Ii. Ғылыми Әдебиеттерге шолу.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы:<< Семей өңірінің топырақты омыртқасыздары>>

Орындаған: Рымғазықызы.Е

Ылыми жетекшісі: Мадыбекова.А.С.

Семей 2016-2017ж

Жоспары:

I.Кіріспе.........................................................................................................................

II.Ғылыми әдебиеттерге шолу....................................................................................

III.Зерттеу материалдары мен әдістері......................................................................

IV.

1.

2.

V. Қорытынды...............................................................................................................

VI.Қолданылған әдебиеттер.........................................................................................

КІРІСПЕ.

Жануарлар дүниесінде ең көп таралған ол омыртқасыз жануарлар. Олардың көпшілік түрі құрылықта мекен етеді. Топырақта тіршілік ететін омыртқасыздарды жер шарының кез-келген жерінен кездестіруге болады. Қазіргі санақ бойынша шамамен жануарлардың бір миллионға жуық түрі бар. Оның 96%-і омыртқасыздар да, тек 4%-і ғана омыртқалы жануарлар. Шын мғнінде табиғатта омыртқасыздар саны одан да көп, себебі бірклеткалылардың, бунақденелілер мен кенелердің кейбір топтары жақсы зерттелмеген.

Топырақ тау жыныстары ыдыраған кезде минералдық заттар қоспасынан, өсімдіктер мен жануарлардың ұсақ ағзалар қалдығының ыдырауы нәтижесінде пайда болған ағзалық заттардан құрылған құрлықтың үстіңгі қабаты болып саналады. Топырақтың табиғаттағы рөлі өте зор. Ол жер бетінде тіршіліктің дамуына қолайлы орта. Топырақ - өзі тіршіліктің туындысы бола тұрып, сол тіршіліктің өмір сүруінің де негізі. Топырақ - әрі тірі, әрі өлі дене. Топырақтың үстіңгі қабатында әр түрлі ағзалар - өлген ағзалар қалдығын бүлдірушілер-саңырауқұлақ, бактерия, құрттар және басқалар өмір сүреді. Топырақтың құрамында тек өлі минералды заттар емес, әр кезде азды-көпті тірі организмдер түрлі микроорганизмдер мен қарапайым майда жәндіктер болады. Бұлар топырақтың тірі бөлігін құрайды. Микроорганизмдер табиғаттың ыстық-суығына да, оттегінің бары-жоғынада, ортаның қышқылдығы мен сілтілігіне де қарамайды, барлық жағдайда бейім келеді. Осы ағзалардың белсенді әрекетінен көптеген тіршілік иелерінің өмір сүруіне жарамды топрақтың құнарлы қабатын түзу қамтамасыз етіледі.

Топырақ – температураның аздаған ауытқуы, орташа ылғалдылық, оттегінің тапшылығы және көмірқышқыл газ концентрациясының жоғарылығымен, үлкен тығыздығымен сипатталады. Топырақ құрамының шұрықтылығынан газдардың және судың шұрыққа енуі қамтамасыз етіледі. Ал ол балдырлар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар (амебалар, тамыраяқтылар, инфузориялар), бактериялар, буынаяқтылар, ұлулар және басқа омыртқасыздар тәрізді топырақта өмір сүретін ағзаларға қолайлы жағдай жасайды. Топырақ ортасында тіршілік ететін ағзалар эдафобус (грекше «edaphos»-топырақ, «bios»-тіршілік) деп атайды. Бұлардың саны 1грамм топырақта 1-1,5 миллионға дейін жетеді.Тірі организмдердің топырақ қара шіріндісін түзудегі рөлі ерекше. Топырақтың органикалық заттарының ішінде неше түрлі шіріген немесе толық шірімеген жануарлардың қалдықтары көп. Жалпы топырақтағы органикалық заттардың көзі ретінде топырақтың бетіне түсіп, топырақ қабаттарында жиналып, топырақтың түзілу процесіне қатысатын – биоценоз қалдықтары. Биоценоздың мөлшері, құрылымы мен динамикасы табиғи зоналардың бәрінде бірдей емес. Бұл биологиялық қалдықтар омыртқасыз жануарлар мен микроорганизмдер қалдықтарымен салыстырғанда бірнеше ондаған немесе жүздеген есе артық, ал омыртқалы жануарлармен салыстырғанда мың есе артық. Омыртқасыздар топырақтың барлық типтерінде кен таралған. Олардың экожүйеде атқаратын рөлі маңызды, экожүйеде редуцент болып келеді. Топырақ түзу процесінде маңызды роль атқарады.

