Тәуелсіз Қазақстан

Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігін алғанға дейін, Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы деп аталған ірі империяның құрамында еді. КСРО-ның құрамында Қазақстаннан басқа 14 ел болды. Бүл елдер «Одақтас республика» деп аталды. Бір-бірімен тығыз экономикалық байланыста өмір сүрді.

Сексенінші жылдардың екінші жартысынан басталған демократиялық қайта құрулар Кеңес Одағының құрамындағы республикалар өміріне үлкен өзгерістер әкелді.

1990 жылы 25 қазанда Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. Бұл оқиғаның Республика өмірінде үлкен саяси маңызы болды. 1991 жылдың 10 желтоқсанынан бастап қазақ КСР-і Қазақстан Республикасы деп аталды. Азаттық алған елдер тәуелсіздіктің тәтті дәмін татып, оны орасан зор қуаныш үстінде қарсы алды.

Бодандықтан құтылып, өз алдына жеке ел болып, бөлініп шығу біздің елдің тарихындағы теңдесі жоқ ұлы оқиға болды. Тәуелсіздік алған соң, Қазақстан мемлекеті әлемдегі мемлекеттермен төте араласуға, олармен терезесі тең ел ретінде қатынас жасауға, дүниежүзілік ұйымдарға мүше болуға қол жеткізді.

3 – тапсырма. Мәтінді түсініп оқып, төмендегі сұрақтармен бекітіңіз.

1. Тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстан Республикасы қандай ірі империяның құрамында еді?

2. КСРО-ның құрамында неше ел болды?

3. Қазақстан мемлекеті өз тәуелсіздігін қашан алды?

4. Тәуелсіздік алғаннан кейін, Қазақстан мемлекеті қандай байланыстарға қол жеткізді?

4 - тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша, мына сүхбатты жалғастырыңыз.

- Достым, Қазақстан мемлекеті бұған дейін қандай империяның құрамында болды?

- .........................................................

- Мемлекетіміз өз егемендігін алғаннан кейін. елтаңбасы, туы және әнұранында өзгерістер болды ма?

- .........................................................

- Елтаңбада және мемлекет туында не бейнеленген?

- .........................................................

- Ал әнұранымызды айтып бере аласың ба?

- .........................................................

- Сонымен, Қазақстан Республикасы деп қашаннан бастап аталды?

- .........................................................

- Тәуелсіздік күні деп қай күн белгіленген?

- .........................................................

5 – тапсырма. Жаттығудан дұрыс қолданылмаған тәуелдік жалғауын тауып, қатесін түзетіңіз.

Біздің елім тәуелсіздікке қол жеткізді. Мемлекетте адамдардың өмірің қадағаланып отырады. Біздің елтаңбаңыз бекітілді. Тудың түсің көк түсті. Әр ұлттың өкілі Қазақтан мемлекетімнің дамуына үлес қосады. Сіздің үлесің де бар. Менің осындай арманың бар. Сенің ойыңыз маған түсінікті болды. Сенің мақсатыңыз бізге ұнайды.

6 – тапсырма. Өлеңді жаттап, тәуелдік жалғауы бар сөздерге талдау жасаңыз.

Ақ тілеу тілеп жатамын,

Ақ пейілі осы – атаның.

Қайталап сөзін батаның,

Арнаймын саған, Отаным

(Ә.Тәжібаев).

6 – сабақ.

Лексикалық тақырып: Мінез және келбет

Грамматика: Сын есім

1 - тапсырма. Мына сөздермен танысып, қайталаңыз.

адам мінезі - характер человека

әр түрлі - разное

сабырлы - спокойный

шыдамсыз - нетерпеливый

қызғаншақ - ревнивый

қоғам - общество

ұжым - коллектив

байсалды - спокойный

көпшіл - общительный

ақкөңіл - чистосердечный

кешірімді – простительный

жомарт - щедрый

жағымсыз – неприятный, противный

сабырсыз – нетерпеливый

кекшіл - злопамятный

көңілсіз – без настроения

қылық – выходка

сырлас – близкий

2 - тапсырма. Мәтінді тыңдап, өзіңізге таныс сөздерді теріп жазыңыз.

