Инвестицияның экономикалық тиімділігін бағалау
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде ондаған жылдар бойы салынатын инвестицияны анықтау әдістемесі өзінің маңызын жоймай, теориялық және тәжірибелік маңызы барын көрсетіп келді. Бұл әдіс терең ғылыми түрде негізделіп, тәжірибеде кеңінен қолданылады.
Батыс елдердің экономикалық әдебиеттерінде әдістеменің негізгі баптары егжей- тегжей сипатталған. Бұл мәселені шешуде екі тәсіл көптен белгілі.
Бірінші тәсілде инвестиция мөлшерін алынған табыс мөлшерімен салыстырып, байланыстырып және сұраныс бағасын, ұсыныс бағасымен салыстыру арқылы анықтайды. Кәсіпкер салынған инвестицияға құштар, яғни тауар капиталын алуға, ие болуға, егер одан тек қана белгілі бір мезгілде оны пайдпланудан салынған инвестиция мөлшерінен кем емас табысқа ие болғанда ғана ойлаған ойына жеткенін көрсетеді. Бірақ, бұл мөлшерді қалай салыстыру керек ?
Кәсіпкер тауар үшін белгілі соманы төлеуге міндетті, ал табыс бірден келе қоймай, бірнеше жыл ішінде біртіндеп келуі мүмкін. Инвестиция салынған кезеңнен бастап, келешекте кәсіпкер қанша табыс алатынын анықтау керек. Мұндай есепті жер жүзі тәжірибесіндедисконттірлген деп аталып, ал осы есептің қортындысы бойынша алынған мөлшерді дисконттірленгеннемесе ағымдағы құны деп атайды. Дисконтірленген құн (Дқ) қандай болмасын табыс (Т) белгілі бір кезеңде (К) пайыздық ставкаға (r) тең болады:
Т Т2 Т3 Тn n Тi
Д= + + + ...+ = Σ
(1+r) (1+r)2 (1+r)3 (1+r)n i=j (1+r)n
мұнда 1,2,3... n-жылдар, осы уақыт ішінде табыстың жылдар бойғы күтілуі Т1,Т2,Т3...,Тn.
Бұл көрсетілген формуладан байқайтынымыз, дисконттірленген құнның сомасы қандайда темен жағдайда болса, оның мерзімі ұзақ болғанда, салушы осы арқылы ойлаған (Т) ізделетін соманы алуына , бұл жағдайда пайыздық ставка (ғ) жоғары болғанда табысқа қолы жетеді.
Жоғарыда айтылғандай, салынған инвестицияның пайдалылығы, сұраныс бағасы мен ұсыныс бағасын салыстыру жолымен анықталады. Тауарға деген сұраныс бағасы (Сб) – бұл кәсіпкердің төлеуге жататын ең жоғарғы бағасы. Ол салынған инвестициядан күтілетін таза табыстың дисконттірілген құнына тең: Сб=Дқ күтілетін таза табыс.
Осы жағдайда кәсіпкер инвестицияны бұл сомадан артық (сұраныс бағасынан) салуды көздейді, өйткені, олай болмаған күнде, оған ақшаны банкке пайызға салу пайдалырақ екенін түсінеді. Тауардың ұсыныс бағасы (Ү6) сол өнімге кеткен өндіріс шығындары мен осы сатуға жұмсалған шығын көлемімен анықталады.
Осыдан келесі қортынды жасауға болады: егер тауарға деген сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан артық кетсе, онда кәсіпорынға қосымша тауар бірлігін игеруге тура келеді; егер сұраныс бағасы ұсыныс бағасымен тең болса, онда кәсіпкерге инвестициялық шешімінде – қосымша тауарды игеруге немесе игеруге бірдей қарайтынын көреміз; кәсіпкерге инвестицияны салу тиімсіз, егер сұраныс бағасы ұсыныс бағасынан төмен болған жағдайда, яғни фирманың қабылданған инвестициялық стратегиясының соңғы қортынды шешімі сұраныс бағасы мен ұсыныс бағасының қатынасымен анықталады.
Егер барлық жоғарыда көрсетілгендерді түсінікті етіп айтсақ, онда бұл мынаны көрсетеді:
Егер Сб>Үб – инвестицияны салу тиімді;
Гере Сб<Үб – тиімсіз;
Егер Сб=Үб – онда екі жақты жағдайда жетіседі,
Мұнда Сб – белгілі бір жобаны іске асырудың есебінен алынатын табыс (пайда) деп түсінуге болады; Үб – жобаны іске асыру бойынша жұмсалған қаржы. Ал біздің келтірген Сб – бұл сұраныс бағасы да , ал Үб – ұсыныс бағасы деуге болады.
