Аржы нарығын дамытудағы кездесетін қиыншылықтар және оны шешу жолдары

Сыртқы экономиканың қолайсыздығына қарамастан, Қазақстан экономикасы 2010 жылы жеткілікті тұрақтылықты көрсетті және жайсыз әсерлерді бастан кешірді. 2009 жылы Қазақстан бидай экономикасының мәдениетінен жоғары көрсеткіштерге ие болып, құрылыс өнеркәсібінде, саудада өндіріс көлемі өсті. Нәтижесінде 2009 жылы алдыңғы жылға қарағанда ЖІӨ 2,9 % құрады. Соңғы жылдардағы қаржы нарығының қолайлы өсімі, таза экспорттың өсуіне, инвестиция көлемі мен өнеркәсіп өндірісіне тікелей байланысты. 2009 жылы ЖІӨ өсімі 14 % құрады. Қаржы – несие және қаржы жүйесінің тұрақтануы мен алдағы жамуы қаржы нарығы инфроқұрылымының дамуына тікелей байланыста болып келеді.

Қазіргі уақытта Қазақстан банктері тұрақтанудағы оңай емес жолдарға қарамастан, тұрақты құрылымды қалыптасып, әлемдік стандартқа сай етіп және де алдағы уақытта дамуына тура тенденция орындауда.

Екінші деңгейлі банктердің басты әрекетінің негізінде кредит мөлшерлемесін көбейту мақсатымен қаржы ресурстарын пайдалану. Осыдан мемлекеттегі сыртқы экономикалық жағдайдың жақсаруына және инвестпорларға кепілдік беру жүйесі қалыптастырылды.

Бүгінгі күнде Қазастанның банктік секторлары толық көлемде капиталданылған: 89,9 млн. теңгеде орындалған банк жүйесінің өзіндік капиталы 2010 жылы. Ал қазіргі уақытта өзіндік капиталдық саласы 115,9 млрд. теңге құрап отыр.

ТМД, Қазақстан елдері өзіндік капитал өңдіруден бірінші орын алды. Мысалы Украина, Ресей және Қырғызстанда көрсетілген көрсеткіштерге қарағанда 3-4 млн. долларға өзгерістен, ал Қазақстанда 13 млн. доллар өзгеріске ұшыраған.

Республикамызда нарықтық экономиканың күрделі түрде қалыптасуы бүгінгі танда барлық деңгейдегі бақылау – тексеру органдарының құрылымдық жетілуін талап етеді. Қоғам өзгеріп, өркениетті нарықтық қарым – қатынастар бой көтеруде. Осыған сәйкес мемлекеттік басқару нысандары да өзгешеленуде. Біздің де комитет қазір Қаржыминге қарайды. Бұл республикадағы іспетті. Енді юарлық қаржылық қадағалау біртұтас орталыққа бірігіп, оны тиімді де жинақы етеді. Осынау аталмыш комитет те, салық инспекциясы мен қазыналық, шетел капиталын пайдалану жөніндегі комитет те кешенді түрде бірлесе, өз ерекшелігін сақтай отырып жұмыс істеуде. Осыған орай және де жаңа жағдайларға баланысты біз негізгі міндеттерді айқындап алдық.Бiрiншi кезекке мемлекеттiк бюджеттiң орындалу барысын, қаражаттың экономиканың белгiлi бiр сала сын дамытуға, нақты мақсаттық көздерге жұмсалуын тексерудi қойдық. Бұл-аса маңызды міндет. Оны орындау үшiн мамандарымыздың үлкен күш-жiгерi мен рухани қайраты, азаматтық белсендiлiгi керек. Олар өз iсiнiң бiлiктi маманы бола тұра адал да таза болуға тиiс. Шындығында мұнда жоғары бiлiктi, тәжiрибелi кадрлар болуын шешеді. Мемлекеттiк кәсiпорындар мен

