Көліктік саладағы баға қалыптастыру

Қазақастан Республикасындағы көліктік қызметтер нарығы автокөлік кәсіпорындары, әуекомпаниялардың акционерленуінде айқындалатын, өнеркәсіптік және көліктік кәсіпорындардың коммерциялық қызметтердің ырықтандырылуын анықтайды. Көліктік қызмет нарығындағы бәсекелестік тек қана әр түрлі көліктер аарсында ғана емес, сонымен қатар көлік жүйесінің барлықтай саласындағы көлік фирмаларының арасында (мемлекеттік монополия болып саналатын теміржолдан басқа) сипат алады.

Көліктік тариф - кеңістіктегі материалдық объектінің тасымалдануының бағасы. Көліктік тарифтер өз құрамына жүк тасымалдау мен жолаушылар тарифтерін енгізеді. Жүк тасымалдау көлігі өндірушіден тұтынушыға өнімді жеткізе отырып, оның құнын ұлғайтады және өндірістік салаға тиесілі болады. Жолаушы тасымалдау көлігі қызмет көрсетушілік сипатта болатындықтан, оны қызмет көрсету аясына тиесілі деп санаймыз.

Жүк тасымалдау тарифтерінің негізінде ақшалай айқындамасы ретінде көліктік тариф болып табылатын, тасымалдау құныны анықтайтын жүкті жеткізу бойынша қоғамдақ қажетті шығындар жатыр.

Бастапқы-соңғы операциялар шығындарыөзіне жүк партияларының құрамының қалыптасуымен жіне жүкті түйеу-түсіруіне байланысты шығындарды енгізеді.

Жылжыту операцияларына(жүкті тасымалдау) шығындар, байланыс-хабар жолдарын, энергетикалық шаруашылықты қамтамасыз ету бойынша, жүктерді жылжыту бойынша шығындарды енгізеді.

Теміржол көлігі- Қазақстанның негізгі көлік кешені болып таылады. Жүкайналым көлемі бойынша ол бірінші орынды алады. Теміржол көлігінің негізгі ерекшелігі - өндірістік және ауылшаруашылық жүктерін үлкен партиямен тасымалдауында. Теміржол көлемі үнемі реттелікте жұмыс істеумен сипатталады.

Теміржол көлігінің тарифтері вагон типтеріне, қандай қызмет үшін тиесілі екендігіне, жөнелту түрлеріне, вагонның жүк көтеріміне, тасымалдаудың ерекше шарттары мен басқа да шарттарға байланысты бекітіледі. Жүкті тасымалдау көлемі кез келген ара қашықтықта тасымалдау төлемін енгізетін тарифтік схеманың есеп айырысу кестесімен анықталады. Жүкті тасымалдаудың ең минималды төлемі болып 50 км қашықтық бекітілген.

Сонмымен қатар жалпы, жергілікті және айрықша тарифтер қолданылады.

Жалпы тарифтертарифтердің ігіндегі ең негізгі формасы болып табылады. Ол арқылы жүктердің тасымалдау төлемі анықталады.

Жергілікті тарифтержалпы теміржол желісіне қосылмаған жергілікті қатынастар бойынша теміржол тораптарымен жүкті тасымалдауға қалыптасады. Олар жергілікті кәсіпорындарды жекелеген шығындарды негізінде олардың басшыларымен бекітіледі.

Айрықша тарифтер- мемлекеттің қойған міндетіне байланысты жалпы тарифтерден төмен не жоғары болуы мүмкін.

Вагондық тарифнегізінде оған жүкті тиеудің белгілі бір нормасы арқылы анықталған жағдайдағы вагон үшін мөлшерлемесі жатыр. Тиелу дәрежесіне қарамай вагон үшін тасымалдау төлемелі алынады. Ол вагонның жүк көтері және сиымдылығынтолығымен қолдануын реттейді.

Контейнерлік тасымалдау тарифтері контейнердің толық жүккөтерімін қолдануымен есептеледі. Ол әр вагондық тарифтен жоғары, сондықтан контейнерді камтамасыз ету үшін қосымша шығындарды алмастыру қажеттілігі туындайды.

