Р-ғы саяси партиялар және қоғамдық қозғалыс
1980-1990 жылдардағы КСРО дағдарысы жҽне оның себептері. 1989 жылы Г.В. Колбин Қазақстаннан Мҽскеуге ауыстырылды. ҚКП ОК бірінші хатшылығына Нҧрсҧлтан Ҽбішҧлы Назарбаев сайланды. Қазақстан Республикасының Ҥкіметін Ҧзақбай Қараманов басқарды. Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.Ҽ. Назарбаев жаңаша ойлайтын саясаткерлерді топтастырды. Орталық Комитеттің екінші хатшылығына Владимир Ануфриев, хатшылықка Ерік Асанбаев пен Владислав Двуреченский келді. Идеология бҿлімін — Мырзатай Жолдасбеков, аграрлық бҿлімді — Жҽнібек Кҽрібжанов, ҧлтаралық қатынастар бҿлімін Ҽбіш Кекілбаев басқарды. 1989 жылы мамыр-маусым айларында ҿткен КСРО халық депутаттарының I съезінде саясаттағы, экономикадағы жҽне қоғамдық ҿмірдің ҽлеуметтік-рухани салаларындағы жағдайларға ҿткір сындар айтылып, коммунистік партия жҧмысына талдау жасалды. Кеңес қоғамына тҿнген дағдарыстың себептері іздестірілді. Қоғамдық-саяси ҿмірдің аса маңызды мҽселелері тҿңірегіндегі тартыс бір-біріне қарама-қарсы ҧстанымдағы депутат топтарының қҧрылуына алып келді. Халық депутаттарының I съезінің жҧмысын бастасымен-ақ аймақаралық депутаттық топтар қҧрылды. Халық депутаттарының I съезі қабылдаған шешімдердің
кҿпшілігі жҥзеге асқан жоқ. Соған қарамастан ол партия комитеттерінің билігін едҽуір ҽлсіретті. Е.Лигачев, П. Соломенцев тҽрізді КОКП жҽне мемлекет басшыларынын, тіпті. КОКП ОК Бас хатшысы М.С. Горбачевтің де қызметтері ҥздіксіз сынға алына бастады. Кеңестер, кҽсіподақтар, комсомол бірте-бірте КОКП ҿктемділігінен арылып, сайлау кезінде демократиялық ҧстанымдар .алға шығарылды. Осындай жағдайда партия комитеттерінің лидерлері жеңілістерге ҧшырады. Қоғамда, саяси қарсыластар арасында ымырасыздық, табансыздық пен тҧрақсыздық кҥшейді. Демократиялық сенімдегі адамдар кҿбіне «кҥйе жаққыш», «сатылғыш», «екі жҥзді» деп айыпталды. Демократиялық қоғамға ҿтудің басталуы одақтас республикалар мен олардың мемлекеттік қҧқықтық формациялары арасындағы қатынастардың қалыптасқан практикасын қайта қарауға ҽкелді. Жаңа одақтық келісімшарттың жасалу мҥмкіндігі жайлы мҽселені — 1988 жылдың ҿзінде-ақ, ең алдымен Балтық жағалауы республикалары ҧлттық-демократиялық қозғалыстарының ҿкілдері кҿтере бастаған болатын. КСРО Халық депутаттарының I съезінде депутаттар тарапынан бҧл мҽселе қайта кҿтерілді. Съезде унитарлық мемлекетке тҽн хал-ахуалдың тҥрін ҿзгертіп, қалыптасқан қҧрылымды жаңа мазмҧнмен байытуға, орталық пен республикалар арасындағы қҧқықтар мен міндеттерді қайта бҿлуге деген ҧмтылыстар жасалды. 