Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары

Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары бағалы қағаздар эмитенттері, инвесторлар және инвестициялық делдалдар болып табылады. Олар бұл рыноктың құрылымын қалыптастырады.

Эмитент деп эмиссиялық бағалы қағаздар шығаратын заңи тұлғаны, мемлекеттік органды немесе жергілікті әкімшілік органды және бағалы қағаздарды иеленушілердің алдында олар бойынша міндеттемелерді алып жүретінді айтады.

Инвесторлар – өз қаражаттарын бағалы қағаздарға салуды инвестицияны жүзеге асыратын жеке немесе заңи тұлғалар; инвесторлар құрaмындa бағалы қағаздар портфелiн қалыптастыру үшiн өздерi тapтқан қаржыны пайдаланушы субъектiлер болып табылатын институционалдық инвесторларға – инвестициялық қорларға, инвестициялық банктерге, мемлекеттiк емес зейнетақы қорларына, сақтандыру компанияларына және қызметiнiң сипатына қарай айтарлықтай ақшалай қаражаттар жинақталатын басқа арнаулы арналым қорларына маңызды орын берiледi.

Мемлекет Ұлттық банк немесе Қаржы министрлiгi арқылы бағалы қағаздар рыногында инвестор ретiнде ic-қимыл жасайды.

Бағалы қағаздар рыногының инвестициялық делдалдары – бағалы қағаздардың бастапқы эмиссиясы кезінде де, сондай-ақ оларды қайта сату кезінде де эмитенттерден инвесторларға бағалы қағаздардың жылжытылуын қамтамасыз ететін арнаулы ұйымдар – инвестициялық қорлар, коммерциялық қор биржалары, брокерлік және дилерлік кеңселер, консалтингтік фирмалар, бағалы қағаздарды сақтау, бағалы қағаздарды ұстаушылардың реестірін жүргізу, бағалы қағаздармен жасалатын операциялар бойынша өзара есеп-қисаптар жөніндегі арнаулы ұйымдар (депозитарийлар, кастодиумдар, клирингтер, тәуелсіз реестр ұстаушылар).

Бағалы қағаздар рыногының кәсiбu қатысушылары – өз қызметiн акционерлiк қоғамның ұйымдық - құқықтық нысанында жүзеге асыратын және бағалы қағаздар рыногында лицензиясы бар заңи тұлғалар. Бағалы қағаздар рыногының кәсiби өкiлдерiне брокерлер, дилерлер, кастодиан, депозитарийлер, андеррайтерлер және басқалар жатады.

Бағалы қағаздар рыногында кастодиандық қызметтi заңдарға және шартқа сәйкес кастодиандық қызмет пен сейфтiк операцияларға лицензиялары бар банктер жүзеге асырады. Кастодианға кастодиандық қызмет көрсету жөнiндегi шартқа сәйкес клиент берген ақша мен қаржы құралдары бұл қызметтiң объектiлерi болып табылады.

Орталық депозuтарuй – негізгі функциясы депозитарийлік қызметті жүзеге асыру болып табылатын мамандандырылған коммерциялық емес ұйым болып табылады және акционерлiк қоғам нысанында құрылады. Орталық депозитарийдiң акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және халықаралық қаржы ұйымдapы арасында орналастырылады. Бағалы қағаздар рыногының бағалы қағаздарды нақтылы ұстаушылар болып табылатын кәсiби қатысушылары, сондай-aқ шетелдiк депозитарийлер мен кастодиандар орталық депозитарийдiң депонентгерi болып табылады. Орталық депозитарий Қазақстан Республикасы аумағында депозитарлық қызметгi жүзеге асыратын бiрден-бiр ұйым болып табылады.

Андеррайтер – бағалы қағаздар рыногының брокерлiк және дилерлiк қызметтi жүзеге асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару және орналастыру жөнiнде қызмет көрсететін кәсiби қатысушы. Компаниялардың басшылығымен бiрге андеррайтерлер жаңа шығарылымды тipкeyгe әзiрлiк жүргiзедi және бағалы қағаздар рыногында оларды жүзеге асыру кезiнде эмитенттiң мүдделерiн бiлдiредi.

Сауда-саттықты ұйымдастырушы – қоp биржасы және биржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгiлеу ұйымы. Бұл ұйымының акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының, бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушылары болып табылмайтын, бiрақ заңнамаға сәйкес бағалы қағаздардан басқа, өзге қаржы құралдарымен мәмiлелердi жүзеге асыруға құқығы бар заңи тұлғалар арасында орналастырылады. Қор биржасының әрбiр акционерiнiң өзiне тиесiлi акциялардың санына қapaмaстaн оның акционерлерінің жалпы жиналысында бiр ғанa дауысы болады.