Топырақ ағзалары мекен ету ортасымен байланыс дәрежесіне қарай келесідей топтарға бөлінеді:

1) геобионттар – топырақта тұрақты тіршілік ететін, бүкіл даму циклы топырақта өтетін жануарлар (жауын құттары, көптеген алғашқы қанатсыз бунақденелілер);

2) геофильдер – даму циклінің бір бөлігі топырақта өтетін жануарлар. Бұларға көптеген бунақденелілер: қанатты шегірткелер, бірқатар қоңыздар, ұзынаяқты масалар жатады. Геофильдердің дернәсілдері топырақта дамиды, ал ересек формалары жер бетін мекендейді;

3) геоксендер – топырақты уақытша паспана ретінде пайдаланатын жануарлар (тарақан тәрізділер, жартылай қатқылқанаттылар, кемірушілер, індерінде өмір сүретін сүтқоректілер).

Бұл ғылыми жұмыстың мақсаты: Семей өнірінің топырақ омыртқасыздарының фаунасы және экологиялық ерекшеліктерімен танысу. Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер қойылды:

топырақ омыртқасыздарын зерттеу әдістерімен танысу;

топырақ омыртқасыздарының түр құрамымен танысу;

топырақ омыртқасыздарының экологиялық ерекшеліктерімен танысу;

Тақырыптың құндылығы. Топырақ омыртқасыздары барлық экожүйелерге енеді және маңызды роль атқарады. Семей өнірінің топырақтарында кездесетін омыртқасыздарының түр құрамы бойынша мәліметтер аз кездеседі, сондықтан біздің ғылыми жұмысымыздың мақсаты Семей өнірінің топырақ омыртқасыздарының түр құрамын және экологиялық ерекшеліктерін зерттеу болып табылады.

II. ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ.

Топырақта көптеген жануарлардың түрлері тұрақты немесе уақытша мекендейді. Ірі омыртқасыздар ( құрттар, көпаяқтылар, қоңыздар және олардың дернәсілдері) топырақта оннан жүзге дейін; ұсақ омыртқасыздар (кенелер, аяққұйрықтылар) – мыңнан жүз мыңға дейін; нематодтар 1м кв.миллионға дейін, ал қарапайымдылар 1грамм топырақта мыңдаған түрі кездеседі. Энтомолог ғалымдар зерттеу бойынша, топырақпен 90% барлық белгілі насекомдар байланысты.

Көптеген ғалымдар организмдердің оның ішінде топырақта тіршілік ететін жануарлардың рөлін анықтаған. Жануарлар мен өсімдіктер организмдері топырақ түзілу процесіне – гумустың жиналуына және оның өзгеруіне үлкен әсерін тигізеді.

Топырақ протистофаунасында ең көп кездесетін талшықтылар (Flagellate), одан кейін Amoeba және аз кездесетін Ciliata болып табылады. Бір килограмм топырақта қарапайымдылардың шамамен 250 түрі кездеседі (Вильямс В.Г.).

Топырақта қарапайымдылардың саны күннен күн сайын өзгеруде. Бұл әр түрлі себептерге байланысты: топырақтағы органикалық заттардың мөлшерінен, яғни энергетикалық материал, мұнда түрлердің саны және қарапайымдылардың түрлері өзгереді, жыл мезгілінің ауысуынан – көктемде және күзде сандардың формалары жоғары, ал жаз бен қысты – төмен болады; бұл аэрацияның топырақ протистофауна әсерінен болады.

Вильямстың айтуы бойынша амебалар топырақ өнімділігін және құнарлығын төмендетеді, бірақ көптеген авторлар мұны есепке алмайды.

Латвия топырағында, Эглитис В.К. зерттеунше топырақ фаунасының негізгі топтарында 9000 жәндіктердің түрлері кездеседі. Көптеген зерттеушілер бұл жануарлардың маңызы өте үлкен екенін зерттеді (Гиляров М.С.). Гиляров М.С. зерттеу бойынша сапрофаг дернәсілдері өсімдік қалдықтарын шіріту процесінде маңызды роль атқарады. Топырақ омыртқасыздары орман биоценоздарының өнімділігіне әсер етеді (Кривошеина Н.П.) Топырақ омыртқасыздарының тіршілік әрекеттері өсімідік қалдықтарының қара шірігін өзгертіп отырады. Гумустың табиғаты топырақ фаунасының іс әрекетімен тығыз байланысты. (Кононова М.М.).

Топырақ – тірі ағзалардың өте жақсы қоректік ортасы болып саналады, судан және құрлықтан қарағанда, кейбір түрлер өз ортасын өзгертуге қабілетті болады. Топырақтағы жануарларға мыналар қатысты: олар арнаулы топырақта өмір сүруге бейімделген және тіршілік ету үшін қажетті және маңызды шарттар орындалуы керек.

