Бөлім. Қазақстан Республикасындағы автокөліктік қызметтердің нарығын құрудағы басты шарттары мен жолдамалары

Кіріспе

Көлік – нарықтық экономикадағы стратегиялық маңызды кешен. Көлік – мемлекеттің күшін мағыналы дәрежеде анықтайтын,себебі қоғамның қажеттілігін жүктерді және жолаушыларды тасымалдағанда қамтамасыз ететін стратегиялық маңызды кешен.

Акционерлеу мен приватизацияның арқасында еліміздің социалистік уақыттың өміріне сәйкес қоғамдық меншік барлық көлік түрлерін басқа меншік формаларына өзгертілді. Ертеректе жеке көліктік министрлікте көлік түрлерін басқарудың сұрақтары белгіленіп болғанда,қазіргі уақытта олар ҚР көлік және коммуникация Министрлігінде белгіленеді. Нарықтық шарттарда бірыңғай көлік жүйесіне келістігі сәл өзгерген.

Бүгiнгі пайда болған бәсекелестiкті көлiк қызметтерi және жеткiзудi жылдамдықтың жоғарылатуының құнның төмендетуi үшiн тасымалдаудың алдағытехнологияларының туралы көлiктiң жағдай жасайтын дамытуы, iздестiру жаңа жалқаулықтың, көлiктiң бiр түрлiсiн қарсы қою басқа сияқты қарауы керек. Демек, құнның тiгуi және түрлердің тасымалдауды уақытының қысқартуы көлiктiң нақтылы түрiнiң қолданылу аясы кеңiтедi, қызметтердiң көлiк оның маңыздылығы нарыққа жоғарылатады. Көлiк қызметтерiнiң құны тасылатын жүктердi түпкi құнда айтарлықтай бiлiнедi, сондықтан тапсырма берушi көлiктiң арзан түрлерінен астам үйiне өз тауарларының тасымалдауды мүмкiндiгi бас изейдi. Жолаушылардың тасымалдауы әлеуметтiк маңызды болып табылады. Көлiкке шығындар анықталған жанұяның бюджетi процентінен аспауы керек. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде елдің жеке адамдарына көліктік шығындарға дотация қарастырылған.

Көліктік қызметтер нарығында нарықтық қатынастар әр көліктің кәсіпорындарының ізделінісін күшейтті. Еліміздің үлкен территориясына байланысты әр көлік түрінің: алыстығы,жылдамдығы, жолаушыларды тасымалдаудың жайлылығы , жүктердің түрі, жылдамдығы ,ара қашықтығы бойынша нақты белгіленген қолдану аймағы бар.

Көлік – жолаушыларды және жүктерді тасымалдаудағы қоғамның керекті қажеттілігін қамтамасыз ететін өндірістің саласы.

Көлік пайда табушы, өндіруші экономика саласы мен ауыр шаруашылық өндірісінің инфрақұрылым құрамына байланыс,энергетика, материалдық-техникалық жүйе кіреді.

Әр түрлі техникалық жабдықтармен қамтамасыз ететін нормаль саланың , хаттардың жолы мен іс-қимылдар жиынтығын көрсететін өндіріс саласы көлік болып табылады.

Көліктің қоғам өміріндегі экономикалық мән-мағынасы экономиканың барлық саласының жұмыстық координациясынан және байланыстан,дамудың қамтамасыз етуінен тұрады.

Көліктің мәдени мән-мағынасы қоғамның білімін және мәдениетін жоғарылататын эстетикалық құндылықтарды таратудың мүмкіншілігінен тұрады. Көліктің өзі мәдениеттің элементі болды:

көліктің жеке немесе барлық түрлерінен мұражайлар салынып жатыр,

көлік өндірісінің жетістіктер көрмесі өткізіліп жатыр, көліктегі жетістіктер мен идеялардың таратылуы бойынша қоғам құрылып жатыр.

Көліктің әлеуметтік мән-мағынасы еңбектің жеңілдетілуі мен оның өндірісінің жоғарылауынан , уақытты үнемдеуден тұрады. Көлік адамдардың бос уақыт өткізуін ұйымдастыруға, яғни олардың өнімдік және шығармашылық мүмкіншіліктерін қалпына келтіру үшін арналған уақытына қатысады. Халыққа қызмет көрсететін көлік жұмысының жетіспеушілігінен көліктің қажуы жұмыс өнімділігін 12% түсіруі мүмкін.