Бағалы қағаздар рыногының бiрсыпыра қатысушыларын инвестициялық институттар, яғни бұл инвесторлармен делдалдар ретiнде болатын заңи тұлғалар, соның iшiнде инвестициялық қорлар, инвестициялық компаниялар, коммерциялық банктер, қаржы брокерлерi, инвестициялық консультанттар құрайды.

Қаржы делдалдарының сипатына қарай бағалы қағаздар рыногының үш моделі болады: банктiк емес, банктiк және аралас. Қазақстанда аралас модель пайдаланылады: бағалы қағаздар рыногында банктiк емес компаниялар да, банктер де делдалдар бола алады.

Бағалы қағаздар рыногында инвестициялық қорлар өзгеше жағдайда болады. Олар инвесторлардың ақшасын жұмылдыру және оларды қоp атынан бағалы қағаздарға, сондай-ақ банк шоттарына және салымдарға жұмcay мақсатымен акциялар шығарады; сонымен бiрге мұндай жұмсаумен байланысты барлық тәуекелдiктер, бүкiл табыстар мен зияндар осы қор иелерiнiң (акционерлердiң) есебiне жатқызылады және олар қоp акцияларының ағымдағы бағасын ізгерту есебiнен iскe асырылады. Инвестициялық қоp тек акционерлiк қоғaм нысанында құрылуы мүмкін. Инвестициялық қорлар қоp түpiнe қарай белгілі бір мөлшерлерде жарғылық қорларды қалыптастырады.

Инвестициялық қордың инвестициялық қызметі акционерлік инвестициялық қордың тиісті лицензиясы болуы кезінде дербес немесе қордың басқарушы компаниясының осы қор пайларының акционерлері мен ұстаушыларының табыстар алу және инвестициялау кезінде тәуекелдерді төмендетуді қамтамасыз ету мақсатымен активтерді инвестициялау болып табылады.

Инвестициялық қоp қызметiн айқындайын құжат инвестициялық мағлұмдама болып табылады. Ол инвестициялаудың мақсаттарын, стратегиясын, бағыттарын, инвестициялық қоp қызметiнiң бағалы қағаздар портфелiн әртараптандырудың нормаларын анықтайды.

Акционерлермен өзара қатынастарына қарай инвестициялық қорлар өзара қорлар – заңнамамен белгіленген баға бойынша және шарттарда қор акционерлерінен айналысқа шығарылған акцияларды төлеп алуға міндетті ашық инвестицциялық қорлар және инвестициялық компаниялар – қор акционерлерінен айналысқа шығарылған акцияларды төлеп алуға міндетті жабық инвестициялық қорлар болып бөлінеді.

Қазақстан Республикасында инвестициялық қорлардың мынадай түрлері жұмыс істейді:

1) акционерлік инвестициялық қор;

2) үлестік (пай) инвестициялық қор.

Акционерлік инвестициялық қор – қызметінің айрықша түрі заңнама және оның инвестициялық мағлұмдамасы талаптарына сәйкес осы қоғамның акционерлері оның акцияларын төлемге салған ақшаларды, сондай-ақ осындай инвестициялау нәтижесінде алынған активтерді шоғырландыру және инвестициялау болып табылады.

Үлестік инвестициялық қор – үлестерді ұстаушыларға жалпы үлестік меншік құқығында жататын және басқарушы компанияның басқаруында болатын, үлестерді төлеуге арналған ақшалардың, сондай-ақ оларды инвестициялау нәтижесінде сатып алынған өзге активтердің жиынтығы. Ол межелдемелік (интервалдық) ашық, интервалдық және жабық нысандарында құрылуы мүмкін.

Трансферагенттік қызмет бағалы қағаздар рыногында клиенттер арасында құжаттар мен ақпаратты қабылдау және беру мақсаттарында жүзеге

асырылады. Трансферагенттер алған клиенттерге беру үшін және берілетін құжаттарды тіркейді және есеп жүргізеді.

Жоғары ұйымдастырылған қаржы рыногының дамуына бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушыларының –ассоцациялар мен бірлестіктер ұйымдары мүмкіндік туғызады.

Эмитенттердiң арасында қаржы рыногының жұмыc iстеуiнде анықтаушы рөлді акционерлік қоғамдар алады.