1989 жылдың ҿзінде-ақ, КСРО-ны конфедерация қағидалары негізінде ҿзгертудің нақты кҿріністері байқалды. Алайда ол жҥргізілмеді. Осыдан соң республикалар ҿздерінің бҿлінетіндігі жайлы неғҧрлым батыл мҽлімдей бастады. Орталық теледидар, «Правда», «Советская Россия» газеттері Балтық жағалауы республикаларына қарсы науқан бастап, оларда адам қҧқықтары бҧзылып, Орталық басшылық бҧл республикаларға экономикалык жҽне саяси қысым кҿрсетіп жатыр деген бағытта дауды кҥшейте тҥсті. 1990 жылдың 25 наурызында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 12-шақырылымында депутаттық орындарға сайлау алды науқаны жҥргізілді. Депутаттыққа кандидаттарды ҧсыну қҧқығы еңбек орындарын, азаматтардың жиналысына берілді. Сайлау ҥдерісіне саясаттандырылған топтар, ресми емес бірлестіктер енгізілді. Сайлау алды науқанында 360 депутаттық мандатқа 2000-нан артық кандидат қатысты. Сайлауды ҿткізу барысы, нҽтижесі егемендік жҽне тҽуелсіздікке бағыт алған кҥштердің басымдыққа ие бола бастағанын танытты. Жҧмысшы жҽне шаруа тобымен қатар, қайта сайланған Қазақ КСР Жоғары Кеңесіне ғалымдар, заңгерлер, ЖОО ректорлары, діни қайраткерлер енді. 1990 жылдардың екінші жартысынан бастап Қазақстан саяси жҥйенің заманға сай негізін қалауға батыл қадамдар жасады. Ҧлттық қҧрамы жағынан — 181 қазақ, 100 орыс жҽне 340 депутаттың 51-і компартия органдарынын қызметкерлері болды. Жоғары Кеңестің тҿрағалығына — Ерік Асанбаев сайланды. 1990 жылдардын басында КСРО-дағы саяси жағдай декларативтік сипаттағы кҿптеген демократиялық ережелерден тҧратын қолданыстағы 1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясын ҿзгертуді, Қазақстанның егемен қҧқықтарына бекітетін мҥлдем жаңа заңнама актілерін қабылдауды қажет етті. КСРО-ны жайлаған саяси дағдарыс, одақтың аса ауыр жағдайда ыдырау ҥдерісі саяси жҥйені реформалауды қажет етті. Дағдарыстан шығудын бір жолы — Президенттік қызметті енгізу болатын. 1990 жылы 24 сҽуірде Жоғарғы Кеңес «Қазақ КСР Президенті қызметін бекіту мен Казақ КСР Конституциясына ҿзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы (Негізгі Заң)» заң қабылдап, Қазақ КСР Президенті қызметін бекітті. 1990 жылы 24 сҽуірде қызу талқылаудан кейін Жоғарғы Кеңес Қазақ КСР-інің Президенті етіп Н.Ҽ. Назарбаевты сайлады. Жасырын дауыс беруге қатысқан 335 депутаттың 317-сі — Н.Ҽ. Назарбаевқа дауыс берді, 18 депутат қарсы болды. Қазақстанда Президенттік институт Ресейге қарағанда бір жыл бҧрын енгізілді. Мемлекеттік егемендік туралы декларация 1990 жылы қазанда қоғамдағы жағдай барынша шиеленістірді. Халық депуттары арасынан парламент жҧмысын жандандыруға баламалы қозғаушы кҥш болу мақсатында «Демократиялық Қазақстан» депутаттық тобы қҧрылды. Марат Оспанов бастаған «Демократиялық Қазақстан» депутаттық тобына Б. Қадырбеков, Е. Ертісбаев. Ю. Сытых, М. Оспанов, П. Своик жҽне облыс орталықтарындағы жҧмысшылар комитеттерінің ҿкілдері мҥше болды. 