ұйымдар мемлекеттiк бюджеттен бөлiнген қаражатты курделi құрылысқа, өндiрiстi қайта жарақтандыруға, жаңа, озық технологияларды ендiруге ғана емес, сонымен бiрге тұрғындардың әлеуметтiк мұқтажына, денсаулық сақтау, бiлiм беру мен мәдениетiне дұрыс та тиiмдi пайдалануына қол жеткiзуiмiз керек. Несиелердiң берiлуiн қатаң бақылап, олардың мақсатты түрде пайдалануын қадағалау қажет. Сондай-ақ мемлекеттiк қаражат пен шетел несиелерiнiң дер кезiнде қайтарылуын бақылаған жөн. Әйтпесе халықтың игілігі талан-таражға түсіп кетеді. Бюджет қаржысының аса iрi сомаларда талан-таражға ұшырағанын мына облыстардың мекемелерiнен айқындадық: Семей (8 миллион 162 мың теңге), Талдықорған (7 миллион 437 мың теңге), Атырау (7 миллион 309 мың теңге), Қостанай (6 миллион 995 мың теңге), Қараганды (5 миллион 906 мың теңге),Оңтүстік Қазақстан (7 миллион 33 мың теңге). Павлодар мектеп-интернатында 6,3 миллион теңгеге зиян келтiрiлген. Бұл зиян бухгалтерлiк есептiң дұрыс жолға қойылмауынан және бас есепшiсiнiң қасақана әрекеттерiнен болған. Жезқазған облыстық тұрғындарды әлеуметтiк қорғау басқармасының қаржы, бухесеп және есептеме бөлiмiнiң бастығы жеңiлдiктер орнына өтемақыны төлеуге қарастыралған қаражаттан 224 мың теңгені және 1,5 миллион теңгелік материалдық құндылықтарды сіңіріп кеткен. Мұндай жымқыру мен қымқыру былай болған. Ақша қаражаты почтамт арқылы комерциялық кәсіпорындар мен жеке адамдардың есепшотына жалған түрде зейнеткерлер үшін халық тұтынатын тауарлар алу үшін деген желеумен аударылып отырған. Жалпы экономикалық қылмыс қазір әлемдегі барлық елдерде дамыған қылмыс түрі болып табылады. Оны жасайтын адамдар өте айлакер,әккі,заң құжаттарын меңгергендер. Сондықтан да қаржы – валюта бақылау саласындағы қызметкерлер көп біліп, көп оқу керек және де біздің мамандарға табандылық, принциптік, әділдік ауадай қажет. Мемлекеттің, халықтың болашағын ойласаң ғана, жаның ашыса ғана ел байлығына қалқан бола аласың.

Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу және қадағалау назарындағы басымдылықтың бастысы Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу, сондай-ақ қаржы жүйесiне деген сенiмдi қолдау болып табылады.

Сонымен, өтпелi кезең жағдайындағы Қазақстан Республикасының қаржы жүйесiне байланысты жүзеге асырылып жатқан мемлекеттiк реттеудiң мақсаты мен бағыты, қаржылық заң актiлерiнiң жетiлдiрiлуi, егемен Қазақстандағы әлеуметтiк-экономикалық, әкiмшiлiк-саяси жүйедегi процестерге сай айқындалып отыр. Осындай мән-жайларға орай өзгертiлiп, толықтырылған және жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының тиiстi заңдарына сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарға қатысты құзыреттерi өркениеттi жаңаша сипатта, сондай-ақ қаржылық құқықтық тиiмдiлiк тұрғысынан көрiнiс табуда.

Мысалы, «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу және қадағалау туралы» ҚР Заңы мен т.б. нормативтiк құқықтық актiлер тиiстi реттеушi-қадағалаушы мемлекеттiк органдардың айрықша құқықтарын айқындай отырып, олардың қызметтерiнiң нормативтiк құқықтық базасын құрайды. Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеудi және қадағалауды жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейдi, сондай-ақ Қазақстан Республикасы қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын арттыру және қаржылық қызмет көрсету аясында тұтынушылардың құқықтары мен занды мүдделерiнiң бұзылуына жол бермеу жөнiнде жағдайлар жасауға бағытталған. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2008 жылғы 31 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру туралы» Жарлығына сәйкес қүрылған ҚР Қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу және қадағалау жөнiндегi агенттігі:

1. Заң департаментiнен;

2. Банктердi қадағалау департаментiнен;

3. Бағалы, қағаздар рыногының субъектiлерiн және жинақтаушы зейнетақы қорларын қадағалау департаментiнен;

1. Сақтандыру рыногының субъектiлерiн және басқа қаржылық ұйымдарды қадағалау департаментiнен;

2. Қаржылық ұйымдарды тарату департаментiнен;

3. Лицензиялау басқармасынан;

4. Көрсетiлетiн қаржылық қызметтi тұтынушылардың құқықтарын қорғау басқармасынан және т.б. да қызметтерден құралады.