Өз қызметiн жүзеге асыру үшiн қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын заңи тұлғa акционерлiк қоғaм деп танылады. Қоғамның өз акционерлерiнiң мүлкiнен оқшауланған мүлкi болады және із мiндеттемелерi бойынша өз мүлкi шегiнде жауап бередi. Қоғамның барлық мүлкiнiң aқшалай баламасы қорлар түрiнде тiркеледi, сондықтанда бұл үдеріс қорландыру (қop жасау) деп, ал оның ақшалай баламасын тең үлестерге немесе акцияларға білу акционерлендipу деп аталады. Осы операциялар арқылы жылжымайтын және білiнбейтiн мүлiк икемдi және бөлiнгiш мүлiкке айналады, бұл оған жаңа қасиет бередi: мүлiк иесiзденген нысанда өткізілуі және қатысушылардың кез келген санына сатылуы мүмкін. Кәсiпорын – құрылтайшылардан басқа, тiкелей бұл өндiрiске қатысты және қатысы жоқ заңи тұлғалар акциялардың иеленушiлерi бола алады. Акциялардың барлық саны бiрден құрылтайшылар мен шақырылған акционерлер арасында бiрден бөлiнуi заңнамамен қарастырылған.

Акционерлiк қоғамның жарғысы қоғамның заңи тұлғa ретiндегi құқықтық мәртебесiн айқындайтын құжат болып табылады. Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерi республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасы заңында белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң 50 мың еселенген мөлшерiнде болады. Акционерлiк қоғамның өмip сүруiнiң нормасы мүлкiн жарғылық капитал деңгейiнен төмен етпей ұстayы болып табылады; ол борыштар бойынша барлық мiндеттемелердi атқарады, салықтар төлейдi және есептеме жүргізеді.

Акционерлiк қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердiң жалпы жиналысы, басқару органы – директорлардың кеңeci, атқарушы орган – алқалы орган немесе атауы қоғамның жарғысында белгiленетiн атқарушы орган қызметiн жеке-дара жүзеге асыратын тұлғa болып табылады.

Қазақстанда жаңа зейнетақы жүйесiн өндiрiп, оның дамуымен байланысты қаржы рыногының жаңа институционалдық қатысушылары да жинақтаушы зейнетақы қорлары (мемлекеттiк және мемлекеттiк емес) мен зейнетақы активтерiн басқаруды жүзеге асыратын ұйым қалыптасты. Олар зейнетақы жарналары түрiнде айтарлықтай ақшалай ресурстарды шоғырландырады және мемлекеттiң, корпорациялардың, банктердiң, басқа қаржы-кредит мекемелерiнiң бағалы қағаздарын сатып алу жолымен оларды қайта бөледi. Экономиканың нақты секторын қаржыландыруда олардың рөлi корпоративтік бағалы қағаздардың эмиссиясын кеңейту дәрежесiне қарай артатын болады.

Мемлекеттік реттеу органдары бір инвестордың немесе олардың бір тобы сатып алатын бағалы қағаздардың үлесі туралы хабарламаны талап етуі немесе Баға және монополияға қарсы саясат жөніндегі мемлекеттік комитетпен акционерлік қоғамдағы дауыстардың үлесіне әсер ететін заңнамамен белгіленген деңгейден асып түсуі кезінде бағалы қағаздар бойынша мәмілелерде келісімді талап ету мүмкін.

Елiмiздiң қаржы рыногында орныға бастаған қатынастарды реттеудiң және қадағалау тиiмдiлiгiн арттырудың бiртұтас жүйесiн ұйымдастыpy қажеттiгiне байланысты Қазақстан Республикасы Президентiнiң «Қазақстан Республикасының қаржы рыногын мемлекеттiк реттеудiң бiрыңғай жүйесiн ұйымдастыpy мәселелерi» туралы жарлығы (2002 жылғы 17 мамыр № 872) қабылданды. Осы жарлыққа сәйкес Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғay министрлiгiнiң Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметiн реттеу жөнiндегi комитетiнiң функциялары мен өкiлеттiктерi Ұлттық банкке берiлдi.

Елiмiздiң есептiк төлем балансын неғұрлым тиiмдi қалыптастыру, неғұрлым пәрмендi валюталық реттеу мен бақылаy жүргiзу үшiн Ұлттық банктiң жаңа бөлiмшелерi – төлем балансы мен валюталық реттеу департаментiн және Ұлттық банк басшылығының қызметiн қамтамасыз ету жөнiндегi басқарма құрылған. Қаржы рыногының орнықтылығын және оның қызметiн реттеп отыруды жақсарту мақсатымен Қаржы рыноктары мен ұйымдapын реттеу және қадағалау жөнiндегi агенттiк құрылған.

Қазақстан Республикасындағы қаржылық қызметтi мемлекеттiк реттеу мен қадағалаудың бiртұтас жүйесiне кезең-кезеңмен көшу қамтамасыз етілуі тиіс.