1991 жылы олардың саны 54 депутатқа жетті. Олар «Азат», «Единство» қозғалыстарымен жҽне басқа да ресми, ресми емес топтармен байланыс орнатты. Бҧл кҥрделі кезеңде — «Демократиялық Қазақстан» депутаттық тобы барынша белсенді қызмет атқарды. Олардың билік қҧрылымын партиядан тазарту туралы ҧсыныстары Жоғарғы Кеңестің партиялық-шаруашылық активінде наразылық тудырды. Сондай-ақ, «Демократиялық Қазақстан» депутаттық тобы мҥшелері ҧсынған «Егемендік туралы декларацияның» баламалы жобасы республикалық жҽне одақтық баспасҿз беттерінде ерекше дҥмпу тудырды. Жоба авторлары 1990 жылдары барлық одақтас республикаларда қабылданған ҧлттық мемлекеттілік жҽне қҧқықтық мемлекет туралы тҧжырымдамалар қарама-қайшы болды дегенді алға тартты. «Демократиялық Қазақстанның» жетекшілері полиэтникалық қоғамда ҧлттық мемлекеттілік тҧжырымын жҥзеге асыру жағымсыз салдарға ҽкеледі деп санады. Ҧлттық республиканың орнына азаматтық қоғам қҧрылуы тиіс деген ҧстанымда болды. Қазақ зиялылары «егемендік алдымен тілге берілсін» деген ҧсыныс тастады. Филология ғылымдарының докторлары Бабаш Ҽбілқасымов, Сапарғали Омарбеков «Социалистік Қазақстан» газетінің 1990 жылғы 3 қазандағы санында Қазақ КСР-інің мемлекеттік Егемендігі туралы Декларациясының жобасы тіл туралы заңға қайшы келіп тҧрғанын айтып, дабыл кҿтерді. Тіл туралы заңда орыс тілі — Қазақстан жерінде ҧлтаралық қарым-қатынас тілі деп жарияланған болатын. Декларация жобасын жасаушылардың оны ресми тіл деп ҿзгертіп жібергені сынға алынды. Ғалымдар орыс тілін Қазақ КСР-інде ресми тіл деп жариялау — қазақ тілінің мемлекеттік статусын жоққа шығарумен пара-пар екенін, ҿзі кҿктеп, ҿркен жайған туған топырағында қазақ тілінің ресми тіл болуға да ҽбден қҧқығы бар екенін дҽлелдеді. Декларация жобасы қызу талқыланды. Декларацияның негізгі жобасы жҽне оған балама негізде ҧсынған «Демократиялык Қазақстан» тобының жобасы, депутаттардан, жалпы жҧртшылықтан тҥскен пікірлер мен ескертулерді Декларация жобасына енгізу жҿнінде арнайы комиссия қҧрылып, депутат Салық Зимановтың басшылығымен бір аптадан астам уақыт жҧмыс істеді. 1990 жылы 15 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің екінші сессиясында «Егемендік туралы Декларацияның» жобасы жҿнінде талас пікірлер болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің тҿрағасы Е. Асанбаев тарапынан «Демократиялык Қазақстан» жобасы ҿте кеш ҧсынылды. Жоғарғы Кеңеске мҽлім етілмей, баспасҿзге жарияланды. Сондай-ақ, оның қҧрамындағы 30 депутат сессияға дейін белгісіз болып келді деген пікірлер айтылды. Декларацияның негізгі жобасына толықтырулар мен ҿзгерістер енгізу ҥшін қҧрылған комиссия мҥшесі депутат Сҧлтан Сартаев «Демократиялық Қазақстан» тобындағы депутаттардың «ҧлттык республика дегенді жойып, азаматтық қоғам қҧрайық» деген пікіріне қарсылық білдірді. Депутат С. Сартаев ҽлемдік тҽжірибеге сҥйене отырып: «Ҧлттық мемлекет азаматтық қоғамға, яғни қҧқықтық мемлекетке қайшы келмейді. Мҽселен. Англия — кҧқықтық мемлекет. Алайда ол ағылшындардың ҧлттық мемлекеті. Сондай-ақ, Франция, Испания, Жапония тағы да басқа кҿптеген ҧлттық негіздегі қҧқықтық мемлекеттерді мысалға келтіруге болады. Біз де осы мемлекеттердің ҥлгісінде ҿзіміздің егеменді, ҧлттық республикамызды дамытамыз, гҥлдендіреміз. Декларациядағы қазақ деген сҿзден қорқатын ештеңе де жоқ. Қазақ ҧлты, сонау ерте дҽуірден тілі, ділі калыптасқан, кіндік қаны тамған ҿз атамекені бар халык қой. Енді келіп оны мҥлде сызып тастау мҥмкін емес», — деген тҥсінік берді. Келешекте республика ҿмірінде аса маңызды рҿл атқаратын бҧл қҧжат жобасы қызу талқыланды. Парламент мҥшелері Декларацияның ҽрбір сҿйлеміне. сҿзіне жете мҽн беріп, айтылған ҧсыныстарды сол бойда дауысқа салып отырды. Жоғарғы Кеңес «Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны» 1990 жылы 25 қазан кҥні 18 сағат 55 минутта қабылдады. «Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияда» Қазақстан аумағынын біртҧтастығы мен оған жат кҿзкарас, қарсы ҽрекеттер болмайтындығы бекітілді. Декларацияда аса маңызды мҽселе — республиканың ҿз бюджетін қалыптастыратындығы айқындалды. Казақстанның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация — еліміз Конституциясының негізіне айналған республиканың тҧңғыш заң актісі. Бҧл қҧжатта Қазақстан «халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болуға, сыртқы саясатты ҿз мҥдделеріне сай белгілеуге, халықаралық ҧйымдардын қызметіне қатысуға қҧқығы бар» егемен мемлекет деп жарияланды. Декларация алғаш рет табиғи ресурстардың, экономикалык жҽне ғылыми-техникалық ҽлеуетінің Қазақстан меншігінде болуының ерекше қҧқығын баянды етті. Егер егемендік қағидаттарына қайшы келетін болса, Қазақстан аумағында КСРО заңдарын тоқтату қҧқығын белгіледі. 1990 жылғы 25 қазанда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігін жариялау — Қазақстан ҥшін ҿз дамуының жолын дербес анықтау мҥмкіндігін ашқан тҧңғыш акті болды.
2. 1991 жылы сҽуір-мамыр айларында (Новоогоровте) (президенттің резиденцияси) М.С. Горбачев тоғыз одақтас республикалардың басшыларымен келісім жҥргізді. Бҧл келісімде жаңа одақтық шарт туралы мҽселе кҿтерілді. Келесімге қатысушылардың барлығы жаңарған Одақ жҿніндегі шартты қолдады. Шарта Суверенді Мемлекеттердің Одағын қҧру кҿзделді. Сонымен қатар, ҿкімет органдарын жҽне басқару қҥрылымын, жана Конституцияны қабылдау, сайлау жҥйесін ҿзгерту белгіленді. Шартқа қол қою мерзімі 20 тамыз 1991 жыл белгіленді. Жаңа одақтық шарттың жобасын жариялау жҽне талқылау қоғамда жікке бҿлінушілікті тереңдетті М.