың ақша массасының өсуімен байланысты өнімге, тауарларға және қызметтерге сұранымның өсуінің салдары болып табылады.

Екінші жағдайда кәсіпорындардың еңбекке ақы төлеуге , кредиттер бойынша пайыздық мөлшермелердің көбеюіне, тұтынатын шикізатқа, материалдарға бағаның, қызметтер көрсетугетарифтердің өсуіне жұмсалатын шығындардың көбеюі инфляцияны тудырады.

Әдебиеттер:

1. Тінәсілов М.Д., Үркүмбаева Ә.Р. Бағалы қағаздар нарығын реттеу. /оқулық/. РМК «АӨА экономикасы және ААД ҒЗИ» баспаханасы Алматы 2007.

2. Ібрішев И.И., Үркүмбаева Ә.Р. Банктік тәуекелдер. /оқу құралы/. Қазақ көлік және Коммуникациялар академиясының баспасы. Алматы 2009.

3. Әділов Ж.М., Тінәсілов М.Д., Үркүмбаева Ә.Р. Инвестиция менеджменті. /оқу құралы/.ҚазҰТУ-дың ҒТБ орталығы. Алматы 2009.

4. Тінәсілов М.Д. Банк менеджментін ұйымдастыру. /оқулық/. ҚазҰТУ-дың ҒТБ орталығы. Алматы 2009.

5. Тінәсілов М.Д. Сақтандыру ісінің қаржылық негіздері. /оқулық/ ҚазҰТУ-дың ҒТБ орталығы. Алматы 2011.

6. Тінәсілов М.Д., Үркүмбаева Ә.Р. Қаржы негіздері: теориясы, тәжірибелер мен есептеулер. /оқулық/ ҚазҰТУ-дың ҒТБ орталығы. Алматы 2016.