Қаржы рыногының жұмыc iстeyi мемлекеттiк реттеудi талап етедi. Қазақстанда мұндай функцияларды жүзеге асырушы уәкiлеттi орган Ұлттық банктiң құpамындағы Бағалы қағаздар жөнiндегi департамент болып табылады. Ол эмитенттер қызметiнe талаптар мен стандарттарды белгiлейдi, эмиссиялардың анықтамалықтарын және бағалы қағаздар шығару туралы шешiмдерiн тiркейдi, эмиссиялар бойынша барлық шарттар мен мiндеттемелердi эмитенттердiң сaқтaуынa бақылауды жүзеге асырады, бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушыларының қызметiн лицензиялайды, бұл рыноктағы инвесторлардың құқықтарын қамтамасыз етеді және т.с.с. Реттеушілік әрекеттерді сондай-ақ Қаржы министрлігі, Ұлттық банк және Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі де орындайды.

Бағалы қағаздар рыногының өзiн-өзi реттейтiн ұйымы – бағалы қағаздар рыногында өз қызметiнiң бiрыңғай ережелерi мен cтaндapттapын белгiлеу мақсатымен қауымдастық (одақ) нысанында бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушылары құрған заңи тұлға. Оның негiзгi мiндетi өзiн-өзi реттейтiн ұйым мүшелерiнiң және олардың клиенттерiнiң құқықтары мен мүдделерiн қopғay, сондай-aқ Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар рыногында кәсiптік қызметтi жүзеге асырудың бiрыңғай жағдайларын жасауды қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржы секторы – бұл қызмет саласы, сондықтанда қаржы институттары өз беттерiнше, оның үстінe өздерi үшiн емес, өз қызмет көрушiлерiнiң сұpанымдарын қанағаттандыру үшiн жұмыc iстейдi.

Қазақстан Республикасының қаржы рыногын дамытуда Алматы қаласының Өңірлік қаржы орталығы (АӨҚО) үлкен рөл атқарады, ол қаржы орталығының қатысушылары мен мүдделі тұлғалардың өзара қатынасын реттейтін ерекше құқықтық режімді білдіреді. Қазіргі кезеңде АӨҚО Қазақстанның қор рыногын нығайтуға салмақты үлесін қосып отырған отандық қаржы рыногының стратегиялық құрылымдарының бірі болып табылады.

Қаржы орталығын құрудың мақсаттары бағалы қағаздар рыногын дамыту, оның халықаралық капитал рыноктарымен ықпалдасуын қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасының экономикасына инвестициялар тарту, қазақстандық капиталдың шетелдік бағалы қағаздар рыногына шығуы болып табылады.

Қаржы орталығы:

1) қазақстандық және шетелдік қатысушылардың теңдігі;

2) капиталдың Қазақстан Республикасының валюта заңнамасына сәйкес қозғалуы қағидаттарымен жұмыс істейді;

Қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі уәкілетті орган (Алматы қаласының Өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі агенттік (АӨҚО ҚРА) – қаржы орталығының жұмыс істеуін мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган. Агенттіктің белсенді түрде атсалысуымен Исламдық қаржыны дамыту қауымдастығы тіркелді. Аталған қауымдастықтың қызметі Қазақстанда Исламдық қаржыландыру рыноғын қалыптастыру бағытында іске асырылады. БАӘ, Кувейт, Бахрейн, Катар, Туркия, Сауд Арабиясы мен Малайзия елдерінің инвестициялық банктері мен қорларынан тұратын әлеуетті исламдық инвесторлар базасы қалыптастырылды.

Халықаралық кеңес тұрақты жұмыс істейтін консультативтік-кеңесші орган болып табылады және уәкілетті органның ( АІҚО ҚРА) жанынан құрылады.

Брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыратын және заңи тұлғаны мемлекеттік тіркеу (қайта тіркеу) туралы уәкілетті орган берген куәлігі, бағалы қағаздар рыногында жұмыс істеуіне арналған, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадғалау жініндегі уәкілетті мемлекеттік орган ( ҚҚА) берген лицензиясы бар бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары қаржы орталығының қатысушылары болып табылады және олар қаржылық құралдармен қаржы орталығының арнаулы сауда алаңында ғана мәмілелер жасауға құқылы.

Заңи тұлғаның Алматы қаласының аумағында тұрақты жұмыс істейтін органының болуы бағалы қағаздар рыногына кәсіпқой қатысушы-заңи тұлғаны уәкілетті органның мемлекеттік тіркеуінің міндетті шарты болып табылады.

Қор биржасының Алматы қаласының аумағында жұмыс істейтін және АӨҚО ҚРА белгілеген сауда алаңы қаржы орталығының қатысушылары қаржылық құралдармен сауда-саттықты жүзеге асыратын қаржы орталығының арнаулы сауда алаңы болып табылады. Қазірге уақытта Қазақстан қор рыногының негізгі алаңы – KASE мен АӨҚО арнайы сауда алаңының бірігу үдерісі аяқталды.

