Айналымдағы қаржылардың құрамы және құрылымы

Жүктер және жолаушылардың тасымалдауларын жүзеге асыру үшiн АТК-ға қажеттi негiзгi қорлармен қатар, автомобиль көлiгi кәсiпорыныныңөз қарамағында ақшалай көрсеткіш ретінде айналымдағы қаржылардың бірігуін құрастыратын айналымдағы қорлар және сұраныс қорлары болуы керек.

Айналымдағы қаржылар

Өндiрiстiк сырт қорлар

сұраныс қорлары

Өндiрiстiк қорлар

Аяқталынбаған есептеулер

Есептеулердегi құралдар

Ақшалай қаржылар

жанармай

Майлаушыжәнеқалғанқолданукезiндегiматериалдар

Автокөлiк шиналары

Қосалқы бөлшектер

Сырт агрегаттардың қоры

Жылжымалы құрамды жөндеу үшiн материалдар

Қалғаны

Бiтпеген өндiрiс

Болашақ кезеңдер шығындар

Инкассоға банктегі есеп құжаттары

дебиторлар

Есептеулердегi қалған қаржылар

Кассадағы қаржылар

Қалған ақшалай қаржылар

Банк есебіндегі қаржылар

Сурет 1 - Айналымдағы қаржылар

Көлiк өндiрiсінiң ерекшелiктерi толық мәнiнде автомобиль көлiктеріне тән оның сырт қаржылар құрылымына таңба салады. АКТ –да негізгі құралдардардың болмауына байланысты автомобилдiк транспрот өндiрiстiң процесiнен жекеленетiн дайын өнiмдi бермейдi, дайын өнiмнiң заттық негiзін құрайтын негiзгi материалдар жоқ , сол себептi кәсiпорындардың өндiрiстiк қызметінің ақырғы нәтижесінiң дайын өнiмi жоқ. Бұл автомобиль көлiгiнiң ерекшелiктерi негiзгi және айналымдағы ақшалардың 35-45 % ортақ сомасын құрайтын машина жасау кәсiпорындарымен салыстырғанда АТК -ның барлық құралдарының сомасында (шамамен 15%) айналымдағы ақшалардың кiшi еншiсiн анықтайды.

Сырт өндiрiстiк қорларға тек қана бiр өндiрiс кезеңде қатысатын өндiрiстiң құралы жатады. Сонымен бiрге олардың құны өнiмнiң өндiрiстік шығынына толық қосылады.

АТК-тің сырт қорлары өзіне өндiрiстiк қорлар және (1-шi сурет қара) аяқталмаған есептеулерді қосады. Өндірістік қосымша қорлар еншiсiне АТК-ның шамамен 40-50 % айналымдағы ақшалары және сырт қорлардың жалпы санының 90 % дәл келедi. Өндiрiстiк қосымша қорлар өндірістік процесске қатыспайды. Автомашиналарды уақытында жөндеу, қызмет көрсету және линияда автокөліктердің үзіліссіз жұмыс жасауы үшін қосымша өнімдер, жанармай, қажетті саймандар, автокөлік дөңгелектері және басқалары болуы керек.

Айналымдағы ақшаларды жоспарлауда өндiрiстiк қорларды келесі негiзгi топтарға бөледi: отын, материалдар, автокөлiк шинасы, қосалқы бөлшектер және агрегаттар, бағасыздау және жылдам тозатын жабдық және аспаптар, арнайы киімдер.

Пайдалану үшiн материалдар, автомобильдi жөндеу және тағы басқа мұқтаждықтар шамамен 20% өндiрiстiк қорларды құрайды; отын - 6% шақты.

Шамамен 8% өндiрiстiк қор, автостанция және линиялық тармақтарда, АТК қоймасында жатқандар, техникалық көмек автокөлiктерiндегілеравтокөлiк шиналарына дәл келедi. Автокөлiк доңғалақтарына құрастырылған (қордағы доңғалақты қоса алғанда) шиналар негiзгi құралдардың құрамына кiредi және сондықтан айналымдағы ақшаларда есепке алынбайды.

Автокөлік жөндеудің агрегаттық әдісіне қордың қосымша бөлік еншісіндегі40 % өндiрiстiк қоры дәл келедi. Сонымен бiрге мұнда жылжымалы құрамды жөндеуге қажетті материалдар қосылады.

30 % өндiрiстiк қорларға арзан, жылдам тозатын аспаптар және қызмет мерзiмi кемiнде бiр жылға дейiнгі материалдар дәл келедi. Аспап және жабдықтың қайта-қайта қолданулары салдарынан өзiндiк құнға олардың тозу құныкелесi ретте атқарылады: олардың 50 % құны экплуатацияға бастапқы берiлуінде және өңге 50 % (жүзеге асырылатын қалдықтардан есептен шығарылатын заттар құнының шегергенде) әбден тозғанда есептен шығарылады.

Аяқталынбаған есептеулерге тек қана ағымдағы жөндеулердi орындау процесінде орын алатын және негiзгi қызметпен байланыспайтын бiтпеген өндiрiс, сонымен бiрге, болашақ кезеңдердегі шығындар жатады. Бұл тасымалдаулар кейбiр шығындардың алдыңғы мерзiмдегi өзіндік құнының келесi мерзiмдерде де болғаны шартталған. Мұндай шығындарға арендалық төлемдер,ғылыми-зерттеу жұмыстарының шығындары, баспа шығарылымдары және тағы басқалар жатады. Көрcетiлген топ бойынша айналымдағы ақшалардың жиынтығы аз және олардың саны ортақ 1% дан кемдi құрайды.

