Түркі өркениетіндегі Оғыз мемлекетінің орны мен рөлі.

Оғыз мем­ле­кеті (IX-XI ғғ. ба­сы)

Қарлұқ қағана­тының солтүстік-ба­тыс жағын­да, Сыр­да­ри­яның ор­та және төменгі бойын­да, оған жалғасып жатқан Ба­тыс Қазақстан да­лала­рын­да IX-X ғасыр­ларда Оғыз тай­па­лары­ның ежелгі фе­одал­дық мем­ле­кеті қалып­тасты. Оғыз­дардың ата-ба­бала­рының әуелгі қоныс­танған жер­лері Ыс­тықкөлдің маңы. Оғыз­дар IX ғасыр­да Сыр­да­рия бойына келіп ор­на­ласа­ды, бірақ он­дағы кан­гар-пе­ченег бірлестігімен ұзақ уақыт соғысуға ту­ра ке­леді. Махмұд Қашғари Оғыз елінің 22 кейбір де­рек­терде 24 тай­паға бөлінгенін және әр тай­па­ның өз белгі таңба­сы мен туы болғанын ай­та­ды.

IX ғасыр­дың аяғы мен X ғасыр­дың бас кезінде оғыз тай­па­лары Сыр­да­ри­яның ор­та ағысы­нан Еділдің төменгі бойына дейінгі ора­сан кең жер­лерді ме­кен­дейді. Оғыз­дардың қоныс өрістері Ырғыз, Орал, Ембі, Ойыл өзен­дерінің бой­ла­рын­да, Сыр­да­ри­яның Қара­тау ба­урай­ла­ры мен Ис­фиджаб шегіне дейін жет­кен. Олар Сыр­да­ри­яның ор­та және төменгі ағысы бойын­да, арал өңірі мен шығыс Кас­пий ай­мағын­да шоғыр­ла­нып қоныс тепті.

X ғасыр­да Оғыз мем­ле­кетінің ас­та­насы – Ян­ги­кент не­месе Жаңа Гу­зия деп ата­латын қала бол­ды. Ол Қимақ да­ласы арқылы Са­рысу, Есіл және Нұра бой­ла­рына ба­ратын са­уда жо­лының үстінде ор­на­ласқан. Оғыз мем­ле­кеті өзінің са­яси және әле­уметтік тұрмы­сы жағынан көне фе­одал­дық мем­ле­кет бол­ды. "Жабғы” атағы бар жоғарғы би­ле­уші Оғыз мем­ле­кетінің бас­шы­сы бо­лып са­нал­ды. Оғыз жабғыла­рының орын­ба­сар­ла­рын Көл-еркін деп атаған. Жоғарғы би­ле­ушілер ор­ны мұра­гер­ге беріліп отырған. Оғыз хан­да­рын сай­лау кеңес­терде өткізілген. Жабғудың "инал” де­ген атағы бар өз мұра­гер­лері болған. Жас кезінде олар­ды тәрби­елеу үшін ар­найы қамқор­шы­лар (ата­бек­тер) тағайын­далған. Оғыз жабғыла­рының әйел­дері са­рай маңын­дағы өмірде ай­тар­лықтай рөл атқарған. Оларға "қатын” де­ген атақ берілген. Са­рай­да әске­ри кеңес­ке сүйенетін оғыз әскерінің бас­тығы (Сю­башы) маңыз­ды орын алған.