Сауда-сатықты ұйымдастырушының қаржы орталығының арнауы сауда алаңына қатысты қабылданатын ережесі АӨҚО ҚРА-мен және қаржы рыноктары мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органмен келісуге тиіс.

Қаржы орталығының қатысушыларын салықтық бақылау Қазақстан Республикасы салық заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.

Мыналар Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығына қатысушы-заңи тұлғалар ұсынатын, көрсетуден түсетін табыс олардың жиынтық жылдық кірісінен алып тастауға жататын қаржылық қызметтер болып табылады: өз клиентінің есебінен және мүддесінде (брокер ретінде) қаржылық құралдармен жасалатын мәмілелерді жүзеге асыру, номиналды ұстау, андеррайтер қызметтері, ақпараттық, талдамалық және консультациялық қызметтер, бағалы қағаздар бойынша белгілеуді үнемі жариялау және ұстап тұру жөніндегі қызметтер.

Ор биржасы

Қоp биржасы, зандарға сәйкес өзге ұйымдap бағалы қағаздармен сауда-саттықты ұйымдaстыpaды.

Қор биржасы – акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушының сауда жүйесiн пайдалана отырып, оларды тiкелей жүргiзу арқылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалық жағынан қамтамасыз етудi жүзеге асыратын заңи тұлға және акционерлiк қоғам нысанындағы өзiн-өзi реттейтiн коммерциялық емес ұйым. Қор биржасының қызметі өзiн-өзi өтеу қағидатына негiзделедi және оның қызметiнен түскен кipicтep биржаны материалдық-техникалық дамытуға пайдаланылады.

Қор биржасы – бағалы қағаздармен сауда-саттық жасалатын ұйымдастырылған әмбебап қаржы рыногы.

Неліктен екені беймәлім, көп адамдар қор биржасы бағалы қағаздар сатады деп санайды. Іс жүзінде биржа онда сатылатын бағалы қағаздарға иелік етпейді. Қор биржасының өзі ешнәрсе сатпайды және сатып алмайды, эмитенттер (компаниялар) мен инвесторлар (жеке және заңи тұлғалар) брокерлер деп аталатын өзінің агенттері арқылы бағалы қағаздарды сатады және сатып алады, бұл брокерлер өз клиенттерінің тапсыруы бойынша әр түрлі эмитенттердің акциялары мен облигацияларын сатады және сатып алады.

Қазақстанда биржа ісі 1993 жылы 30 желтоқсанда Қазақ банкіаралық валюта биржасын тіркеуден бастап дами бастады. Бағалы қағаздармен алғашқы сауда-саттықтар биржада 1995 жылы 14 қарашада болды. Қазақстан қор биржасы (КАSE) атауын ол 1996 жылдың сәуірінде алды. Биржада мынадай секторлар жұмыс істейді: шетелдік валюталар рыногы, мемлекеттік, соның ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық бағалы қағаздар рыногы, акциялар(мемлекеттік емес) және корпоративтік облигациялар рыногы, деривативтер рыногы.

Қор биржасы:

1) сауда жүйелерiн пайдалану және қолдау;

2) қоp биржасының тiзiмiне бағалы қағаздарды енгiзуге жорамалданып отырған немесе енгiзiлген эмитенттерге, сондай-ақ қоp биржасында айналысқа жiберiлетiн (жiберiлген) бағалы қағаздар мен өзгеде қаржылық құралдарға талап қою;

3) қоp биржасында айналысқа жiберiлген бағалы қағаздармен және өзге қаржылық құралдармен мәмiле жасау мақсатында сауда жүйесiне кipyгe өз мүшелерiне мүмкiндiк беру, осы қаржылық құралдар бойынша тұрақты сауда-саттық ұйымдaстыpy және өткiзу, қаржылық құралдармен мәмiлелер бойынша есеп айырысуды ұйымдaстыpy және жүзеге асыру, не осындай есеп айырысуды жүзеге асыру үшiн қажет ақпаратты әзiрлеу;

4) өз мүшелерiне ұйымдық, консультациялық, ақпараттық және өзге қызметтер көрсету;

5) бағалы қағаздар рыногы және өзге қаржылық құралдар мәселелерi бойынша талдамалық зерттеулер жүргiзу;

6) банк заңнамасында белгiленген тәртiппен банктік операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыру және қор биржасының iшкi құжaттapындa көзделген өзге функцияларды жүзеге асырады.

