Аудитте қолданылатын бақылау әдістері мен тәсілдері. АХС 330, 520

Бақылау кезіндегі аудитордың мақсаты – тәуекелдігіне қатысты сәйкесті шаралар орындау жəне іске асыру арқасында жеткілікті, тиісті аудиторлық дәлелдер алу.

Тексеру жүргізу әдістемесін, яғни нені және қалай тексеретіндігін аудитордың өзі таңдауға құқықты екендігін атап айту керек.

Негізгі аудитордың өз ассистенттерінің жұмысына бақылау жасауы. Негізгі аудитор аудиттің орындалуына толық жауап береді. Тексеру жүргізу кезінде ол ассистенттердің жұмысына бақылау жасауға, кәсіпорын қызметінің мәселелері, есепті және оған сәйкес, аудитті ұйымдастырудың болуы мүмкін мәселелері бойынша нұсқау беруге тиісті. Аға аудиторларға және қатардағы тексеруге қатысушыларға берілген кез-келген тапсырма, жұмысты тапсырған жақ оны орындаушының осы жұмысты орындауға білімі мен тәжірибесінің жеткіліктігіне саналы түрде сенімді болатындай етіп жүзеге асырылуға тиісті.

Аудиторлық фирманың аудиторлардың жұмысына бақылау жасауы. Орташа және ірі аудиторлық фирмаларда орындалатын жұмыстардың сапасына және аудит бойынша процедуралардың жүзеге асырылуына бақылау жасау біліктілігі жоғары мамандардан құрылған Сарапшылар Кеңесіне жүктеледі. Бұл кеңес жұмыс тобының қатысушылары дайындаған барлық жұмыс файлдарын тексереді. Фирмаішілік стандарттарға сәйкес аудиттің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз ету үшін тұрақты және ағымдағы файлдар енгізілген құжаттар жасалуы тиісті.

Ағымдағы файлдар – жұмыс тобының жетекшісі тексерген құжаттар.

Аудит нәтижелерін тексеру кезінде негізінен төмендегі мәселелерге көңіл аудару қажет:

- аудиттің жалпы жоспарға және бағдарламаға сәйкес орындалғандығы;

- жасалынған жұмыстардың және олардың нәтижелерінің тиісінше құжатталғандығы;

- айқындалған аудиторлық процедуралардың мақсатына жеткендігі;

- тексеру нәтижелерінің қаржылық қорытынды есептің дұрыстығы жөнінде ой-пікір білдіру үшін негіз болатындығы.

Тұрақты файлдар – Сарапшылар кеңесі мен аудиторлық фирманың басшысы тексеріп, бекіткен құжаттар. Ондай құжаттарға төмендегілерді жатқызуға болады:

- қызмет көрсету процесіндегі екі жақтың міндеттері мен шарттары туралы ақпараттары бар клиентке арналған хат-келісім;

- клиенттің ішкі бақылау жүйесіндегі негізгі кемшіліктер және оларды жою жөніндегі ұсыныстарды хабарлаушы хат;

- аудиторлық тексеру нәтижелерін қарастыру хаттамалары және т.б.

Аудиторлар жұмысының сапасына сыртқы бақылаудымемлекеттік органдар жүзеге асыра алады. Бірақ бұл бақылау жанама болып табылады, себебі оның мақсаты – аудитордың жұмысын тексеру емес, салық төлеудің дұрыстығын, кәсіпорында заңға қайшы іс-әрекеттердің орын алуын және т.б. тексеру.

Кейбір экономистер белгілі бір аудиторлық фирма жұмысының сапалылығына сол клиентке басқа аудиторлық ұйымның күшімен қайта тексеру жүргізу арқылы көз жеткізуге болады деп есептейді. Әрине, мұндай шара сапалылықты тексеру нұсқаларының бірі болып табылуы мүмкін, бірақ оның тиімді болуы екі талай. Әдетте, сапаны тексеруші бірнеше аудиторлық файлдарды іріктеп алып, негізінен тексеру нәтижесі бойынша клиенттерде ескертулер болмағандарына тексеру жүргізеді. Бір аудиторлық фирманың көп санды клиенттеріне қайтадан толық аудит өткізу орынсыз әрі ысырапшыл әрекет болар еді.