Кез келген кәсіпорынның өндірістік процесіне адамдар мен өндіріс құралдары қатыстырылады. Өндіріс құралдары деп өндірістік процестердің материалдық, заттық бөлшектері танылған.

Автомобиль көлігі кәсіпорынының құралдары өндірістік процестердің міндетті бір бөлшегі ретінде негізгі және кері болып бөлінеді.

Негізгі қорлар өзінің табиғи қалпын сақтай отырып, ұзақ уақыт бойы өндірістерге қызмет көрсетеді. Негізгі қорлардың құны сол қорлар тозығына жеткенше, өндірістің шығындарына біртіндеп немесе жартылай еніп отырады. Авто көліктік кәсіпорындардың негізгі қорларының құрамына жататындар: ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, жылжымалы құрам мен ұзақ уақыт пайдалануға арналған аспаптар мен инвентарь.

Әрбір кәсіпорынның өндірістік қорлары соңынан өндіріс кезеңіне және іске қатыстыру кезеңіне өте отырып, үздіксіз айналымға ие болады. Оған орай олардың түрлері өзгереді, оны ақшаның өндірістік қалыпқа, өндірістің тауарлық, тауардың ақшаға және т.б. алмасуынан байқауға болады. Автомобиль көлігінің негізгі қорларының айналымының өзіндік ерекшелігі бар. Авто көліктік кәсіпорындардың негізгі қорларды сатып алуға қажетті ақшалай қаражаты болуы керек. Авто көліктік кәсіпорындар ақша қаражатын негізгі қорларды (ғимараттарды, құрылыстар мен құрал-жабдықтарды т.б.) табиғи қалыпта сатып алуға жұмсайды. Өндірістік процесс яғни жолаушылар мен жүктерді тасымалдау кезінде негізгі қорлар тозады. Тозығына жеткен негізгі қорлардың құны автомобильдік тасымалдау құнына жатады да, тасымалдауды жүзеге асыру нәтижесінде яғни көліктік қызмет табысынан түскен ақшамен орны толтырылады.

Негізгі қорларды пайдалану шамасына қарай олардың тозығын жаңартатын, амортизациялық қор түрінде жиналып және толтырылып отыратын ақшалай қаражаттың соммасы өсіп отырады. Міне осылайша, авто көліктік кәсіпорындардың өндірістік қызметтерінің нәтижесінде автомобильдер, ғимарттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар т.б. тектес негізгі қорлардың қолда бар бөлігі аздап-аздап кемиді, ал амортизациялық есептеулердің соммасы оған сәйкес өсіп отырады. Негізгі қорлардың құнын амортизациялық есептеулермен толықтай өтеу нәтижесінде жаңа автомобильдер мен құрал-жабдықтарды, ғимарат құрылысын т.б. сатып алуда қайта пайдаланылады. Толық бір айналымды аяқтай келе (ақшалай түрге қайта айналып келсек), негізгі қорлар өндірісте екінші рет айналысқа түседі.

Автомобиль көлігінің негізгі қорларын өндірістік (ғимараттар, құрылыстар, жылжымалы құрам және құрал-жабдықтар т.б.) және өндірістік емес (тұрғын үй ғимараттары, емдеу мекемелері, автомобиль көлігі жұмыскерлерінің тұрғындық және мәдени-тұрмыстық қажеттіліктерін қамтамасыз етуші коммуналдық кәсіпорындар мен басқа да қорлар) деп бөлуге болады.

Сырт өндiрiстiк қорлардан басқа, әрбiр кәсiпорын құралдармен, жұмыс iстейтiн айналыс салаларда, немесе дайын өнiмнен және қажеттi отындардың шикiзаттың сатып алуы үшiн қажеттi қаржылары тұратын үндеудiң қорларымен қордағы жиiрек және тағы басқалар орналастырады. үндеудiң қорлары есептеулердегi құралы және айналымдағы ақшалардың түбегейлi ортақ санның бөлiктерiн құрайтын (1-шi сурет қара) қаржы тұрды. Жүк жiберушiлерi бар есептеулердегi төлем есебi, аккредитивтер, инкассоға банкке тапсырған есеп құжаттарындағында касса болатын құралдар тағы басқа ұйымдармен қосылады. Өте түбегейлi инкассоға банкке тапсырған есеп құжат қабаттасқан құралдар болып табылады.Құралдар қажеттiк бұл тасымалдауда еңбекақының жанында олардың жүзеге асыруын уақытпен дәл келмейтiн автомобилдiк тасымалдауларда қойылған есеп айырысу жүйемен ескертiледi.

Құралдардың саны қабылданған тасымалдауда есеп айырысу жүйеден, сонымен бiрге атпқа бухгалтерлiк есептiң сапасы және бақылауынан едәуiр дәрежеде тәуелдi болады.Әр түрлi атптардағы айналымдағы ақшаларының құрылымы алажаулы. Ол автомобилдiк бақтың құрамынан тәуелдi болады, техникалық жабдықтау және тасымалдауда есеп айырысу жүйе, жөндеу жылжымалы құрам, ұйым көлiк жұмыс.