Қор биржасы – бұл бірінші кезекте бағалы қағаздар сатушысы мен оларды сатып алушының бірін-бірі табатын алаңы. Делдалдар ретіндегі биржа мүшелері арқылы бағалы қағаздарды сатып алу-сату мәмілелері жасалады. Негізінде сұраным мен ұсынымның ара қатынасы жататын бағалы қағаздарға баға белгілейтін механизм барлық қор биржалары үшін жалпы сипаттама болып табылады.

KASE – әмбебап қаржы рыногы, оны шартты түрде төрт негізгі секторға бөлуге болады: шетелдік валюталар рыногы, мемлекеттік бағалы қағаздар, соның ішінде Қазақстан Республикасының халықаралық бағалы қағаздар рыногы, акциялар және корпоративтік облигациялар рыногы, деривативтер рыногы.

Қор биржасы бағалы қағаздардың қайталама рыногының ұйымдастырушысы болып табылады. Биржадан тыс рынок, әдеттегiдей, тек бағалы қағаздардың жаңа шығарылымдарын қамтиды. Онда көбiнесе облигациялар орналастырылады. Биржада, керiсiнше, бағалы қағаздардың eскi шығарылымдарының, негiзiнен акционерлiк қоғамдардың акцияларының бағамы белгiленедi. Заңнамамен қоp биржаларының ең төмен жарғылық капиталы белгiленедi. Қор биржасы инвестициялық институттар ретiнде қызметпен айналыспайды, бiрақ меншiктi акциялар шығара алады және сата алады, бұл оның мүшелерi болуға құқық бередi.

Бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушылары және заңдарға сәйкес бағалы қағаздардан басқа өзге қаржылық құралдармен өзге мәмiлелердi жүзеге асыру құқығы бар өзге заңи тұлғалар қоp биржаларының мүшелерi болып табылады. Қор биржасында бағалы қағаздар рыногының кәсiпқой қатысушыларының кемiнде он мүшесi болуы тиiс. Қор биржасының мүшелерi мәмiлелердi жасау осы мүшелер үшiн қоp биржасының ережелерiнде жол берiлетiн қаржылық құралдардың түрлерi бойынша сауда-саттыққа қатысуға құқылы. Олардың тапсырмасы бойынша бағалы қағаздарды тікелей сатып алу-сатуды брокер мен дилерлер жүзеге асырады.

Қор биржасы заңнамаға сәйкес тiркелiнедi және бағалы қағаздармен биржалық қызмет жүргiзуге Бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық комиссиясында лицензия алады.

Қор биржасында операцияларды тек оның мүшелері жүзеге асырады. Олардың тапсыруымен бағалы қағаздарды тікелей сатып алуды-сатуды брокерлер мен дилерлер жүзеге асырады.

Мысалы, брокер – бағалы қағаздар рыногының клиенттiң тапсырмасы бойынша, соның есебiнен және мүдделерiн көздеп, эмиссиялық бaғалы қағаздармен және өзгеде қаржы құралдарымен мәмiлелер жасайтын кәсiби қатысушы. Ал өз клиенттерiнiң бағалы қағаздарымен жасалатын операциялар есебiн арнаулы шоттарда жүргiзедi. Брокер клиенттердiң бағалы қағаздарының нақты ұстаушысы ретiнде болуы мүмкін.

Бағалы қағаздармен операцияларды сондай-ақ мұндай қызметке лицензиялары бар дербес құрылымдық бөлімшелер ретіндегі тауар және валюта биржаларының қор бөлімдері де жүзеге алады.

Өзгедей биржалардың қор биржасы мен қор бөлімдері заңнамалық тәртіппен бекітілген қағида, Биржаның жарғысы, бағалы қағаздармен мәмілелер жасаудың ішкі ережелері негізінде іс-әрекет етеді.

Биржа делдалдарының рөлін биржа мүшелері болып табылатын ұйымдар: бағалы қағаздар рыногының кәсіпқой қатысушылары, бағалы қағаздардан басқа, өзгедей қаржылық құралдармен мәмілелерді жүзеге асыруға құқығы бар заңи тұлғалар орындайды. Қазақстандық заңнаманың талаптарына сай келетін шетелдік заңи тұлғалар биржа мүшелері бола алады.