Көліктің ғылыми мән-мағынасы бағаланбайды. Көлікті жетілдірудің қажеттігі ғылым алдына жаңа мақсаттар қояды,ал ғылымның дамуы көлікке шығындардың азюы кезіндегі халыққа жоғары деңгейде қызмет көрсету көмектеседі.

Көлік еліміздің қорғаны үшін үлкен мәні бар,себебі соның көмегімен өндірістің,әскердің, халықтың орын ауысуы тез болуы мүмкін.

Автомобиль көлігі еліміздің өндірістік кешенінің жұмысын атқаруда маңызды роль атқарады. Автомобильдердің маневрлілігінің арқасында жүктерді көліктің бір түрінен екінші түріне тиемей-ақ, жөнелтушінің қоймасынан тікелей қабылдап алушының қоймасына дейін тасымалдауға болады. Толық жетілдірілген жолдар жолаушыларды, жүктерді бағытталған пунктілерге жоғары жылдамдықтағы қозғалыспен жеткізуге мүмкіндік береді. Автомобиль тасымалының әуе, су және темір жол сияқты көлік түрлеріне қарағандағы ерекшелігі оның тасымалдық қабылетінің ауқымдылығы, жолаушылар мен жүктерді тасымалдаудағы шапшаңдығы мен жақын аралыққа тасымалдаудағы құндылығының аздығы болып табылады.

Бұрын темір жол көлігінде жақын аралыққа тасымалданатын жүктердің көбісі қазіргі кезде жөнелтушінің де, қабылдап алушының да темір жолға арналған кірістік жолы болған жағдайында да автомобильмен тасымалданады. Автомобиль көлігі көптеген ірі өндірістік, азаматтық және гидротехникалық орындардың құрылыстарына қызмет көрсетеді.

Авто көліктердің құрылыс жүктерін жұмыс орындарына тікелей жеткізудегі оның мүмкіндігі мен оңтайлылығы құрылыс жұмыстары үшін өте ерекше роль атқарады. Ауыл шаруашылығы өнімдерін темір жол станцияларына және су қоймаларына ең негізгі тасымалдаушы автомобиль болып табылады. Бір-бірлеп сату өнімдері мен тауарлары, қоғамдық тамақтану өнімдерін қосқанда, барлығы автомобиль көлігімен тасымалданады. Автомобиль көлігінің жүк айналымының ең көп үлесі өндіріс пен тұрмыстық қажеттіліктерге арналған сан қилы отын түрлерін тасымалдауға тиеді.

Жолаушылық автомобиль тасымалдаулары да қарқындап дамып келеді. Қалалық автобус көлігінің ерекшелігіне оның өте оңтайлылығын, сондай іске жән басқадай әрекеттерге қосылуындағы шапшаңдығын жатқызуға болады. Автобустық тасымалдаулар темір жолмен жақын аралыққа тасымалдаумен салыстырғанда (300 км шамасында) жылжымалы құрамға бөлінетін қаржы салымы мен құндылығы жағынан алғанда (жолаушыларға қатысты км алғандағы) айтарлықтай ерекшеленеді. Кейбір жағдайларда тіпті автобус қозғалысын ұзаққа созылған маршруттарда темір жолмен қарама-қарсы ұйымдастырған жағдайда ұтымды болып келеді екен.

Жоғарыда айтылған ерекшеліктермен қатар, автомобиль көлігінің темір жол және су көлігіне қарағандағы техникалық-экономикалық көрсеткіштері анағұрлым төмен болу кемшілігі де бар. Оның басты кемшілігінің бірі - автомобиль көлігінің темір жол және су көлігімен салыстырғандағы жылжымалы құрамының жүк көтергіштік бірлігінің аздығының айғағы болатын жұмыскерлердің еңбек өнімінің төменгі деңгейде болуы. Сондықтан автомобиль көлігінде тасымалдаудың өзіндік құндылығының үлесін жүргізушілер мен жөндеуші-қызмет көрсетуші жұмыскерлердің еңбек ақысына бөлінетін шығын құрайды. Жоғары қуаттылы қозғалтқыштарға отынның көп шығындалуы (жылжымалы құрамның бірлігіне қарай) мен автомобиль отыны құнының жоғары болуынан автомобиль көлігі саласының шығыны өте зор.