Тонналық тарифтерұсақ және аз тонналық жүк тасымалдауларда қолданылады. Ұсақ жіберу тарифтері құрылымдық вагонда әр түрлі құжаттармен жүкті тасымалдауда қолданады. Аз тонналы тасымалдау тарифтері жүктің салмағынга байланысты айырыммен есептеледі. Тасымалдау төлемі вагондағы жүк салмағына байланысты алынады (30 тоннадан - 40, 50, 60, т.б.).

Тасымалдау төлемінің есеп айырысу схемасы төмендегідей:

- екі станция арасындағы ара қашықтық анықталады;

- жүкті тиеп-жіберу түрі анықталады;

- егер тиеп-жіберу әрвагондық болса, онда вагонныңғ тиелу

деңгейі бекітіледі; егер контейнерлік болса; онда контейнер

типі (3т., 5т., 20. немесе 40фут) анықталады;

- аталған параметрлерге негізделіп тарифтік схеманың номері

бекітіледі, сол арқылы тасымалдау төлемі анықталады;

5. - тарифтік анықтама арқылы анықталған тасымалдау төлемінің

6. базалық мөлшермесі жоғарыланушы коэффицентке

-көбейтіледі, оның сомасы ай сайын есептелініп отырады.

Қызмет етуші тарифтен шегерімдер төмендегі сипаттағы жағдайлар орын алғанда бекітіледі:

- жүкті тасымалдағанда көліктің басқа түрін қолдануда;

- ірі және ұзақ мерзімді келісім-шарттар бойынша;

- теміржол шығынының төмендеуін қамтамасыз ететеін

- тасымалдау технологиясын колданғанда.

Тарифтік мөлшерлеме тасымаладу қашығына байланысты анықталады.

Рейстің (сапар) орташа уақыты келесі формуламен анықталады:

Т= 2t + t x (1+K )/ V

мұндағы, t - жүкті тиеу және түсіру кезіндегі станцияда тұру уақыты; t - тиелген рейс; K - жүксіз жүрген кезеңнің жүкпен жүруіне қатынасы;

V - вагон құрамының жүру қозғалысының есепті жылдамдығы.

Автомобильдік көлік жүкті жеткізудегі жоғарғы жылдамдығымен ерекшеленеді. Оның негізгі артықшылығын сатушы қоймасының сатып алушы қоймасына жүкті жеткізуде үзілістің болмауы. Автомобильдік тасымалдаудың өзіндік құны басқа көлік түрлеріне қарағанда жоғары болады. Ол автокөліктің аз жүкті тийеушілік мүмкіндігімен және де энергия шығындарының жоғарылығымен шартталады.

Тасымалдаудың өзіндік құны әр түрлі жол-климаттық шарттар мен жүктер түріне, жүру құрылымының типіне байланысты ауытқып отырады.

Автомобильдік тасымалдаудың өзіндік құнына аймақтық ерекшелік әсер етеді, яғни еңбекақы деңгейі жанар-жағармай бағалары және т.б.

Автотасымалдаудың тарифтік мөлшермесіжүктің тасымалдау тоннасына бекітіледі, тонна-километр (т/км), жүру километражы, автомобильдік бір сағаттық жұмысы немесе осы көрсеткіштердің комбинациясы.

Жалпылай түрдегі тариф, теңге/бірлік, мына формуламен анықталады:

T= C

мұндағы, С - қызметтердің өзіндік құны; R - ақша көрінісіндегі пайда нормасы, теңге; Q - қызметтер көлемі (т, т/км, а. с, км, қызметтер).

Автокөліктің тарифтерін бірмөлшерлік пен екімөлшерлік, келісімді және мерзімдік ретінде бөліп қарастыруға болады. Тариф түрін таңдау тасымалдау көлемі мен жүкті тасымалдау шарттарымен анықталады.

Келісімді тарифтержылжымалы вагон құрамының жүккөтерімі жақсы қолданғанда және де еңбек өнімділігін арттыру мақсатында уақытты қолдану барысында жүргізуші мен мүдделі болған жағдайы, әдейі сменада көп рейс жасалсын деген оймен осы тариф ұсынылады.

Бір тоннағабір мөлшерлік келісімді тариф ара қашықтығы үлкен емес сипатта жүкті тасымалдау кезінде ұсынылады (50 км-ге дейін - қалалық және қала шетіндегі тасымалдау).

Бір тонна-километргебірмөлшерлі келісімді тариф жүк тасымалдау қашықтығы үлкен болғанда қолданылады (50 км жоғары - облыс ішілік және қалааралық тасымалдау).