965 жы­лы Оғыз жабғуы Ки­ев князі Свя­тос­лав пен одақта­сып ха­зар­ларды талқан­да­ды. 985 жы­лы оғыз­дар Орыс князь­да­рымен бірігіп, Еділ Булғари­ясын күй­ре­те жеңді. IX-X ғасыр­ларда Оғыз мем­ле­кетінде ескі ру­лық-тай­па­лық инс­ти­тут­тардың тез ыды­ра­уы жағдайын­да пат­ри­ар­хаттық-фе­одал­дық қаты­нас­тар да­мыды. X ғасыр­дың аяғы мен XI ғасыр­дың бас кезінде Оғыз елінде алым-са­лықты ти­янақты түрде жи­нап оты­ру жүйесі орын ал­ды, бұл – мем­ле­кет­те тұрақты басқару ап­па­раты­ның құрылғанын көрсе­теді. Оғыз­дардың көпшілігінің бас­ты кәсібі көшпелі мал ша­ру­ашы­лығы бол­ды. Оғыз тай­па­лары­ның бір бөлігі Сыр­да­ри­яның төменгі бойын қыс­тап, жай­лауға Кас­пий маңын­дағы да­лаға көшкен. Оғыз­дар негізінен жылқы, қой, ешкі, си­ыр, өгіз, түйе өсірген. Әсіре­се, қой өсіру ша­ру­ашы­лығы маңыз­ды рөл атқарған. Сон­дай-ақ оғыз бай-фе­одал­да­ры жер қайыс­тырған қалың жылқы үйірлерін ұстаған. Көшпелі оғыз­дар түйе, оның ішінде айыр өркешті ірі түйелер өсірген. Оғыз­дар аңшы­лықпен де ай­на­лыс­ты. Оғыз ке­дей­лері Арал теңізінен, Сыр­да­ри­ядан, тағы басқа да өзен­дерден ба­лық аулап кәсіп қылған. Қала­лар­дағы үй­лер көбіне тас­тан, ағаш­тан, қамыс­тан тұрғызыл­ды. Оғыз­дардың Сыр­да­ри­яның төменгі ағысын­да Жан­кент, Жент, Жу­ара, ал Сыр­да­ри­яның ор­та ағысын­да Қар­нақ, Сүткент, Фа­раб, Сығанақ және Са­уран т. б. қала­лары болған. Олар­да қолөнер кәсібі, со­ның ішінде мал өнімдері мен шикізат­тарды өңдеу да­мыды. Оғыз­дарда құмы­рашы­лық өндірісі де өркен­деді. Олар ме­кен­дейтін аумақтар­да темір, күміс, ал­тын, мыс және асыл тас­тар өндірілді.

XI ғасыр­дың ба­сын­да Оғыз мем­ле­кеті құлды­рай бас­та­ды. Оған алым-са­лықты жыртқыш­тықпен аяусыз жи­науға на­разы­лық білдірген оғыз тай­па­лары­ның көтерілісі се­беп бол­ды. Бұл жағдай X ғасыр­дың екінші жар­ты­сын­да өкімет ба­сына кел­ген Әли­хан­ның билік құрған кезіне жа­тады. Жабғының өкіметіне қар­сы ха­лық на­разы­лығын, Жент маңына келіп қоныс­танған салжұқтар­дың көсем­дері пай­да­лан­ды. Салжұқ көсем­дері Ян­ги­кент­тегі оғыз би­ле­ушілеріне қар­сы көтерілісті бас­тап, Жент қала­сын ба­сып ал­ды, бірақ оны ұзақ ұстап тұра ал­ма­ды. Осы кез­де ел ба­сына Әли­хан­ның мұра­гері Шахмәлік келіп, мем­ле­кет едәуір кұшейді. 1041 жы­лы оғыз­дар Хо­резмді жа­улап ала­ды. Алай­да, ара­да екі жыл өткен­нен кейін оғыз­дардың соңғы жабғысы Шахмәлік салжұқтар­дың қолы­на түсіп өлтіріледі. Салжұқтар­мен жүргізілген ұзақ жылғы соғыс­тар Оғыз мем­ле­кетін қат­ты әлсіретті. Аяғын­да келіп Жабғы мем­ле­кеті қып­шақ тай­па­лары­ның соққысы­нан біржо­лата құла­ды. Оғыз­дардың бірсы­пыра топ­та­ры осы­дан кейін Шығыс Еуро­паға, Кіші Азияға қоныс аудар­ды. Енді біра­зы Ор­та Азияға, Оңтүстік Қазақстан­дағы Қара­хан әулетінің және Хо­расан­ның салжұқ би­ле­ушілерінің қол ас­ты­на көшті. Ал XI ғасыр­дың ор­та­сын­да қып­шақтар талқан­даған оғыз­дардың кейбір қал­дықта­ры кейін ке­ле Дешті Қып­шақтар­дың түркі тілдес тай­па­лары­на сіңіп кетті.