Бухгалтерлік баланстың мәні және түрлері

«Баланс» термині жоспарлау,талдау,есепке алу саласындағы мамандарына кең танылған және тепетеңдік мағынасында қолданылады ( фр. balance – таразы). Баланстық әдісті қолданудың жалпы идеясы теңдеудің сол және оң жағында жазылған көрсеткіштердің жиынтық мағынасын теңестіруден құралады.

Баланс – бұл ұйым қаражттарының жағдайын және оларды қалыптастырушы қайнар көздерін белгілі бір уақытта бейнелеуді және ақшалай бағалауды мүмкіндік беретін бухгалтерлік есептің әдісі.

Бухгалтерлік баланс туралы алғашқы теориялық мәліметтер 1494 жылы, тек баланстың ғана емес, сонымен қатар жалпы бухгалтерия туралы бастапқы сипаты бар Луки Пачолидің «Есептер және жазбалар туралы трактат» жұмысы жарыққа шыққанда алынды.

Луки Пачолимен бейнеленген баланс тең болуы тиіс,екі сегмент - актив және пассивтен құрылған құрылымдық құжатты ұсынады. Активке дебетттік сальдосы бар есептерді, ал пассивке несиелік сальдосы бар есептерді кіргізу тиісті. «Дебет» и «несие» ұғымдарының мәні түсіндірілмеді. Сондықтан дебет ретінде әрбір есептің сол жағы, ал кредитте есептің оң жағы ұғынылды.

Әрбір мемлекеттің экономикасында баланс маңызды қызметтерді атқарады:

− баланс ұйымның мүліктік жағдайымен, басқарумен байланысты жекеменшік иелерін,менеджерлерді және басқа тұлғаларды таныстырады.Олар баланстан жекеменшік иесі неге ие ,яғни, ұйым басқару мүмкіндігі бар материалдық қаражаттар қорының қандай сандық және сапалық байланыста болатынын біледі;

− баланс бойынша ұйымның басқа тұлғалар алдында өзінің міндеткерліктерін орындау немесе қаржылық қиыншылықтардың болу мүмкіндігін анықтайды;

− баланс бойынша есеп беру кезеңіндегі жеке капиталды көбейту түріндегі ұйым қызметінің қорытынды қаржылай нәтижесі анықталады. Есеп беру кезеңіндегі жеке капиталды көбейту бойынша басшыларға сеніп тапсырылған материалдық және қаржы қорларын көбейту және сақтау қабілетін туралы пікір айтады;

− Баланста келтірілген көрсеткіштер негізінде әрбір ұйымның қаржылай жоспары құрастырылады, қаржылардың қозғалысына бақылау жүзеге асады;

− Баланстың мәліметтері салық қызметімен, несиелік мекемелер және мемлекеттік басқарудың органдарымен кең қолданылады.

Тәжірибелік бухгалтерлік есепте, нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік баланстың келесі түрлері қолданылады: кірістіруші; мерзімді және жылдық (қорытынды); біріктіруші(фузионды); бөлуші; санацияланатын; тарататын; ерікті; біріктіру-шоғарландырушы.

Бухгалтерлік баланстың жіктелу белгілері бар.

Баланс түрлері бойынша жіктеме 1 кесетеде көрсетілген.

1Кесте

Бухгалтерлік баланстардың жіктемесі

Жіктелу белгілері	Бухгалтерлік баланстың түрлері
Құрылу мерзімі бойынша	Кірістіруші – заңды тұлғаның пайда болуы уақытында құрастырылады және жарғылық капиталға салым ретінде мүліктік массаны сипаттайды. Ағымдағы – шаруашылық объектінің болуы уақытында қалыптасады. Бастапқы (кезеңнің басында), аралық (аралық есеп беру құрамына қосылады), соңғы (қаржылық жылдың аяғында, жылдық есеп берудің құрамына қосылады - басты). Қорытынды – қайта ұйымдастыруда ұйымның қызмет көрсету мерзімі аяқталғанда құрылады. Санацияланатын – кәсіпорынның банкрот болу жағдайында,қаржы жағдайын анықтау мақсатында құралады. Тарататын – кредиторлар арасында үйлестірілетін мүлік туралы ақпаратты қалыптастыру мақсатында ұйымның таратылуы кезінде құралады. Бөлуші – қорытынды баланстар негізінде қайта ұйымдастыру кезінде бөлу формасында қалыптастырылады. Біркітіруші - қорытынды баланстар негізіндегі қайта құруда қосылудың формасында қалыптасады
Құру деректері бойынша	Түгендеуші –ұйымдардың міндеткерлігі және мүлікті түгендеу негізінде құралады. Кітап – бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде құралады, негіз – Бас кітаптар. Басты – міндетті түгенделетін Бас кітап мәліметтері негізінде құралады.
Ақпараттың көлемі бойынша	Жеке – 1 заңды тұлғаның балансы. Құрама - әртүрлі филиалдары бар 1 ұйымның балансы Шоғырланған – бұл заңды, бірақ экономикалық және қаржылық жағдайларда өзара әрекеттесетін ұйымның баланстарының бірігуі.
Қызметтің сипаттамасы бойынша	Негізгі қызметтің балансы – ұйымның кескініне, жарғысына сәйкестендірілген қызмет негізінде құрылған баланс. Негізгі емес қызметтің балансы- қызметтің басқа түрлері бойынша жеке балансты құруы мүмкін,негізгі қызметтің балансына қосылады.
Жекеменшік формалары бойынша	Мемлекеттік, муниципалды, кооперативті, ұжымдық, жекеменшік, аралас және бірлескен ұйымдар, сонымен қатар, қоғамдық ұйымдар.Олар,негізінде,жеке меншік қаржылардың пайда болуының қайнар көздері бойынша ажыратылады..
Сипаттау объектілері бойынша	Өзіндік – заңды тұлға деп танылатын ұйымдар ғана осындай балансқа ие. Жеке – ұйымның құрылымдық бірліктерін құрайды.
Формасы бойынша	Шахматтық – оларға айналымдық ведомстволар жатады. Көлбеу – оларға бухгалтерлік баланс жатады. (№1 форма) Вертикалды
«Тазалау» тәсілі бойынша	Баланс-брутто – реттеу баптары бар баланс. Реттеуші деп сол немесе басқа баптың соммасынан алынатын баптар,соммалар деп аталады(шаруашылық қаражаттарын жіктеу). Баланс-нетто - реттеу баптары (заманауи баланстар) алып тасталынған, қайта есептен тазартылған баланс