Саяси жүйе ұғымы, құрылымы және түрлері
Саяси жүйе дегеніміз қоғамдағы адамдардың саяси іс-әрекеттерін анықтайтын, бағыттайтын және бақылайтын институттар мен ұйымдар, нормалар мен принциптер жиынтығы.
Саяси жүйе төмендегідей құрылымнан тұрады:
Институционалды, мұнда мемлекет, саяси партиялар мен ұйымдар кіреді;
Нормативті құрылым, бұған заңдар, жазылған немесе жазылмаған нормалар мен принциптер жатады;
Мәдени құрылым, саясаттың ішкі эмоционалды жақтарын қарасырады
Коммуникативті құрылым қоғамдағы саяси билік қатынастарын қамтиды;
Функционалды құрылымға әр түрлі саяси рөлдер мен қызметтер жатады.
Саяси жүйенің жұмыс жасап, дамуы оның «кірісі» мен «шығысына» байланысты. Кіріске жататындар: талап тілектер, мүдде, мұқтаждықтар, қолдаулар немесе кеілпеушіліктер. Осы кіріске жауап ретінде саяси жүйе жұмыс жасайды. Ол шығыс деп аталады. Оған жататындар: заңдар, шешімдер, бұйрықтар, реформалар және тағы жа басқалары. Саяси жүйенің басқа қоғамның жүйелерден айырмашылығы, онда күш көрсету құқы бар.
Батыс саясаттанушыларының арасында саяси жүйені келесі түрлерге жіктейді: ағылшын-америкалық, құрылықтық-еуропалық, индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған, тоталитарлық.
Саяси жүйенің ағылшын-америкалық түрі ондағы саяси мәдениеттің бірыңғайлылығымен, біртектілігімен сипатталады. Бұл елдерде мемлекеттің алдына қойған саяси мақсат-мұратын және оған жетудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін халықтың бәрі қолдайды. Ол мәдениет еркіндік, тиімді есепқорлық, пысықтық, ұқыптылық, сяаси либерализмге негізделген.
Құрылықтық-еуропалық саяси жүйенің ұсынатын құндылықтары әр түрлі келеді. Онда ескі мәдениеттің жұрнақтары мен жаңа мәдениет астарласып жатады.
Индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған саяси жүйеде батыстың құндылықтары, этникалық салт-дәстүрлер, діни әдет-ғұрыптар шоғарланған. Мемлекет биліктері анық бөлінбеген.
Тоталитарлық жүйеде саяси мәдениеттің таптық сипаты бар. Сырттай қарағанда ол біртектес сияқты. Оның құндылықтарын қоғамның барлық мүшелері қолдай бермейді. Бірақ ол мойындауды еріксіз жасайды. Билеуші партия саяси жүйенің барлық элементтерінің іс-әрекетіне бақылау жасайды.
Саяси жүйенің дамуы, саяси тұрақтылық және тұрақсыздық
Саяси тұрақтылық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің қоғамдық өзгерістерге уақытында жауап беріп, шиеленістерді дер кезінде шеше алу жағдайын айтамыз.
Саяси тұрақтылықтың үш түрі бар: абсолютті, статикалық, динамикалық.
Абсолютті тұрақтылық тек теориялық тұрғыдан зерттелген жағдай. Статикалық тұрақтылық дегеніміз мемлекеттің тарапынан орнатылатын тұрақтылықты айтамыз. Ал динамикалық тұрақтылық дегеніміз халық тарапынан да, мемлекеттік билік тарапынан да сол тұрақтылықты орнатуға деген мүдде мен белсенділікті айтамыз.
Саяси тұрақтылықты орнатудың екі жолы бар. Олар: дамыған демократия арқылы орнату және диктатура арқылы. Екі жолдың қайсы жағымды, қайсы жағымсыз екені қазіргі таңдағы ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.
Саяси тұрақсыздық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің сыртқы және ішкі саяси шешімдерге байланысты тәуекелділікке баруы. Саяси тұрақсыздықтың екі түрі болады: экстрозаңды және өкіметтік. Экстрозаңды тұрақсыздыққа жататындар: терроризм, соғыс т.б. Ал өкіметтік тұрақсыздыққа жататындар: мемлекеттің ішкі саясатына байланысты қабылданған шешімдерге байланысты, мысалы: сайлау, реформа, заң, болатын өзгерістер.
Кез келген саяси тұрақсыздықты алдын ала байқап білуге болдады. Оның негізгі белгілері:
Қоғамның құндылықтарын үлестірудегі әлеуметтік теңсіздік деңгейі;
Этносаралық және діни шиеленістер деңгейі;
Конституциялық құқықтың бұзылу деңгейі;
Солшыл радикалды идеялар деңгейі;
Саяси плюрализм деңгейі.
7- т а қ ы р ы п МЕМЛЕКЕТ ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ
Дәрістің мақсатымемлекет ұғымының саяси мәнін ашу, оның белгілерін анықтау, мемлекеттің пайда болуы туралы теориялары мен оның өкілдерін қарастыру, мемлекеттің нысаны, соған сейкес мемлекеттің түрлерін ажырату және мысал келтіру, мемлекеттің атқаратын қызметі мен міндеттерін қарастыру.
Сұрақтардың тізімі:
Мемлекет ұғымы, пайда болуы, негізгі тұжырымдамалары
Мемлекет түрлері мен қызметі
Дәріс кезіндегі негізгі түсініктер:мемлекет, тәуелсіздік, егемендік, мемлекеттің нысандары, мемлекеттің пайда болу теориялары, басқару нысаны, мемлекеттің құрылымы, вето құқығы, сенімсіздік вотумы, импичмент, Конституция, Парламент, Президент, республика, монархия, конфедерация
Әдебиеттер тізімі:
1.Жамбылов Д. Саясаттану. А., 2003
2.Қуандық Е. Саясаттану. А., 2001
3.Байдельдинов Л. А. Теориялық саясаттану. А., 2005
4.Мағзұмов М. Т. Саясаттану негіздері. Дәріс курсы. Өскемен, 2002
5.Рахметов Қ. Саясаттану. А., 2005
6.Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оқу құралы. Астана, 2007
7. Антропология мировой политической мысли, в 5-и томах