Занда айқындалған ұғым бойынша «қаржы рыногы - қаржылық қызмет көрсету мен тұтынуға, сондай-ақ қаржы құралдарының шығарылуына және айналысына байланысты қатынастардың жиынтығы» болып табылады. Қаржы рыногының элементтерi ретiнде: ұлттық валюта, шетел валютасы, ссудалық капитал (кредиттер), мемлекеттiк, жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдарының, банктiк акционерлiк қоғамдардың және компаниялардың бағалы қағаздары, алтын және қымбат бағалы металдар көрiнiс табады .

Аталған агенттiк банк жүйесiнiң екiншi деңгейіндегі банктердiң қызметiн реттеу және қадағалау мақсатында:

- жеке және занды тұлғалардың банктiң және банктiк холдинггiң iрi қатысушысы мәртебесiне ие, банктердiң еншiлес ұйым құруына және оған ие болуына рұқсат беру және рұқсат беруден бас тарту тәртiбiн айқындайды, аталған рұқсатгарды бередi не беруден бас тартады;

- активтер мен шартты мiндеттемелердi сыныптау және оларға қарсы провизиялар құру тәртiбiн белгiлейдi. Активтер мен шартты мiмдеттемелердi күмәндi және сенiмсiз санаттарға жатқызу тәртiбiн мемлекет алдында салық мiндеттемелерiнiң орындалуына салықтық бақылауды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк органмен келiсе отырып айқындайды;

Қазақстан Республикасының банк зандарында белгіленген жағдайларда Қазақстан Республикасының банк зандарында көзделген барлық немесе жекелеген банк операцияларын жүргiзуге лицензияны керi қайтарып алу туралы шешiм қабылдайды;

Өзiбелгiлеген тәртiппен банктердiң және банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың филиалдарының қызметiн, соның iшiнде аудиторлық ұйымды шақыра отырып тексередi және Қазақстан Республикасының заңнама актiлерiнде қөзделген жағдайларда банктерден, мемлекеттiк органдардан және азаматтардан ол өзiнiң бақылау мен қадағалау функцияларын жүзеге асыру ушiн қажеттi деп санайтын ақпаратты алады, алынған ақпарат бойынша түсiндiрудi талап етедi. Қаржы рыногында бәсекелестiктi шектеуге және қаржылық ұйымның өзiнiң монополиялық жағдайын терiс пайдалануына бағытталған iс-әрекеттердi жасауына тыйым салынады.

Қаржы рыногындағы қаржылық ұйымның монополиялық жағдайын белгiлеу ережелерiн Қазақстан Республикасы Агенттiгiмен бiрлесiп монополияға қарсы орган айқындайды, сондай-ақ қаржы рыногындағы субъектiлердiң монополияға қарсы зандардың талаптарын орындауын бақылауды Қазақстан Республикасының Табиғи монополияны реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi агенттiгi жүзеге асырады.

«Сауда қызметiн реггеу туралы» Қазақстан Республикасының. Заны осы мақала көлемiнде, сипатталған мен-жайлардың өзектiлiгiн әрi мемлекеттiк маңызын жаңаша бетбұрыс тұрғысынан дәлелдеп отыр.

Осы «Сауда қызметiн реттеу туралы» ҚР Заңы сауда қызметi саласындағы, соның iшiнде сыртқы сауда қызметi аясындағы қоғамдық қатынастарды реттейдi, аталған сала мен аядағы мемлекеттiк реттеудiн принциптерiн және ұйымдастыру негiздерiн белгiлейдi, соядай-ақ меншiк нысанына карамастан республика аумағындағы сауда қызметiнiң барлық субъектiлерiне қолданылады.

«Қазақстан Республикасының Кеден кодексi» Қазақстан Республикасының егемендiгi мен экономикалық кауiпсiздiгiн корғауға, сыртқы экономикалық қызметтi ырықтандыруға, Қазақстан экономикасының дүниежүзiлiк экономикалық-қаржылық қатынастар жүйесiндегi байланыстарын жандандыруға бағытталған, сондай-ақ ол Қазақстан Республикасындағы кеден iсiнiң экономикалық, ұйымдық және құқықтық негiздерiн белгiлейдi.