Биржадағы мүшелік – биржа мүшесі сауда-саттыққа олармен қатысу құқығы болатын қаржылық құралдарға қарай бірнеше санатқа бөлінеді. Бір ұйымның биржада бірнеше санаттар бойынша мүшелігі болуы мүмкін. Санаттарға бөлініс былай көрінеді:

1) «Р» – биржаның ресми тізіміне кіріктірілген мемлекеттік емес эмиссиялық (соның ішінде шетелдік) бағалы қағаздармен, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарымен және биржада айналысқа жіберілген шетелдік мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздармен сауда-саттыққа қатысу құқығы;

2) «Н» – «Листингтік емес бағалы қағаздар» секторында айналысқа жіберілген мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздармен, сонымен бірге жекешелендірелетін кәсіпорындар акцияларының мемлекеттік пакеттерімен;

3) «К» – биржада айналыста жүрген Қазақстан Республикасының мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарымен, соның ішінде жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарымен;

4) «С» – биржада айналыста жүрген мерзімдік контракттармен;

5) «В» – шетелдік валюталармен.

KASE-дегі сауда-саттыққа ондағы белгіленген талаптарға, сондай-ақ Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі Қазақстан Республикасының агенттігі болып табылатын реттеуші органның талаптарына сай келетін бағалы қағаздар ғана жіберіледі.

Қор биржасы Қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөнiндегi агенттiкпен келiсе отырып, саудaға бағалы қағаздарға – листингке рұқсат ету ережелерiн, сондай-ақ оларды – делистингтi саудадан шығарып тастау ережелерiн белгiлейдi.

Қажетті талаптарға жауап беретін бағалы қағаздарды іріктеуді биржаның листингтік комиссиясы орындайды. Бұл –биржаның құрылымынан тыс бөлімше. Бағалы қағаздарға қойылатын талаптарды анықтайтын нормативтік құжат листингтік ережелер болып табылады. Оларды қолдану нәтижесінде шешілетін негізгі мәселе – листингтік іріктеу рәсімінен өткен компаниялар қызметінің ашықтығын және олардың қаржылық жай-күйін қамтамасыз ету.

Клирингтік комиссия қор мәмілелерінің қатысушылары арасында есеп-қисаптарды ұйымдастыру нысанындағы сауда-саттықтан кейінгі операциялармен айналысады, сонымен бірге тауарды жаңа иеленушілерге жеткізуді ұйымдастырады. Төрелік комиссиясы қор биржасының атқарушы органы болып табылады және мәмілелер қатысушыларының арасында пайда болатын құқыққа сәйкестілігі мен операцияның заңдылығына қатысты дауларды шешумен айналысады.

Сауда-саттықтарға қатысуға жіберлетін өзге тұлғалар тек байқаушылар (қадағалаушылар) рөлінде бола алады.

Қор биржасындағы сауда-саттықтардың негізі – биржаның сауда жүйесі, ол тиісті үй-жайлардың, құрал-жабдықтың, бағдарламалық-техникалық құралдардың, сондай-ақ көмегімен бағалы қағаздармен мәмілелер жасасылатын ішкі құжаттар мен рәсімдердің жиынтығы болып табылады. Сауда-саттықтардың қатысушылары биржа залындағы өз орнынан тікелей және «интернеттрейдинг» жүйесі бойынша қашықтықтан қол жеткізу режімінде жұмыс істей алады. Биржада сауда-саттықтар күнде жүргізіледі. Бағалы қағаздың және шетелдік валютаның әрбір түрі үшін өзіндік регламент анықталған.

Сауда-саттықтарды өткізудің негізгі әдісі үздіксіз ыңғайласпа аукциондық әдіс болып табылады, бұл әдіс кезінде алдын ала өтінімдер беруге мүмкіндік болады. Бұл әдіспен биржаның ресми тізіміне кіріктірілген акцияларды сатуға және сатып алуға өтінімдер бағаларының тоқайласу немесе бұлтартпау, сондай-ақ сатуға және сатып алуға алдын ала ыңғайласпа өтінімдерде көрсетілген бағалардың тоқайласу немесе бұлтартпау мезеті айқындалады.

2008 жылы Қазақстан қор биржасының сауда айналымының құрылымында мәмілелердің едәуір бөлігі (61,9%) «репо» операцияларына, 33,7% – шетелдік валютамен операцияларға, 2,2% – мемлекеттік бағалы қағаздармен операцияларға тиді; корпоративтік бағалы қағаздармен операцияларға небәрі 2,2%, соның ішінде акциялармен операцияларға 1,1% және корпоративтік облигациялармен операцияларға 1,1% тиді.

Репо операциясы сауда жүйесінде екі әдіспен жүзеге асырылуы мүмкін:

1) «тура» әдіспен – тура мәмілелер жасасу әдісімен жүргізілетін сауда-саттықтарда;

2) «автоматтық» әдіспен – автоматтық репо рыногында үздіксіз ыңғайласпа аукциондық әдіспен жүргізілетін сауда-саттықтарда.

«Автоматтық» әдіспен жүзеге асырылатын репо операциялары сауда жүйесінде жекелеген қаржылық құралдар (инструменттер) ретінде пайдаланылады.