С. Горбачѐвті жақтаушылар бҧл қҧжатта қарама -қарсылықтың деңгейін тҿмендету жҽне елде азамат соғысының болуы қауіпінен қҧтқару мҥмкіндігін кҿрді. Бір топ ғалымдар бҧл шартқа қарсы шықты. Жаңа шартқа қарсыластар КСРО-да қалыптасқан халықшаруашылығының кешенін (комплекс) ыдыратып елде экономиқалық дағдарысты тереңдетеді, деп сескенді. Жана шартқа қол қоюға бірнеше кҥн қалғанда, аппозициялық кҥш реформалық саясатқа қарсы шығып, мемлекеттің (КСРО) ыдырауын тоқтатуға ҽрекет жасады. 1991 жылы 19 тамызда КСРО ҥкіметінің жоғары билігіндегі аз ғана топ КСРО Президенті М.С. Горбачовтің денсаулығына байлынысты қызыметінен босатып, оның орнына вице – президент Г.И.Анаевтың тағайындалғаны туралы мҽлімдаме жасады. Мемлекетті басқару ҥшін 8 адамнан тҧратын КСРО-дағы тҿтенше жағдай жҿніндегі Мемлекеттік комитет (ТЖМК) қҧрылды. ТЖМК-ның басында КСРО вице-президенті Г.И. Янаев, примъер-министр В.С. Павлов, КСРО қорғаныс министрі Д.Т. Язов жҽне оның замы О.Д.Бакланов, КСРО МХҚ-тің тҿрағасы В.А.Крючков, ішкі істері министрі Б.К. Пуго сияқты жоғарғы биліктегілер тҧрды. ТЖМК-ның мақсаты КСРО-дағы ауыр экономиқалық жҽне саяси жағдайды пайдаланып, билікті қолдарына алу. КСРО Жоғарғы Қеңесінің тҿрағасы А.Лукьяновтың қолы қойылған ТЖМК қолдау кҿрсетуге шақырған «Кеңес халқына ҥндеу» жарияланды. КСРО Президентінің міндетін атқарушы Г. Янаев еліміздегі тетенше жағдайдың 6-ай мерзімге созылатынын жҽне БҦҦ-на жҽне мемлекеттермен ҥкімет басшыларына тҥсінікпен қарау туралы мҽлімдеме жасады.ТЖМК-ның бірінші қаулысы бойынша барлық қоғамдықсаяси қозғалыстардың қызметіне тыйым салынды. Бҧл ҽрекет-мемлекеттік тҿнкіріс. Қырымда дем алып жатқан КСРО Президенті М.С. Горбачев бҧл оқиғадан бейхабар болды. ТЖМК-ның ҽрекетіне ҽлем жҧртшылығының кҿзқарасы ҽртурлі болды. Қырғызстан, Украина ҿз территорияларында жаңа ҥкіметтің жарлықтары жҥрмейтіндігін мҽлімдеді. Ҽскерлердің бір бҿлігі халық жағына шықты. АҚШ Президенті Д.Буш КСРО-ғы Конституциялық басқаруды қалпына келтіру бағытындағы РКФСР Президенті Б.Н.Ельциннің ҽрекеттерін қолдады. Европа экономиқалық Кеңесінің ҿкілдері М.С. Горбачевтің қайтып оралуын талап етті, талап орындалмаған жағдайда КСРО-ға берілетін кҿмекті тоқтататындығын мэлімдеді. Ирак жҽне Қытай ҥкіметтері ТЖМК-ның қҧрылуын жақтады. Москвадағы тамыз тҿңкерісіне Қазақстан халқының кҿзқарасы ҽр тҥрлі болды. «Желтоқсан», «Азат» қозғалыстары сияқты кҿпшілік қоғамдық саяси ҥйымдар ТЖМК-ны (Тҿтенше жағдай жҿніндегі мемлекеттік Комитет) айыптады.
101. 1991 жылы 16 желтоқсан қабылданды.
Қазақстан Республикасы - тәуелсіз, демократиялық және хұқылық мемлекет. Ол өз территориясында өкімет билігін толық иеленедi, өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын дербес белгілеп, жүргiзедi.
102.2007 жылы 4 маусымда қабылданды.
Мемлекеттік рәміздер – бұл кез келген мемлекеттің егемендігі мен біртұтастығын бейнелейтін, оның ажырағысыз атрибуттарының бірі. Қазақстан Республикасында Мемлекеттік ту, Мемлекеттік елтаңба және Мемлекеттік әнұран мемлекеттік рәміздер болып табылады.