Арахан мемлекетінің қалыптасыуы:феодалдық қатынастар және әлеуметтік құрылымы.

Қара­хан мем­ле­кеті (942–1210 жж.)

Қара­хан қағана­ты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сыр­да­рия, Та­лас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның құры­луы 940 жыл­дан бас­та­лады. Қағанат­тың ор­та­лық ас­та­насы Шу өзені бойын­дағы Ба­ласағұн, кейінірек Ор­да­кент (Та­раз) қала­сы. Қара­хан мем­ле­кетінің Үзген, Мер­ке, Құлан сияқты қала­ларын­да ірі алып­са­тар ал­па­уыт­тар мен қолөнершілер ме­кен­де­ген.

Қара­хан әулетінің негізін са­лушы Сатұқ Боғра­хан (915–955жж.) бо­лып есеп­телінеді. Ол Қарлұқ хан­дығының іргесін көтеріп, мәрте­бесін асы­рушы­лар­дың бірі – Білге құл Қадыр­ханның не­мересі. Сатұқ Та­раз және Қашқар қала­ларын өзіне қара­тып, 942 жы­лы Ба­ласағұндағы би­ле­ушіні құла­тып, өзін жоғары қаған деп жа­ри­ялай­ды. Мем­ле­кеттің күшеюіне қар­лық, шігіл, яг­ма тай­па­лары үлкен үлес қос­ты. Сатұқ өлген­нен кейін билік оның ба­ласы Мұсаға көшті, ол 960 жы­лы Қара­хан мем­ле­кетінің халқын ис­лам дініне қарат­ты. Оның ас­та­на қала­сы Қашғар бол­ды. Сатұқтың екінші ба­ласы Сүлей­мен-ілек Ба­ласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді оның ұлы Ха­сан Боғра-хан мұра етіп ал­ды. Мұса өлген соң, Қара­хан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның ба­ласы Әли Ар­сы­лан ханға көшті. 990 жы­лы Қара­хан би­ле­ушілерінің бірі Ха­сан (Ха­рун) Боғра хан Ис­фиджаб­ты бағын­дырды. Ал 992 жы­лы қара­хан­дықтар шығыс­та Хо­тан­ды, ба­тыс­та Бұха­раны ба­сып ал­ды. 999 жы­лы Қара­хан би­ле­ушісі Әли Ар­сы­лан­ның ба­ласы На­сыр Ор­та Ази­ядағы Са­мани­лер мем­ле­кетіне соққы берді. Қара­хан хан­дығы ұзақ соғыс­тардан кейін 1004–1005 жыл­да­ры Мәуере­нахр жерін түгел­дей өзіне қарат­ты. Осы­дан кейін Қара­хан мем­ле­кеті XI-ғасыр­дың 30 жыл­да­ры Шығыс және Ба­тыс қағана­ты бо­лып екіге бөлінді:

1. Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағана­тына қарап, оның ор­та­лығы әуелі Ор­да (Ба­ласағұнға жақын), кейін Қашғар қала­сы бол­ды.

2. Мәуере­нахр жер­лері – Ба­тыс қағана­тына қарап, оның ор­та­лығы Үзкент, кейінірек Са­марқанд бол­ды.

Қара­хан мем­ле­кетінде жоғарғы өкімет билігі ха­кан­ның қолын­да болған. Ол мұра­герлікке қалып отырған. Қара­хан фе­одал­дық қоғамы­ның үстем тап өкілдеріне ха­кан­ның ұрпақта­ры тегіндер, ілек хан­дар, бек­тер, нәмен­герлер, нөкер­лер жатқан. Ханға ең жақын адам­дардың бірі уәзір болған. Уәзір жоғарғы би­ле­ушінің ең жақын көмекшісі және кеңесшісі бо­лып са­нал­ды. Хан са­райы, оның бас­ты ор­да­сы мем­ле­кеттік және әкімшілік басқару ор­та­лығы бо­лып есеп­телді. Қара­хан мем­ле­кетіндегі аса маңыз­ды әле­уметтік-са­яси инс­ти­тут әске­ри-мұра­лық жүйе болған. Мем­ле­кет бірне­ше үлес­терге бөлінді. Олар­дың бас­ты­лары: Та­раз, Ис­фиджаб, Ба­ласағұн. Хан мем­ле­кеттік не­месе әске­ри қыз­меті үшін фе­одал­дарға жер беріп, сол жер­дегі ха­лықтан са­лық жи­науға рұқсат ет­кен. Мұндай жер­лер ик­та, ал оны иеле­нуші мук­та деп аталған. Қара­хан­дардағы жер иеле­нудің тағы бір көп та­раған түрі әске­ри – үлестік жер­лер. Ол әске­ри қыз­мет үшін берілген. Қара­хан фе­одал­дық қоғамын­да ша­ру­алар­ды қана­удың бір түрі – жалға үлестік жер бе­ру орын алған. Араб-пар­сы де­рек­терінде үлестік жер алған ша­ру­алар мұзар­лар не­месе барзұгар деп аталған. Үлес­кер жер­ден алынған өнімнің денін са­лық түрінде мем­ле­кет­ке және жер иелеріне төлеп отырған. Ша­ру­алар­ды қана­удың екінші бір түрі – ком­менда­ция жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер телімін күштінің қамқор­лығына бе­реді, ол күшті адам әлсіз адам­ды басқалар­дан қорғауға тиіс.

Қазақстан­ның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудан­да­рын ме­кен­де­ген қара­хан­дықтар көшпелі және жар­ты­лай көшпелі мал ша­ру­ашы­лығымен ай­на­лыс­ты. Мал ша­ру­ашы­лығын­да жылқы өсіру же­текші орын ал­ды. Қара­хан мем­ле­кетінің құра­мына ен­ген түркі тай­па­лары отар-отар қой ұста­ды, сон­дай-ақ түйе, ешкі, ірі қара өсірді. Оты­рықшы, жар­ты­лай оты­рықшы түрік тай­па­лары­ның біра­зы егіншілікпен де ай­на­лыс­ты. Олар та­ры және басқа да дәнді дақыл­дар өсірді, оты­рықшы­лар қала мәде­ни­етімен ара­ласып, қала халқын то­лықтыр­ды. Қала­лар­да қолөнер кәсібі, әсіре­се көзешілік кеңінен да­мыды. Олар аңшы­лықпен де ай­на­лысқан. Сон­дай-ақ Сыр­да­рия, Іле, Шу, Та­лас өзен­дерінен ба­лық аулау ай­тар­лықтай рөл атқар­ды.

XI ғасыр­дың аяғына қарай Қара­хан мем­ле­кеті соғыс­тармен және фе­одал­дық иеліктердің одан әрі бөлшек­те­нуімен бай­ла­ныс­ты құлды­рай түсті. XII ғасыр­дың 30-шы жыл­да­ры Шығыс Қара­хан иелігін, Жетісу­ды және Қазақстан­ның оңтүстігін шығыс­тан кел­ген ки­дан­дар жа­улап ал­ды.