Президент институтының қалыптасуы.

Саяси ілімдер тарихында “Президент” ұғымы жөнінде бірнеше пікірлер бар:

Біріншіден,“Президент” ұғымы латынның “praesident” сөзінен шыққан, “алда отырушы” деген мағынаны білдіреді. Антикалық дәуірде президент деп әр түрлі жиындарда төрағалық етушіші атаған.

Екіншіден,Конституциялық конвентке дейінгі американ мемлекетінің номиналды басшысы – американ штаттары конференциясы конгресінің төрағасы “Конгресс Президенті” деп аталған.

Үшіншіден,Филадельфия Конституциялық конвентінде төағалық етуші Дж. Вашингтон да “Президент” деп аталған.

Төртіншіден,Президент деп кейбір отарлардың губернаторлары (атқарушы билік басшысы) аталған.

Президент институты Т.Пейн, Т.Джефферсон, А.Гамильтон, Дж Адамс, Дж. Мэдисон еңбектерінде жан-жақты зерттелген.

Американдық саяси ілімдер тарихының көрнекті өкілі Т.Пейннің“Американдақ дағдарыс”, “Адам құқығы”, “Ғасыр тағлымы” атты құнды еңбектері бар.

Т.Пейн монархиялық билікті сынау негізінде Президент институтының моделін қалыптастырды. Сондықтан да Т.Пейн монарх билігін президент билігімен ауыстыруды қалады. Оның пікірінше президент институтының мәні мынадай:

1. Президент заңшығарушы ұйымда бірден-бір басшы болуы керек;

2. Президент қызметі- елдің бірлігін, оның тәуелсіздігін бекітеді;

3. Прзидент сайлауының жанама тәртібі;

4. Президент билігі тек конституция негізінде әрекет етуі тиіс;

5. Президент институты тәуелсіздік, егемендік, халық билігі сияқты идеялардың символы болуы тиіс.

Президент институтын қалыптастыру ағымының негізгі өкілдерінің бірі Т.Джефферсонреспубликалық басқаруды мынадай тәртіппен орналастырды:

1. Барлық мәселелер, ішкі және федералды саясат үшін жалпы федералды республика;

2. Штат республикасы, тек азаматтарға арналған ;

3. Аймақтық республикалар, аймақ істерімен, мүдделерімен айналысатын;

4. Аудандық республикалар жергілікті мәселелер үшін.

Джефферсон бұқараның жаппай қатысуына негізделген мемлекеттік билік моделін құрастырды. Ол негізінен жергілікті өзін-өзі басқару құрылымын дамытуды ұсынды, ал жоғарғы мемлекеттік билік жүйесінде Парламентке қолдау көрсетті.

Президент сайлауы.

Қазір әлемде президент сайлауының негізгі екі түрі бар:

1. Тікелей немесе төте сайлау. Оның екі түрі бар: біріншісі, жаппай сайлау, екіншісі, референдум.

2. Жанама сайлау үш түрде: парламент; штаттар, провинция, әр түрлі қоғамдық саяси күштер өкілдері; таңдаушылар коллегиясы қатысуымен өтеді.

Тікелей және төте сайлауға Қазақстандағы президент сайлауы мысал бола алады.

Жанама сайлау, таңдаушылар тәсілі Аргентинада, АҚШ-та қолданылады. Оның мәні мынада: сайлаушылар нақты партиядан таңдаушыларды сайлайды, бюллетеньде сол партиядан президентке кандидат та көрсетіледі. Таңдаушылар партиялық тәртіптен шықпайды, өз партиясына жататындығын басшылыққа алады. АҚШ-та олар өз штаттарының астанасына жиналып, өз дауыстарын президентке береді. Дауыс мажорлық көпшілік жүйе бойынша есептеледі, көпшілік дауыс алған таңдаушылар тізімі штаттағы барлық мандатқа ие болады. Соның нәтижесінде сайлаушылардың өз даусымен ең көп мандат алған кандидаттың болатын кезі де кездеседі. (АҚШ-та бұл 1976, 1988 жылдары кездесті). Таңдаушылар сайланған соң белгілі бір мерзім арасында президентті сайлау ресми түрде өткізілетіндігіне қарамастан, қандай да бір партиядан сайланған таңдаушылардың санынан-ақ кімнің президенттікке сайланатыны белгілі болады, сол кезде- ақ оның қарсыласы үміткерді құттықтай береді.

Президентті сайлаудың парламенттік түрі аз ғана елдерде қолданылады (Туркия, Ливан, Греция). КСРО- да алғашқы президент М.С.Горбачев 1989 жылы парламенттен жоғары тұрған орган –халық депутаттары съезінде сайланды. Индонезияда да президентті осыған ұқсас орган- халықтық консультативтік конгресс сайлайды. Президентті парламентте сайлау көбінесе ұзаққа созылады. 1980 жылы Туркияда президент сайлауына 100-ден аса саты өткізілді. Туркияның 1980 жылғы жаңа конституциясында сайлануды ұзаққа созбаудың тәртібі көрсетілген. Алғашқы екі саты үшін парламенттің көпшілік даусы қажет болса, үшінші саты үшін ең көп дауыс жетіп жатыр. Төртінші сатыға үшінші сатыда ең көп дауыс алған екі кандидат өтеді, онда жеңіп шығу үшін парламенттің барлық құрамының ең көп даусын алу қажет болады. Егер бұл сатыда да президентті сайлай алмаса, парламент таратылып, оның жаңа құрамы сайланып, жаңағы тәртіп қайталанады.