330 ХАС бойынша Аудиторлық шараларды өңдеу барысында аудитор мынандай мəселелерді қарастырады:

(а) Аудиторлық шараларды анықтау барысында əр операциялық топты, шоттардың сальдосын бекіту жəне ашу деңгейіндегі маңызды кемшіліктерінің тəуекелінің бағалануын жүргізуде аудитор оның себеп-салдарымен танысады, мысалы:

(i) Бұл оған қоса ірі операция топтарының, шот сальдосының жəне ашылымның, (яғни ішкі тəуекелдер) белгілі бір сапасымен де танысуын да қажет; және

(ii) Бақылаудың (бақылау тәуекелдігі) жүрмегендігінен пайда болғанын анықтаса, онда аудитор маңызды аналитикалық шараларға сай жеткілікті жəне сəйкес келетін аудиторлық дəлелдерді көрсете алады ма жоқ па. (аудитор елеулі шаралар сипатын, мерзімін, ауқымын шешу кезінде бақылаудың жүргендігіне сүйенеді);

(б) Егер аудитор тəуекелдің төменгі деңгейін күтіп отырса, онда ол бақылаулардың нəтижелілігіне негіздеп, олардың нəтижелілігін бақылау үшін аудиторлық дəлелдер жинайды.

Бақылау жүргізу кезінде аудитор келесілерге назар аударуы қажет:

(a) Ішкі бақылау басқа элементтерінің тиімділігі, сондай-ақ бақылау ортасы, субъект бақылау мониторингі, субъект тәуекелдікті бағалау үдерісі;

(b) Бақылау сипаттамаларына туындайтын тәуекелдіктер, бақылау автоматты түрде немесе қолмен басқару қоса алғандығы;

(с) Жалпы АТ бақылау тиімділігі;

(d) Бақылау, субъект өз қолданысы тиімділігі, сонымен қатар алдыңғы аудитте көріп қалған бақылау қолданылуындағы ауытқулар сипаты мен ауқымы, бақылау қолданылуына шын мәніндегі түрде әсер ететін персоналдағы өзгерістер бар-жоқтығы;

(e) Белгілі бір бақылаудағы өзгерістер жетіспеушілігі өзгеріп тұратын жағдайлар себебімен тәуекелдікті келтіреді ме, жоқ па;

(f) Елеулі бұрмалау тәуекелдігі бақылауға сүйеніштің ауқымы.

520 Аудиттің Халықаралық Стандартында (АХС) аудитор елеулі шаралар ретінде талдамалы шараларды орындауын көрсеткен («елеулі талдамалы шаралар»). Сондай-ақ, осы стандартқа аудиттің соңына жақын аудиторға қаржылық есептілік бойынша қорытындыға келуге жәрдемдесетін талдамалы шараларды орындауға аудитордың жауапкершілігі енгізілді. 315 АХС-ында тәуекелді бағалау шаралары ретінде талдамалы шараларды пайдалану беліленген. 330 АХС-ында бағаланған тәуекелдіктерге қатысты аудиторлық шаралардың сипаты, мерзімі, деңгейі бойынша талаптар мен нұсқау орнатылды

Аудитордың мақсаты келесі:

(а) Елеулі талдамалы шараларды пайдалану кезінде сәйкесті сенімді аудиторлық дәлел жинау;

(b) Қаржылық есептілік кәсіпорын туралы аудитордың біліміне сәйкес келеді ме, жоқ па анықтау

Аудиттің соңына таман қаржылық есептілік субъект туралы аудитордың біліміне сәйкес келуі-келмеуі бойынша қорытындыға келуге көмектесетін талдамалы аудиторлық шаралар әзірлеп, орындау.

