Ой терісінің түрі
Қой терісі мал терілерінің ішіндегі ең бағалы шикізат көзі болып табылады. Сонымен бірге өнеркәсіпте қой терісінен жасалған заттарға сұраныс жылдан-жылға ұлғая түсуде. Біздің елімізде де басқа да мемлекеттерде қой терісінен жасалған заттар мен киімдер жақсы бағамен сатылуда.
Қой терісінің құрылысы мен тауарлық қасиеті және жүн жамылғысы малдың жасына байланысты қатты өзгеріске ұшырайды. Қойдың жасына байланысты теріні шартты түрде төрт топқа бөледі.
Қозылардың жеңіл терісі 3-5 айлық қозылардан алынады. Көлемі 40 дм2 аспайды. Тері жұмсақ, ұштары үшкірлеу, майда, сер-пімді жүн талшықтарымен қапталған. Тері тканінде май қабаттары нашар жетілген немесе мүлдем болмайды. Түбіт аралас қалың жүні бар жерлерді мех және жеңіл тондық бұйымдар дайындауға, ал оларға жарамағандарын қолғаптық, астарлық және галантерейлік былғары өндіру үшін пайдаланады.
16 – сурет. Қой терісінің көлемін анықтау: а - ұзындығы; б - ені.
5-8 айлық қозылардан алынатын тері — қозылардың ауыр терісіне жатады. Әрқайсысының аумағы 40-70 дм2 (құйрықты қойларда) болып келеді. Тері тканьдерінде май қабаттары аздау, коллаген талшықтары күрделірек жөне қалыңдау өрінділер құрайды. Жүн жамылғысы да өсіңкі. Ірілеу қылшық жүнді қойлардың осы жастағы қозыларының терісінен жеңіл шолақ тон дайындалады, ал тонға жарамсыздарынан аяқ киімдік, сырт киімдік жұмсақ былғары (шевро), лайка және галантерейлік былғары дайындалады.
Сақа қойлардың тері ткані (көлемі 50 дм2- 90 дм2) біркелкі қалың және тығыз болып келеді. Бұл терілер тон және былғары өндірістерінде тондық бұйым, аяқ киімдік және сырт киімдік жұмсақ былғары (шевро) жасау үшін пайдаланылады. Ауыр терілер сақа қойлардың ішінде кәрі қошқарлардан және ірі қойлардан алынады (көлемі 70 дм2-130 дм2). Бұл терілер аса ірі, бос және майы көп болғандықтан сапасы төмен болады.
Қой терісінің тауарлық және технологиялық қасиеттеріне жыл маусымы да әсер етеді. Мәселен, қыстың аяқ кезінде немесе ерте көктемде сойылып алынған тері жұқа, әлсіз божыраған май қабат-тары азайған, борпа-бос болып келеді. Жазда тері ткані біртіндеп тығыздала бастайды, онда май қабаттары құралып, күзге қарай дамып, молаяды.
Терінің сапасын жақсартып, одан құнды бұйым жасау үшін қойды мына мезгілдерде сойған жөн:
Бірінші (жазғы) шілде-тамыз айларында сойылады. Бұл кезде қырқылған қойлардың жүні едәуір өскен, терісі біршама тығыздалған, жұқа, майы аз, серпінді болады. Қылшық жүнді 1 жүн жамылғысында түбіт пен шайыр аз, жүн талшықтары жұмсақ, ажарлы болады.
Екінші (күзгі) қазан-қараша айларында сойылады. Бұл кезде қылшықты қой терілері — қалың, майлы, жүні өсіңкі және шайырлы, түбіттері де едәуір өседі. Терілері жылы тон жасау үшін құнды шикізат болып саналады, бірақ олар ауыр болады. Сондықтан да оларды көбіне былғары өндірісінде аяқ киімдік және киімдік жұмсақ былғары (шевро) жасау үшін пайдаланылады.
Үшінші (қыста) желтоқсан-ақпан айларында сойылады. Бұл кезде тері бостау, ткані жұқа келеді, онда түбіті көп ұзын жүн талшықтары болады. Бұл кезде алынған қылшықты қой терілері тондық бұйымдар жасау үшін жақсы шикізат болып саналады.
Тауарлық қасиеті мен өндіріске пайдалану мақсатына және жүнінің қалыңдығы мен ұзындығына байланысты қой терісі ұзын жүнді тондық (мехтық), қысқа жүнді тондық және былғарылық деп үш түрге бөлінеді.