Мінез және келбет

Адам мінезі әр түрлі болады. Біреуі – сабырлы, біреуі – шыдамсыз, енді біреуі – қызғаншақ. Кез-келген адам қоғамда, ұжымда өмір сүреді. Сондықтан, мінезіне қарай басқа адаммен тіл табысып, мінезі арқылы ұжымға танылады. Егер адам мінезі байсалды, сабырлы, көпшіл, ақ көңіл болса, басқа адамдар да онымен дос болып, сырласуға, ақыл-кеңес сұрауға жақын тұрады. Кешірімді болу, адам бойындағы жомарттық, кішіпейілдік те мерейіңді өсіріп, алғысқа бөлентеді.

Кейбір адамдардың сыртқы келбеті әдемі болғанымен, жағымсыз мінездерімен ортасын жалықтырып, өзгемен тіл табысуын қиындатады. Шыдамсыз, сабырсыз, қызғаншақ, кекшіл болсаң, сен достарыңнан алыстап кетесің. Үнемі жалғызсырап, көңілсіз өмір кешесің. Сондықтан жаман қылықтан аулақ болып, неғұрлым мейірімді, сабырлы мінез көрсетсең, саған өкпесі бар адамдардың өзі сырлас досыңдай болып кетеді. Жұмсақ мінез, ұстамдылық, сыпайылық - өзіңді де, отбасыңды, досыңды да бақытқа бастар жолдың тетігі. Халқымызда «Жақсы адам – қазына» деген нақыл сөз бар. Оның астарында адам мінезі жайлы ой айтылған.

3 - тапсырма. Берілген мәтінді оқып, аударма жасаңыз. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Адам мінезі қандай болады?

2. Адам мінезі арқылы басқа адамдармен тіл табысып, ұжымға танылуға бола ма?

3. Байсалды, сабырлы, көпшіл, ақ көңіл адаммен сырласуды жақсы көресіз бе?

4. Адамның қандай мінезі тіл табысуды қиындатады?

5. Өзіңді, отбасыңды, досыңды бақытқа бастар жолдың тетігі неде?

6. «Жақсы адам – қазына» нақыл сөзін қалай түсінесің?

4 - тапсырма. Сұхбатты жалғастырып, екінші нұсқасын құрыңыз.

- Асхат, сенің ең жақын досың бар ма?

- ...................................................................

- Досыңның қандай мінезі саған ұнайды?

- .....................................................................

- Досыңның мінезінде қандай кемшілік бар?

- ......................................................................

- Сен ашулансаң, досың не істейді?

- ......................................................................

- Ал досың ашуланып, ренжитін жағдайлар бола ма?

- .......................................................................

- Ондай жағдайда сен қандай мінез көрсетесің?

- ........................................................................

- Жақсы. Сенен үйренетін мінез-құлықтар көп екен.

- Ия, адам адамнан жақсы мінезді, жағымды әдетті үйрену керек.

5 - тапсырма. Мына сөйлемдерді толықтырыңыз. Адам мінезін, келбетін сипаттайтын сөздерді жазыңыз.

1. Менің жолдасым ...(қандай?)

2. Оның анасы ...(қандай?)

3. Менің анам ...(қандай?)

4. Сенің әкең ...(қандай?)

5. Оның жолдасы ...(қандай?)

6. Сәкеннің атасы ...(қандай?)

7. Досанның әпкесі ...(қандай?)

8. Мараттың қарындасы ...(қандай?)

9. Еркебұланның ағасы ...(қандай?)

6 – тапсырма. Қажетті сөздерді аударып, сөйлемді толықтырыңыз.