Автомобиль көлігі жылжымалы құрамының 1т жүк көтеруге берілетін құны су және темір жол көлігіне қарағанда, бірнеше рет жоғары. Осылай, автомобиль көлігінде тасымалды жүзеге асыру үшін су және темір жол көлігімен салыстырып көргенде, тасымалдау жұмысының бірлігіне (тасымал аралығы бірдей болғанда) қаржы салымы көп қажет етілетінін ұғынамыз.

Күн сайын өсіп келе жатқан автомобильдер санының қоршаған ортаға тигізетін зияны мен кері әсерлері көп. Жыл сайын бүкіл әлемде автомобильдерден ауаға миллион тонна әр түрлі заттар бөлініп шығарылады, көп жағдайларда олар улы, сондай-ақ авариялық жағдайлардың нәтижесінде сан мыңдаған адамдардың өмірі қиылады, миллиондаған адамдар мүгедек болып қалады. Мұндай деректерді ескермей, автомобиль паркінің жақын болашақта дамуына сенімді болжаулар айту мүмкін емес.

Әлемдік жүк автомобильдік көлігі жалпы әлемдік көлемдегі жүк тасымалдау жұмысының 80% атқарады. Оның жетекші ролі алдағы болашақта сақталып қалуы тиіс, әйтпесе парктерде сапалы түрдегі өзгерістер болуы әбден мүмкін. Онда ең алдымен жүк көтергіштігі жол жағдайларында рұқсат етілетін шектеулерге шақ келетін автомобильдердің үлесі артады. Ол үшін жүктерді контейнерлер мен пакеттерде тасымалдаушы арнайы жасалған автопоездар жаппай қолданылады.

бөлім. Қазақстан Республикасындағы автокөліктік қызметтердің нарығын құрудағы басты шарттары мен жолдамалары

Қазіргі уақытта көпшіліктің ойы нарықтық экономиканың ерекшеліктері мен нарыққа өтудің қажеттілігі туралы болып табылады. Соның ішінде нарықтың өзі сқраныс күшінің өзара әрекеті мен ауыстыру операцияларындағы ұсыныстар болып табылады. Алайда бұл жол аз ғана қарапайым келеді.

Еркін бәсекелестік еркін нарықты құрайды,ал еркін нарық- тек қана еркін бағалар емес,сонымен қатар өз меншігін қолдану,басқару құқығы. Сондықтанда меншіктің әр түрлі формаларының еркін дамуы нарықтық қатынастардың мүлтіксіз шарты болып табылады.

Нарықтық өндірістің қатысушылары достық қатынастарға не бірден, не басқалары арқылы кіреді. Сондықтан нарықтың әсерлі функцияналдығы дамыған инфрақұрылымсыз, яғни тауар және қор биржаларысыз,коммерциялық банктерсіз,байланыс жүйесі мен ақпаратсыз мүмкін емес.

Осы уақытқа дейінгі нарықтағы автокөліктердің қызметтерінің басты өкілі ретінде:

а) қызметтерді өндіруші:

- мемлекттік мекемелер;

- мемлекттік ведомство көлігі

б) қызметтерді пайдаланушы:

- мемлекеттік мекемелер,бірлестіктер,халық шаруашылығының әр түрлі сала ұйымы;

- елді-мекен

в) арадағылар, арадағы функциялардың бөлігі мемлекеттік әр түрлі деңгейлерді басқару органдары мен халық шаруашылық саласы,сонымен қатар шекаралық –өндірістік АТОП бірлестігімен орындалды.

Берілген функциялар тік байланыстар жүйесі арқылы орындалды және орталықтандырылған салалық қорлардың және мемлекеттік бюджеттің есебімен қаржыландырылды.

Өндіруші мен қолданушы арасындағы автокөліктік қызметтердің тікелей шаруашылық байланыстары, әсіресе жүктерді тасымалдауда дамыған жоқ.

Қазіргі уақытта автокөліктік қызметтердің нарығы субъектілердің құрамы мен олардың жұмыс істеу механизмі бойынша үлкен өзгерістер басынан өткізіп жатыр:

а) автокөліктік қызметтердің өндірушілері:

- Приватизациялық процесте құрылған акционерлік қоғам базасына:

- мемлекеттік және муниципалды өндірістердің (көбінесе жүктердің );

- мемлекеттік және муниципалды өндірістердің АТОП (көбінесе жолаушылардың);

- мемлекеттік ведомствалық көлік;

- әр түрлі ұйым-құқықтық формалар мекемесі;

Сонымен бірге

- шетелдік капиталы бар мекемелер,шетелдік мекемелер,жеке меншік мекемелер;

- автокөліктік құралдардң иелері

б) автокөліктік қызметтердің пайдаланушылары:

- әр түрлі ұйым-құқық формаларының және шаруашылық сферасының мекемесі;

- елді-мекен;

в) арадағылар:

- әртүрлі деңгейдегі мемлекеттік басқармалардың ұйымдары ;

- коммерциялық құрылымдары (автокөліктік қызметтердің биржасы, арадағы коммерциялық ұйымдар).