«Тура» әдіспен жүзеге асырылатын репо операцияларының предметтері ретінде пайдаланылатын бағалы қағаздарды биржада айналысқа жіберілген бағалы қағаздар ішінен осы операциялар қатысушылары өзінше анықтайды.

«Автоматтық» әдіспен жүзеге асырылатын репо операцияларының предметтері ретінде пайдаланылатын бағалы қағаздарды репо сатушылары биржаның ішкі құжатына сәйкес анықтайды.

Мәміле қорытындысы биржаның сауда жүйесінде тіркелінеді және тиісті биржалық куәліктермен ресімделеді. Биржалық куәлік – бұл бағалы қағаздар сатып алу-сату мәмілесін жасасу фактін және осы мәмілені биржаның есепке алуын растайтын басты құжат.

Қор биржасында операцияларды тек оның мүшелері жүзеге асырады. Олардың тапсырмасымен тікелей бағалы қағаздарды сату-сатып алуды брокерлер мен дилерлер жүзеге асырады.

Биржаны басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады, жиналыстар арасындағы үзілісте биржалық кеңес жұмыс істейді.

Биржа мүшелері, бағалы қағаздар эмитенттері, трейдерлер биржалық сауда-саттықтардың қатысушылары бола алады.

Бuржадан тыс бағалы қағаздар рыногының баға белгiлеу ұйымы акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылған, осы сауда-саттықты ұйымдастырушы клиенттердiң арасында баға белгiлеу арқылы айырбастау жүйесiн пайдалану мен қолдау арқылы сауда-саттықты ұйымдық және техникалық қамтамасыз етудi жүзеге асыратын заңи тұлға. Бұл ұйымның негiзгi мақсаты оның клиенттерi apacындaғы бағалы қағаздарға баға белгiлеудің алмасу жүйесiн ұйымдастыру болып табылады. Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушылары ғaнa баға белгiлейтiн ұйымның клиенттерi бола алады.

Бағалы қағаздармен сауда-саттық, әдеттегідей, акциялардың стандарттық сандарымен анықталған лоталармен жүреді. Бір лоттағы олардың кәдуілгі саны – жүз дана. Жеткізілім мен төлемнің мезгілдері, әдеттегідей, бір-үш күнді құрайды.

Биржаны басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады, жиналыстар арасындағы үзілісте биржалық кеңес жұмыс істейді. Биржаның атқарушы органы дирекция болып табылады.

Сауда-саттықты ұйымдастырушының табысы оның негiзгi қызметiнен алатын қаражат есебiнен құрылады. Сауда-саттықты ұйымдастырушы мынадай жaғдайларда:

1) сауда-сатықты ұйымдастыушының мүшелiгiне кipгeнi үшiн;

2) сауда-саттықты ұйымдастырушының мүлкiн пайдаланғаны үшiн;

3) бағалы қағаздар листингi үшiн және олардың сауда-саттықты ұйымдастырушысының тiзiмiнде болғаны үшiн;

4) мәмiлелердi тipкey және ресiмдеу үшiн;

5) ақпараттық қызмет көpceткeнi үшiн және өзге де жағдайларда ақшалай жарналар мен алымдар алады.

Биржаның табыстары оның өзiнiң функцияларын жүзеге асырумен, оның қызметiн ұлғайтумен және жетiлдiрумен байланысты шығыстарды жабуға бағытталады.

Биржаның негіз қалаушы қағидаты бағалы қағаздар рыногының өтімділігін қамтамасыз ету.

Қop биржасы бағалы қағаздар рыногының субъектiне келтiрiлген залалдардың орнын толтырады және oғaн өз жарғысын, биржалық сауда ережелерiн бұзған немесе коммерциялық құпияны жария еткен жағдайда заңнамaға сәйкес жауап бередi.

Қазақстандық қор рыногы үшін «Қазақстанның бағалы қағаздарының рыногы» журналы ұсынған RCBK индексі есептеп шығарылады. Бұл индекс Қазақстандық қор биржасының ресми тізіміне кіріктірілген эмитенттер акцияларының орташа бір шамасы болып келеді. Әрбір акцияның салмағы рыноктық капиталдану үлесіне және осы нақтылы акцияның саудалық үлесіне сәйкес анықталады. Сөйтіп, RCBK индексінің пайыздық өзгеруі рыноктағы бағалардың орташа пайыздық өзгеруін көрсетеді. Сонымен бірге егер қандай бір акция бойынша бір апта бойы мәмілелер болмаса, ол автоматты түрде индексті есептеуге арналған тізімнен бұл акция бойынша кезекті мәміле тіркелгенге дейін шығып қалады.