Мен (вкусный) тамақ әзірледім. (Красивая) қыздың (вежливый) мінезі бәрімізге ұнады. Атамның (доброе) жүрегі бізді мәпелейді. (Хорошое) іс істесең жан-жағыңнан алғыс аларсың. (Большая) достық сыйластықтан басталады. (Умный) адам қателік жасамайды. (Хитрый) адам сені алдап кетеді.

Сабақ.

Лексика: Бос уакыт және қызығушылық

Грамматика: Сан есім.

1 - тапсырма. Төмендегі сөздердің аудармасына назар аударыныз.

уақыт кестесі – расписание времени

тыңғылықты - исполнительный

өзіне - себе

бос уақыты – свободное время

рухани - духовный

жүйке – нерв

қуаты - сила

қызығушылық – интерес, забава

тау - гора

кесте - вышивка

тоқыма - вязать

мәдени орындар – культурные места

жаныңызға - душе

жылылық - тепло

2 - тапсырма.Мәтін бойынша мағынасы түсінікті сөздерді жазып алыңыз. Аудармасын еске түсіріңіз.

Бос уақыт және қызығушылық

Уақыт кестесін дұрыс пайдалана алатын адамның іс-әрекеті жүйелі болады. Кестесіне сәйкес жоспарлаған жұмыстарын да тыңғылықты орындайды. Ондай адамның өзіне көңіл бөлетін бос уақыты да табылады. Мұндай жағдайда, әрине, өзің қызығатын, рухани ляззат алатын іспен шұғылданған пайдалы. Бұдан адамның бір мезгіл болса да, жүйкесі тынығып, күш-қуаты артады.

Әр адамның қызығушылығы әр түрлі. Бірі – тауға шығып серуендеуді қаласа, енді бірі – сүйікті спорт түрімен айналысады. Кітап оқу, кесте тігу және тоқыма тоқу да кейбір адамның қызығушылығын арттырады.

Бос уақытта мәдени орындарға барып, әнші, биші, күйшілердің өнерін тамашалаудан жаныңызға жылылық ұялайды.

3 - тапсырма. Мәтінді қайталап оқып, сұрақтарға ауызша жауап беріңіз.

1. Сіз уақытыңызды дұрыс пайдалана білесіз бе?

2. Бос уақытта немен шұғылданған пайдалы?

3. Қызығатын іс-әрекетпен айналысқанда, қандай күйде боласыз?

4. Адамдардың қызығушылығы әр түрлі. Сипаттап беріңіз.

5. Бос уақытта мәдени орындарға баруды ұнатасыз ба?

4 - тапсырма. Сұхбатты жалғастырып, еркін сөйлесуге дағдыланыңыз.

- Сәлем, достым. Жағдайың қалай?

-...

- Жексенбі күні бос уақытым бар. Сондықтан көл жағасына барып, балық аулап, тынығып қайтқым келеді. Саған ұнаса, бірге барайық.

-Жоқ .....

- Сен сурет салуды ұнатады екенсің ғой. Сурет салуды қашаннан бастадың?

-...

- Қандай тақырыптарда суреттер саласың?

-...

- Сенің ата-анаң, бауырларың да сурет салумен айналыса ма?

-...

5 – тапсырма. Сан есімдерді дұрыс қолданып, бір тәуліктегі кестеңізді толтырыңыз.

Мен таңертең сағат .......................... тұрамын.

Сағат ......... ......... денемді сергітер жаттығуларды орындаймын.

Сағат ....... ........ жуынып, таранамын.

Таңғы асымды сағат ............... ................ ішемін.

Бізде сабақ сағат ............... басталады.

Күніне біз сағат .............. оқимыз. Яғни таңертеңгі ..... .......... -дан кешкі ..... ......... дейін университетте боламыз.

Бір сабақ ............ минутқа созылады.

Үлкен үзіліс кезінде, яғни, сағат ............ -да, біз түскі тамақ ішеміз.

Сабақтан шыққан соң, сағат ............. жатақханаға барамыз.

Сағат ............... -да кешкі тамақ ішіп, сабаққа дайындаламыз.