Осы АХС мақсаты үшін, «талдамалы шаралар» деген термин қаржылық мәлімет пен қаржылық емес мәлімет шындыққа ұқсайтын қатынастарын талдау арқылы қаржылық ақпаратқа баға берулер болып табылады. Талдамалы шараларға, сондай-ақ, анықталған ауытқулар мен басқа сәйкесті ақпаратқа сәйкес келмейтін немесе елеулі сома арқылы күтілген көрсеткіштерден ерекшеленетін қатынастар себебімен қажетті болып табылатын зерттеу жатады.

Талдамалы шараларға субъектінің қаржылық ақпараттарын салыстыру кіреді, мысалы:

• Алдыңғы кезеңдегі ақпараттармен салыстыру.

• Субъект қызметінің күтілетін нəтижелерімен салыстыру, мысалы, сметалармен немесе болжаулармен, сондай-ақ аудитордың болжамдарымен, мысалы тозуды бағалау.

• Ұқсас салалық ақпаратпен салыстыру, мысалы, субъектінің сатудан түскен табыстарын орташа салалық көрсеткішті дебиторлық берешектер сомасымен немесе осы саладағы көлемі ұқсас басқа кəсіпорындардың көрсеткіштерімен салыстыру.

Талдамалы шаралар төмендегідей өзара байланысты қарастырады:

• Субъект тəжірибесіне негізделген болжам үлгісіне сəйкес келуі тиіс қаржылық ақпарат элементтері арасындағы байланыс (мысалы жалпы табыстың пайыздық көрсеткіштері).

• Қаржылық ақпарат пен қаржылық емес сипаттағы сəйкес ақпараттар арасындағы байланыс, мысалы еңбекақы төлемдері шығыстары мен қызметкерлер саны арасындағы байланыс.

Жоғарыда айтылған шараларды жүзеге асыру үшін қарапайым салыстырулардан бастап күрделі статистикалық əдістер қолданылатын кешенді талдауға дейінгі əр түрлі əдістер қолданылады. Талдамалы шаралар жинақтық қаржылық есептілікке; құрамдас бөліктердің (мысалы, еншілес компаниялар, бөлімшелер немесе сегменттер) есептілігіне, жəне қаржылық ақпараттың жекелеген элементтеріне қолданылады.

№11.Аудиттің елеулік концепциясы. АХС 320 «Аудиттегі елеулік»