Ұзын жүнді сеңсең тондық (мехтық) қой терісі биязы, биязылау және ұяң жүнді қойдан алынады. Бұл терілерден еңдеп иленгеннен кейін ең жоғарғы сапалы табиғи және боялған елтірі дайындалады, ал олардан елтірі пальто, манто, бас киім, жаға және басқа тұрмысқа қажетті заттар тігіледі.
Қабылдау пункттерінде ұзын жүнді тондық (мехтық) терілерді МСТ - 8439-57 бойынша төмендегідей түрге бөледі:
а) биязы жүнді қой терісі. Бұл терінің негізгі бөлігіндегі жүні тығыз, біртекті, жүн талшықтарының ұзындығы мен жіңішкелігі біркелкі, иректігі айқын сырттан қарағанда жабағысының құрылысы штапель тәрізді болып келеді; жүннің биязылығы (жіңішкелігі) 60-сападан (23,1-25,0 мкм) төмен емес, биязы жүнді қозылардың терісіндегі жүн штапелінің ұшы үшкірленіп келуі мүмкін, жүнінің түсі ақ. Жүні бір тегіс қалың болып келген терілер ұзын жүнді тон жасау үшін өте құнды; ал сирек жүнді терілерді пайдалану бұйымның сапасын және беріктігін кемітеді.
Ұзын жүнді тон дайындайтын өндірісте жүнінің ұзындығы 10 мм-ден асатын терілер пайдаланылады. Жүні аса ұзын емес терілер жылы киім өндірісі үшін ең жақсы шикізат болып саналады.
Биязы жүнді терілердің көлемі 40 дм2-120 дм2, ал салмағы 4-8,7 кг аралығында болады.
б) биязылау жүнді қой терісі. Бұл терінің негізгі аумағындағы жүні тығыз, біртекті, жүн талшықтарының иректілігі орташа немесе ірілеу, жабағысының сырт көрінісі штапельді тәрізді. Терінің шет жақтарындағы жүн құрылысы штапельді — жұмсақ тұлымды болып келуі мүмкін және терінің барлық көлемінде жеке ірі қылдардың кездесуі ықтимал. Жүнінің биязылығы 58-50 сапалы (25,1-31,00 мкм).
Бұл топқа жүнінің жіңішкелігі 46 сапалы (31,1-37,0 мкм) цигай қойының терісі де жатады.
Биязылау жүнді терілер мейлінше тығыз және берік (мықты) келеді. Олардың әрқайсысының көлемі 60 дм2- 90 дм2, ал салмағы қойдың тұқымына байланысты 4,5-6,0 кг аралығында болады.
в) ұяң жүнді қой терісі. Бұл қойдың терісі әртекті, аралас жүннен тұрады, жабағысының кұрылысы штапельді — жұмсақ, жіңішке тұлымды болып келеді, ол едәуір мөлшерде түбіттен және мейлінше ұзын аралық қылшық және қылшықтық талшықтардан тұрады. Сондықтан осы терілерден дайындалған жылы киімдік шикізат дөрекілеу келеді. Дегенмен, жақсы бұйым алу үшін ұяң жүнді терілерді өңдеуде биязы және биязылау жүнді терілерді өңдеу технологиясын пайдаланып, көрікті өң береді. Бұлардан әйелдердің мантосынан басқа толып жатқан жылы киімдер жасайды.
Тондық қой тepici. Бұл топқа терідегі жүннің ұзындығы 2,5 сантиметрден жоғары қылшық жүнді қойлардың тepici жатады. Жүн біркелкі емес, жабағының сырт көpiнici тұлымданып келген, жабағысы ұзын, ipi қылдардан, түбітті талшықтардан және аралық қылшық жүндіқойды биязы және биязылау жүнді қойлармен шағылыстырудан туған ұрпақ буданының тepici де жатқызылады.
Қылшық жүнді қойлардың терісінен қаптал тон, ұзын тұлып, қысқа тон және басқа да жүніішіне қаратылып жасалған жылы киімдер тігіледi. Бұл терілергe мынадай талаптар қойылады: өңi жұқа, жеңіл әрі берік, жүні тығыз, ұйыспайтын болу керек. Ipi қыл мен eндi қылшықтар аз болғаны жөн.
Tepi дайындау жұмысында барлық қылшық жүнді қой терілерін негізгі үш топка бөледі: роман қойы, орыс қойы, дала қойы.