Екінші әдістесалынған инвестицияға байланысты инвестициядан қайтарым мөлшерін пайыздық ставкамен салыстыру немесе сол сияқты басқадай белгілерімен экономикалық мақсатқа сәйкес анықталады.
Инвестицияның қайтарым мөлшері төмендегі формула бойынша анықталады. Келесі жағдайға көңіл аудару керек: егер Қмөл>r, онда кәсіпорынға инвестицияны салу – тиімді, егер де Қмөл <r –тиімсіз, Қмөл =r –онда екі жақты жағдайда тең болады.
К мөл = таза табыс – ұсыныс баға * 100 %
ұсыныс баға
Инвестициялаудың тиімділігін есептеу әдістерінде төменгі мәселелерді білу қажет :
• өтеу мерзімін ;
• жай табыс мөлшерін;
• компаундинг ( кеңейту) көлемін;
• дисконттеуді (алдағы табысты қазіргі таза бағаға қатынасын белгілеу әдісі).
Өтеу мерзімі – жобаланған пайданың толтыру мезгілі деуге болады.
Сонымен , таза пайда дегеніміз – табыстан, төлемдерден, одан қоса шығындардан пайыздар мен амортизацияны алып тастағаннан кейінгі сома.
Мысалы: 120,0 мың теңге инвестиция салынса, одан жылына 40,0 мың теңге түседі делік. 120:40 =3 жылда өзін-өзі өтейтін көрінеді.
Жай табыс мөлшерідеп пайданың негізгі инвестициялық пайдаланған толық жай жылдардағы шығын қатынасын айтамыз.
Компаундинг ( кеңейту)деп базалық бүгінгі табысты келешек тапсырылған мезгілге есептеп келтіру әдісін айтамыз.
Мысалы: 10,0 мың теңге 10% өсімге салынады. Жылына 10% - 5 жыл мерзімге , 5 жылдан кейін ол 16105 теңге болады ( 10,000 теңгені бес рет 1,1 – ге көбейту керек: 10,000*1,1*1,1*1,1*1,1*1,1= 10000* 1,611= 16105 теңге.
Дисконттеу –бұл компаундингке кері үрдіс. Мұндай келешектегі табысты бүгінгі мезгілдегі сомаға келтіру.
Дисконттеу құралының әдістері – бұл әдістің бірнеше түрлері бар. Мұның бәріжұмсалған ақша қаражатының , келешектегі бағасы қазіргіден азаятынын сипаттайды.
Келешектегі дисконттелген құнның күрделі пайызын мына төмендегі формуламен шығарамыз:
Р = S
(1+%)n
мұнда S – n – жылының соңындағы алынған көлемі ;
P – дисконттік құн ;
% - пайыздық құн ;
n – жы саны ;
(1+%)n - дисконттеу құнының факторы.
Мысалы : егер біз бүгін инвестицияға 100,0 мың теңгені жылына 10 % ставкада жұмсасақ, онда бір жылдан кейін 100,0 мың теңгеге (100 %+10%) немесе, сол сияқты 100000 теңге (1+0,1)=110000 теңгеге өседі. Екі жылдан кейін : 100000 теңге * (1+0,1)* (1+0,1)= 121000 теңге т.с.с. әрі қарай жыл сайын қосылады. Ол инвестицияны қайтару мерзіміне тікелей байланысты болып келеді.
Бұл үрдісті келесі мезгілдегі қосылатын табыстардың пайыздық қосындыларын келесі формуламен есептеуге болады:
Бк=Ққ •(1+r)n
Мұнда, Бĸ- дисконттеу коэффициенті немесе, болашақ ақша сомасы, болашақ құн;
Ққ – бастапқы ( қазіргі ағымдағы ) құн;
R – пайыз ставкасы немесе табыс мөлшері;
N – табысты қосып есептеудегі жыл саны.
Келешектегі ақша сомасын және пайыз ставканы (біздің мысалда 10%), қазіргі ақша сомасының құнын төмендегі формуланы қолдана отырып, бұрынғы айтқаннан осы қорытынды шығады:
Бк 121000
К к = = =100000 теңге
(1+p ) n (1+0,1)2