Кәсiпорын да, кәсiпорын автокөлiк қызмет көрсету орындайтын да дәл қазiр делдалдық құрылымдар тиiстi командалық-әкiмшiлiк жүйенiң болып жататын сынуы шарт базарға автокөлiк қызметтердiң дамытуы автокөлiк қызметтердiң өндiрушiлер және тұтынушыларының байланыстарының жаттығу түзулердiң жоқтығы автокөлiк қызметтердiң нарығының дамытуын бөгелтедi және клиентура томсартады алмағанын атап өтуге керек.

Нарықтық түзетулердің принциптерін қолдануынан басталған экономикасы бар шетелдердің тәжірибе анализі арадағы құрылымсыз нарықтың функционалдылығы мүмкін еместігін көрсетеді.

Арадағылық барлық салалар аймағында материалдық өндірістен қызмет көрсету саласына дейігі үлкен дамуын алды және сан-алуан қоғамдық құқытық формалардан құрылады(кәсіптік брокерлік және дилерлік фирмалар мен контораларынан коммивояжерларға дейін ).

Біздің Республикамыздағы өткізіліп жатқан экономикалық реформа экономиканы қазіргі заманғы қоғамныңдеңгейіне дейін көтерілуін алдына мақсат етіп қояды. Дамыған мемлекеттер тәжірибесі экономикалық реформалардың мемлекеттің белсенді әрекетінен өндірістік,ғылыми-техникалық,білімдік потенциалды жаңартуға мүмкіндік беретіндігін, мақсатын және жұмыскерлердің қоғамдық -пайдалы нәтижені өсірудегі құлшынысын жоғарылатуын,экономикалық және қоғамдық әсердің жоғары деңгейге жетуін көрсетеді.

Қазіргі нарықтың артылықшылықтарының бірі кәсіпкерлердің бәсекелестігі жылжымалы күш болып табылатындығын атап көрсету керек. Бәсеке күрес сатып алушыда базарға жүрiп, қорлар және (тұтынушы тауарлары соның iшiнде) түпкi өнiмнiң производ ственныхы, ол оның еркiн меншiк иелерi апарып қоғамдық қажеттiктердiң деңгейiне сәйкес келмейтiн барлық екшейтiндiгi, соның iшiнде бұйым, кәсiпорын, мамандық және мамандық әлдеқашанғы тиiмсiз технологиялар.

Өткiзушi және тасымалдауларды жүйенiң жолаушылар күтушілері құрастыру қауiпсiздiк және экологиялау тасымалдаулардағы толық қажеттiлiктi қанағаттандыру және қоғамның сәйкес келетiн қажеттiктерiмен көздiң нүктесiмен қамтамасыз ететiн қазiргi кезеңдегi көлiктiң дамытуы стратегиялық мақсаты болып саналады. Осы мақсат орындалуы үшін келесі әрекеттер жасалуы керек:

- барлық көліктік кәсіпорындарының әртүрлі формалар меншігінің өзара іс-әректі мен бәсекелестіктің арқасында көліктің қызметтердің нарығының пайда болуы;

- көліктік техниканың қарулануы және жоғары әсерлі көліктік технологияның енгізілуі;

- Қазақстанның әлемдік көлік жүйесіндегі өзара қолайлы шарттардағы жол-көлік кешенінің интеграциясы.

Жоғары аталып өткен есептеулердің жаңа экономиканың шарттарымен шешілу кректігімен,олардың жасалуы нарықтық экономиканың шарттарындағы көлік басқарудың жаңа принциптерінен құрылуы керек. Бұл принциптер мынадай:

- Көлік – мемлекетпен қаралатын,сонымен қатар оның қызметі экономиканың дамуына әсер ететін экономикалық инфрақұрылымның маңызды саласы;

- Құқықтық гарантиялар мен шаруашылықтың өз еркіндігінің дамуы мен қызметі үшін кәсіпорынның саласындағы барлық меншік формаларының тең шарттары;