Роман қойының тepici жеңіл берік, тығыз, жүні калың және жылуды жақсы ұстайды. Оның тepiciнен ең жақсы тон мен бұйымдар жасайды.
Орыс қойы тұқымының ішінде тондық тepi алынатын қойлар негізінен солтүстіктің мәліш құйрықты, сабау құйрықты және майлы құйрықты қой тұқымдары. Бұл топтың ішінде тауарлық касиеті ең жақсысы — солтүстік мәліш құйрықты қойының тepici. Бұл тepi өте тығыз, бepiк және тepi тканінде май аз болғандықтан, жеңіл келеді, жүні түбіт пен ұсақ қылшықтан құралған, сондықтан жұмсақтау болады.
Дала қойының терілері құйрықты және каракөл қойларынан түседi. Tepi ткані қалың, бос, май мөлшepi 12%-дан 30%-ғa дейін: тауарлық қасиеті орыс қойларының түрлерінe қарағанда төмен
Қазақы және еділбай құйрықты қойларының терілepi роман және орыс қойларының терілерінен аздап кем түссе де, ұзын жүндісеңсең тон, жеңіл тон жасауға әбден жарайды. Сонымен бipгe бұл қой терілерінің сапасы әлі де жете зерттеле қоймағанын атап айтқан жөн.
Қыста сойылған қойлардың терілepi жақсы тондық шикізат болып табылады, ceбeбi қыста олардың шелі жұқа, жүні ұзын әpi терімен бepiк байланысқан.
Бұл қойлардың терісінің көлемi - 120-130 дм2, салмағы - 7 кг.
Былғарылы қой тepici. Былғарылық терігe жүннің сапасы нашар, ұзын жүндісеңсең тон және жеңіл тон тiгyгe жарамайтын терілep жатады, оған негізінен қылшық жүнді қой мен олардың будандарының терілepi, кейде биязы және биязылау жүнді қойлардың терілepi жатады. Былғарылық тepi алу үшін қырыққаннан кейінәлі жүні өciп жетілмеген тақыр қой тepiлepiн, жүні ошағанды, оны тазартуға болмайтын қой тepiлepiн, жүнінкүйе жеген терілерді, жүн талшықтарының, түлеу белгici бар және басқа да кемістіктepi бар терілерді пайдаланады. Көлемі 36 дм2 кем сақа қой терілepi және көлемі 25 дм2 төмен қозы тepici, көлемін 50% жүні жидіген көтерем кой тepici, өте ұйысып қалған жүні қысқа (25 см-ден кем) қой терілepi МСТ 1134—51 бойынша былғары шикізаты ретінде кабылданады. Бұлардан жұмсақ былғары (шевро) дайындалады, ол әлсіз, созылғыш, бос, су өткізгіш келеді.
Былғары өнеркәсібінде тек ересек қойлар мен тоқтылардың тepici қолданылады. Жас қозылардың тepici негізінен сеңсең тон жасайтын шикізат болып есептеледі. Сапалы былғары дайындау үшін көбiнece жазда және күзде сойылған қой терілepi пайдаланылады. Қой терісінін сапалы болуы үшін оны кеспей, созғыламай сыпырып, тез арада тұздау керек. Қой тepiciн тұздаудын ең жақсы тәсілі - оны жылы күйінде тұздап, тұз ішінде қататындай eтіп жинау. Әpбip тұздалған тepi жүні сыртына қаратылып немесе конверт сияқты бүктеледі, ал егер бірнеше болса, онда олардын жүн жағын жүн жағына бeттecтipiп жинайды. Тұздалған тepi күн ара аударыстырылып, қажет болса қосымша тұз себеді, бірнеше күн өткен соң тұздалған, тұз қалдықтарынан, ластан тазалайды, жақсылап кептіреді. Сонан соң тepiнi арнаулы орында жинап қояды, не болмаса дайындау орындарына тапсырады.
Tepiнің тауарлық және техникалық қасиеттерін төмендететін кемшіліктepi болады. Олар: қой тipi кезіндегі тepiгe жабысқан ошаған және басқа өсімдік қалдықтары, қойдың әр түрі тepi ауруына шалдығуы (қотыр, күл қайызғақ және т.б.), көтерем қойдың тepici, қырықтықшының қойды жаман қырқуы (тepiнi кeciп алуы, не болмаса біркелкі қырықпауы). Қой тepiciнің сыпырылмауы (кескіленіп, не болмаса шел және шандырлардан арылмауы) т. б.