320 «аудиттегі маңыздылық» х-лық стандартта: «ақпарат оны жіберріп алу н/е бұрмалау қаржылық есеп беру неізінде қабылданған пайдаланушылардың э-лық шешіміне әсер ететін жағдайда елеулі деп есептеледі маңыздылық белгілі бір жағдайларда оларды жіберіп алу н/е бұрмалаушылыққа қатысты қорытынды қабылданылатын қателр н/е баптар шамасына байланысты болады. Сондықтан маңыздылық есептеудің табалдырығы н/е есептеу нүктесі көрсетеді ж/е пайда әкелу үшін ақпараттқа ие болу керек ж/е сапалы бастапқы сипаттама болып табылады» деп атап өтілген. Қаржылық есеп беру тексеру кезінде оған аудиттағы маңыздылықтың сапалық ж/е сандық сияқты жағын ескеру қажет.маңыздылықтың сапалық жағы – жасалатын операциялардың ҚР-да әрекет етеін нормативті актілердің талаптарын ауытқуы. Сандық ж/е маңыздылық деңгеімен сипатталады. Маңыздылық деңгейі – бұл қаржыны есеп беру нақтылығына елеулі әсер етпейтін онда максималды рұқсат барілген бұрмалаулар сомасы. Маңызды болып табылатынды бағалау кәсіби пікір пәні болып табылады. Адитордың кәсіби пікірі – оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірбиесіне негізделген көзкарас.бұл оның әрекетінің тәртібін қатал анықтау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешемі қабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдірудің мақсаты - аудитордың назарын аудиторлық тексеру стратегиясын анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек құрамдас бөлігіне аудару. М: адитор 50 мың теңгені құрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады. «маңыздылық түралы пікір – аудитор қабылдайтын маңызды шешімдерінң бірі. Ол аса жоғары кәсіпқойлықты талап етеді» Маңыздылық туралы алдын ала пікір білдіруге әсер етуші негізгі факторлар: кәсіпорын көлемі, базалық көрсеткіштер, аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі, бух есеп, адит пен салық салу саласындағы заң талаптарының өзгеруі. Маңыздылық деңгейін анқытау кезінде екі шама пайдалыналады:қатенің абсолюттік шамасы мен қатенің салыстырмалы шамасы. Абсалюттік шама – бұл көлеміне, м: 500 тг н/е 1000 тг балғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз соманың елеулігіне қарай маңызды деп танылатындығы жөніндегі аудитордың субъективті пікірі.Салыстырмалы шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыздық қатынаста анықталады (табыстан салық салуға, ағымдық активтерге, баланс валютасына дейін) маңыздылық деңгейін анықтау кезінде аудиторға екі факторды ескеру қажет: қаржылық есеп беруді құру жағдайы, пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді. Маңыздылық анықтау кезінде аудитор клиентпен есептеу деңгейін н/е тәртібін талқыламауы керек, себебі, бірінші кезекте жұмыс көлемін және қабылдауға қабілетті тәуекелдерді өзі анықтайды. Жоспарлау кезінде маңыздылық қарастырылады: шоттар сальдосы деңгейінде, қаржылық есепте деңгейінде. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылықелеулі түрде бұрмаланған деп есептеуге болатындай шот сальдосында орын алған минималды бұрмалауды көрсетеді. Бұл деңгейдеге дейінгі бұрмалау рұқсатетілген бұрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы дең-гі маңыз-қ түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрестілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бұрмалау сомасына б/ты.Қаржылық есеп беру деңгейіндегімаң-қ жөніндегі аудитордың алдын ала пікір сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маң- ң алдын ала бағасын жекелеген шоттың қаржылық есеп беру дең-де маң-ты бөлу жолымен алуға б/ды. Қателер және заңсыз әрекеттер «алаяқтың ж/е қателер ХС- нда аудитор жалпы қаржылық есеп беру үшін маңызды болуы мүмкін алаяқтық пен қателер фактілері түралы жеткілікті аудиторлық салдарлары қаржылық есеп беруде дұрыс көрсетілуі, ол қате түзетілуі керек. әдетте қатені анықтау ықтималдығы алаяқтың фактісін анықтау ықтималдығына қарағанда жоғары болады. Себебі аляқтың оны жасыруға арнайы бағыттағын әрекеттермен қатар жүреді» алаяқтық – шар-лық операциялардың нәтижелерін жою, бір реттік мәмілелер мен ерекше шарушылық опер-р б/ша соммаларды арттыру н/е төмендету, қате есеп жазулар мен топтамалардағы арифметикалық н/е логикалық қателер. Кателер қателер ж/е салық заңы мәселелерінің білмеуіне байланысты қателер. Маңыздылықтың рұқсат берілген деңгейін анықтау аудиттің х/а тәжірбиесінде (АҚШ, Ұлыбритания ж/е т.б) аудиторлық органдар маңыздылық деңгейін анықтайын әдістемені реттеуші фирмаішілік стандартты дайындайды. Бұл стнадартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл – коммерциялық құпия. Қазір аудиттің қазақстандағы практикасында маң-қ дең-н анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің х/а іс тәжірібиесі практикасы бар аудиторларға маң-ң нақты критериийін ұсынуға дайын емес. Ресейде « маңыздылық ж/е аудторлық тәекел» ережесі қабылданған. Оған сай аудиторлық ұыймдар маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандартты жасау қажет. Ереже (стнадарт) базалық көрсеткіштер жүйесімен маң-ң бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті былай есептеу ұсынады. Балансытқ пайдасы 5%, сатудың жалпы көлемінің 2%, баланс валютасы 2%, меншік капиталының 10 %, ұйымның жалпы шығынының 2%. Аудиторлық ұйым базалық көрсеткіштер жұйесін ж/е роарға қолданылатын коэффицеттер мәнін өзгертіп, есептеудің дербес дайындалған кестелер мен схемаларын қолдана алады.