«Қазақстан Республикасының Бюджет кодексi» бюджеттік және бюджетаралық қатынастарды реттейдi, сондай-ақ бюджеттiк қаражаттардың қалыптастырылуының және пайдаланылуының, бюджет жұйесiнiң жұмыс iстеуiнiң негiзге ережелерiн, принциптерi мен механизмдерiн белгiлейдi.

«Сақтандыру қызметi туралы» Қазақстан Республикасының заңы кәсiпкерлiк қызмет түрi ретiнде сақтандыруды жүзеге асырудың негiзгi ережелерiн, сақтандыру (қайта сақтандыру) үйымдарын, сақтандыру брокерлерiн құру, лицензиялау, реттеу, олардың қызметiн тоқтату ерекшелiктерiн, өзге де жеке және заяды тұлғалардың сақтандыру рыногындағы қызметiнiң талаптарын, сақтандыру рыногын мемлекеттiк реттеу мiндеттерiн және сақтандыру қызметiн қадағалауды қамтамасыз ету принциптерiн белгiлейдi.

ОРЫТЫНДЫ

Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмінде де қаржы рыногы зор рөл атқарады.

Қаржы – нарықтық қатынастардың құрамды бөлігі және мемлекеттік саясатты жүзеге асырудың құралы.

Қаржы нарығы дегеніміз, мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер және халықтың бос ақша қаражаттарын сату және сатып алу объектісі болып табылатын ақша операцияларының ерекше нысаны. Қаржы нарығының қызмет етуі мен қалыптасуы экономикалық, ұйымдардың, құқықтық формаларға байланысты болып келеді. Қаржы нарығының құрамы: ақша нарығы, капиталдар нарығы, ретінде кейде ақша нарығынан несие нарығы бөлінеді, яғни айналым капиталдарын толтыру үшін берілетін қысқа мерзімді ссудалар, ал капитал нарығы – негізгі капиталды инвитициялау үшін басқа сипаттамаларда ақша нарығы бұл ссудалық капитал нарығының бір бөлігі мұнда қысқа мерзімді депозит – несие операциясы жүзеге асады. Нарықтың интеграциялық түрі бағалы қағаздар нарығы болады.

Қаржы нарығы – бұл ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен фирмалардың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы қорларының сақтық институтарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді, және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа рыноктармен етене байланысты. Қаржы рыногы ұғымы ақша, валюта, кредит, капитал рыноктарын құрайды.

Ақша нарығы – қолма-қол ақша ғана емес, қолма-қолсыз төлем қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногы.

Кредит нарығы – несие бойынша банктердің кредит операцияларымен байланысты.

Капитал нарығы – қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және ұзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.

Бағалы қағаздар нарығы – қаржы рыноктарында бағалы қағаздардың қозғалысы мен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып табылады.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық. Алматы. – 2005. – 228-234 бб., 405-408 бб.,

2. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы. Алматы: “Қазақ универститеті” – 2005. – 27б.

3. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Колягин Б.И. Жалпы экономикалық теория. Алматы– 2002. – 296-302 бб.

4. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика. Алматы: Экономика. – 2003. – 318 - 321 бб.

5. Жүнісов Б., Мәметов Ұ., Байжомартов Ү. Нарықтық экономика негіздері. Алматы: Республикалық баспа кабинеті. – 1996. – 105-110 бб.

6. Құлпыбаев С.К., Баязитова Ш. “Қаржы теориясы” Оқу құралы - Алматы: Мерей, 2001 ж. (48-55 б.б.)

7. Бектеміров Қ. ҚР дамуы жайлы дерек.//Егемен Қазақстан. №7.- 19.01.2007. - 3-5 бб.

8. Найманбаева С. Қазақстан Республикасындағы қаржы рыногын мемлекеттік реттеу (нормативтік құқықтық базасы және қаржы жүйесінің мәселелері). // Заң және заман. №11. – 2008.-38-45 бб.

9. Керимова А. Қазақстан және оның аймақтарының қаржылық дамуы. //Егемен Қазақстан №8.- 7.12. 2008.- 4-7 бб.

10. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банк теориясы. Алматы: Экономика. – 2001. – 372-375 б.

11. Интернет. Топ реферат сайты

12. Интернет. Студ. KZ сайты

13. Қазақстан Республикасының Президентінің және Қазақстан Республика Үкіметінің актілер жинағы.

14. Абугазин Д. «Регулирование инвестиционной деятельности в экономике Казахстана».