- Көліктік салалар мен кәсіпорындардың мемлекеттік экономикалық түзетулері. Вертикалды қатаң администрлеу, мемлекеттік қаржылық және материалдық ресурстардың бөліп берілуі,әсерлі түзетуші механизмдермен алмасады.Мемлекеттік түзету келесі салаларда жасалады:көліктік қызметтердің нарығын ұйымдастыру және кәсіпорындардың нарыққа өтуін бақылау; көліктегі бағажасамның түзетулері (тарифты құрудағы ережелердің анықталуы және міндетті тарифтыңқұрылуы );салықтық түзету(модернизацияның шығыны бойынша салықтық төлемдер көлік объектілерінің дамуы,арнайы жепгілікті салықтардың енгізілуі );ивестициялық түзетулер (мемлекеттің үлкен жобаларға қатысуы).

Мемлекеттік қызметтердің жергілікті басқару ұйымдарын делегирлеу. Жергілікті әкімшіліктің деңгейіне келесі сұрақтардыңшешімі делигерленеді:орталықтандырылған дотацияларды,көлік кәсірорындарының арасындағы материалдық ресурстарды бөліп беру;жергілікті тарифтарға бақылау жасау;жергілікті көлік саласы түрлеріне лицензияның берілуі;мемлекеттің меншігіндегі кәсіпорындарды басқару;мемлекеттік ұйымдардың атынынан акционерлік кәсіпорындарды басқаруда қатысу.

Көліктің бір немесе бірнеше түрлерінен көліктің көсіпорындар арасындағы бәсекелестіктің түрлері мен формалары нарықтың жалпы экономикалық заңдарынан басталады. Көлік түрлерінің көліктік қызметтерінің бәсекелестігін қамтамасыз ету,көліктік нарықта маркетингтік стратегияны әсері жүргізу,шығындар мен бағалы саясатты дұрыс басқару (заң аясында) ,жаңа әсерлі технология мен техниканың енгізілуі жәнекелушілердің көліктік қызмет көрсетудің сапасын бірқалыпты өсуі маңызды рөл атқарады. Алайда, осы әдістерді іске асыру үшін мынадай жалпыэкономикалық шарттар қажет: инфляцияның бәсеңдеуі,қаржылық жүйенің тұрақтануы,кәсіпорындардың өзара төлемеуін алып тастау,дұрыс салық саясаты мен жақсы заңшығарушы база.

Нарықтық экономика шарттарында алдыңғы жұмыстың,мүмкіншіліктің жіне көліктің барлық түрлеріне тасымалдау жоспарын орындау бағасының жүйесі біршама өзгереді.

Осы өзгерістердің маңызды ерекшелігі орталықтанған жоспарлау жүйесң мен “жоғарыдан төмен” тасымалдаудың бүлініп берілуінен “төменнен жоғары” пайдаланушылардың таңдау принципі бойынша клиент пен көлік арасындағы демократиялық қатынастар формасына ауысуымен аяқталады.

Нарықты ұсыныс пен сұраныс туралы шынайы ақпаратты алу ретінде қолдану,олардың теңдігін қаматамасыз ету,бәсекелестік пен көлік түрлерінің арасындағы өзара әрекет нәтижесінде тасымалдау сапасының жоғарылауы және осының арқасында көліктік кәсіпорындар жқмысындағы қаржылық тұрақтылығының жетістігі тасымалдауды жоспарлаудың өзгерістерінің негізгі мақсаты болып табылады.

Мемлекеттңк түзетулердің дұрыс сәйкестендіру мен экономикалық,нарықтық әдістердің көліктік ресурстармен басқару және көлік пен пайдаланушы арасындағы өзарақатынас біздің мемлекетіміздегі тасымалдауды жоспарлаудағы қайта құрылыстың мәні болып табылады. Алайда, клиент пен көлік арасындағы өзарақатынас бірыңғай экономикалық жіне құқықтық нормалар мен ережелерден құрылуы керек. Сонымен қатар көлік қызметкерлері көлік түрлерінің арасындағы бәсекелестікті ескере оырып,өз қызметтерін бөлістіріп қоймай сатуды үйрету керек. Міне ерекшеленудің мәні болып табылады. Көліктік қызметтердің пайдаланушыларының қызығушылығы, осы қызметтерге сұраныстың қанағаттануы көліктік кәсіпорындардың пайдасы мен шығындар құрылуы мен пайда болуы қажет.

2 бөлім. Автомобиль көлігі кәсіпорындарының

Негізгі қорлары