6 – тапсырма. Сан есімдерге дұрыс жалғанбаған қосымшаларды тауып, қатесін табыңыз.

Мың тоғыз жүз тоқсанінші жылдың жиырма бесыншы қазанында мемлекеттің тәуелсіздігі туралы декларация қабылданды. 1991 жылға желтоқсанның 16-ыншы тәуелсіздік туралы заң қабылданды. Бір сабақ сағат сегіз жарым басталады. Жарыста алтау бала озып келді. Енді судың үшке бір бөлігін құясың. Екі – екінің отырыңдар.

Сабақ.

Лексика: Бурабай табиғаты.

Грамматика: Есімдік.

1 - тапсырма. Мына сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.

табиғат- природа

таңғажайып – удивительный, изумительный

ауа - воздух

керемет - необычный

бейнелі – образный

сұлулық - красота

тарихи - исторический

шыңдары - вершины

саяхатшы - путешественник, турист

2 – тапсырма. Мәтінді тыңдап, аударма жасаңыз.

Бурабай табиғаты

Біздің республикамызда табиғаты таңғажайып жерлер өте көп. Соның бірі – Көкшетаудағы Бурабай мекені. Бұл жердің табиғаты жылдың төрт мезгілінде де керемет көрінісімен қызықтырады. Бой сергітер таза ауасы дертке дауа. Бурабайдың таза ауасын, әдемілігін Швецария табиғатымен салыстырады. Бүгінде бұл аймақты «Қазақстанның Швецариясы» деп атау орын алған.

Бурабайда сан ғасырлық тарихы бар «Жұмбақтас», «Оқжетпес» шыңдары орналасқан. Бұл шыңдарды қызықтаған адам таудың әр қырынан әр түрлі бейнені көре алады. Бурабайға саяхатшылар, дем алушы Қазақстан, шетел азаматтары үнемі барады. Осындай тарихи жерді келешек ұрпаққа жеткізу үшін, қорғай білуіміз керек.

3 - тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.

Қазақстанның «Швецариясы» деп қай жерді атаймыз?

Бурабайдың табиғаты қандай?

«Жұмбақ-тас» деп аталатын шыңның көрінісін сипаттаңыз.

«Оқжетпес» шыңы туралы қандай аңыз білесіз?

4 - тапсырма. Сұхбатты жалғастырып, ауызша сөйлесіңіз.

-Достым, мен жазда саяхатқа барғанды ұнатамын.

Жаныңа шипа болар көрікті жерлерді көп адам шетелдерден іздейді. Мен Қазақстанда саяхаттауды ұнатамын. Мысалы: «Бурабай», «Шортанды», «Оқжетпес» басқа да орындар. Сенің ойың қандай?

-...

-Сен көрген жерлердің ерекше табиғаты туралы айтып берші?

-...

-Ол жерде ауа-райы қандай екен?

-...

-Қазақстанда табиғат ана сыйлаған қаншама демалатын орындар бар? Осы табиғи орындарды атап бере аласың ба?

-...

5 – тапсырма. Есімдіктерді аударып, дұрыс қолдануға машықтаныңыз.

(Я) (тебя) ерте оятамын. (Они) кітапханаға кетті. (Мне) ертерек келу керек екен. (У меня) бұл кітап бар. (Ты) осы кітапты ал. (Моя) анам әуежайда жұмыс істейді. (Твой) әкең саябақта жүр. (Здесь) құнды кітаптар сақталады. (С тобой) сөйлескен қызықты. (У тебя) театрға баратын уақыт бар ма? (У нас) жақсы жаңалықтар бар.

Сабақ.

Лексикалық тақырып : мен және қоршаған орта

Грамматика : етістік

1 - тапсырма. Мына сөздермен танысыңыз, ілесіп қайталаңыз.

өркениет - цивилизация

қоршаған орта – окружаюшая среда

табиғи жанартаулар – природные вулканы

бу күйіндегі – в виде пара

улы - ядовитый

жел - ветер

шаң - пыль

қалдықтар - отходы