Әр түрлі жәндіктер жауын құрттары, жертесерлер топырақ құралуына қатысады. Олар өздеріне топырақтан орын қазады, сонан қоректенеді, өздерінің тастандылары арқылы топырақтың үстінгі қабатын байытады. Органикалық қалдықтарды топырақтын минералдық бөлшектерімен араластырады, топырақтың қара шірігін молайтады (Новиков А.Е.).

Жауын құрттар топырақ құнарлығын арттыруда негізгі фактор. Жауын құрт қалын топырақ ішіне қарай жылжи отырып топырақ түйіршіктерін жейді, жегендерін кейінен нәжісі арқылы органикалық заттарға жабысқан түйіршік түрінде сыртқа шығарады. Өте көп жиналған жерінде жауын құртының өзі бір жылдын ішінде бір гектерға он танноға дейін топырақ түйіршіктерін жеп, өзінің организмнен өтқізетіні анықталды (Зражевский А.И.)

Әр түрлі жертесерлер, насекомдар, олардың дернәсілдерімен жұлдыз құрттар топырақ құнарлығын жақсартады. Топырақтағы жәндіктердің ішіндегі жауын құрты мен медведканы мысалға алуға болады, ол барлық өмірін топырақта өткізеді. Жануарлардың көптеген түрлері әр түрлі кезеңдерде дамуы және тіршілігінде әр түрлі қоректену талап етіледі, сондықтан сым-шыртылдақтың, зауза қоңыздың дернәсілдерін нағыз топырақты жәндіктер деп қараймыз. Олар топырақта өмір сүруге, қоректену мен қозғалуға бейімделген, бұлар топырақтың активті бөлігіне жатады, құрылу процесіне әсер етеді (Гиляров М.С., 1953).

Топырақтың фаунасына омыртқасыздар қосылады, бірақ уақытша, соңынан кетіп қалады. Тыныштық кезеңін осында өткізеді. Осы кезеңде тамақтануға және белсенді қозғалуға қабілетсіз болады.

Мұндай кескіндегі топырақтағы жануарлар қауымы:

1. Белсенді формада. Барлық топырақтың өміріне қабілетті немесе белгілі бір кезеңдегі дамуы жатады. Мұндай жануарлардың түрлері топыраққа көп әсер етеді.

2. Белгіленген жануарлар, дамуының белгілі кезеңінде активті емес, топырақтың шартын ескереді, активті кезеңін топырақтан тыс өткізеді.

3. Жануарлардың ішінде уақытша топырақтан кететін, оның тіршілік етуі және дамуы топырақтың шартына байланысты емес. Мұндай омыртқасыздар тіршілігіне қабілетті, топырақтың құрылу процесіне маңызды роль атқармайды.

Топырақта көптеген тірі организмдер тіршілік етеді. Топырақ – көзге көрінбейтін микроорганизмдерден бастап құмырсқа, жауын құрттары, саршұнақтар, көртышқандар, тышқандар және тағы басқалар үшін үй, мекен-жай.

Бұлардың бәрі өмір сүреді, қозғалады, қоректеніп, өсіп-өнеді, ұрпақтары әрі қарай өмірін жалғастырады. Жануарлар топырақты қопсытып, оның қабаттарын араластырады, ал өлгеннен кейін іріп-шіріп топырақтағы қарашірікті көбейтеді. Жануарлардың топырақ құнарлығын арттырудағы рөлі өте зор (Лозина – Лозинский Л.К.).

Жер бетінде алғаш пайда болған тірі организмдер өсімдік те, жәндік те емес – ультрабактериялар. Олар өздері өмір сүретін ортаға өте бейім келеді. Олардың кейбіреулері тіпті тастарда да өсе бастаған. Олар өздеріне керекті көмірқышқыл газы мен азотты ауадан ғана емес, тастан да алады. Олар көбінесе өлген өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарымен қоректенеді. Бактериялар оларды шірітіп, «жеп отырады».

Бактериялардың әрекеті салдарынан ғана өлген өсімдіктер мен жануарлар шірітіп, қарашірікке айналады. Бұлар болмаса өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары жер бетін түгелдей жауып, жер бетінде тірі жан өмір сүре алмас еді. Көзге көрінбейтін бактериялардың ішінде өз денесін құру үшін ауадан өсімдік қорегіне де керекті азотты сіңіре алатындар да бар.

Бактериялар тірі кезінің өзінде олар сіңірген азоттың бір бөлігін тамырларында бактериялар бар өсімдіктер пайдаланады. Дегенмен, азот тек бактерия өліп, түйнекшелер шірігеннен кейін ғана топыраққа өтеді де оны осы жерге жаңадан еккен өсімдіктер пайдаланады.

Көзге көрінбейтін бактериялар топырақты осылайша азотпен байытып, біз егетін мәдени өсімдіктерді қоректендіреді.

Бұл азот жинаушы бактериялардан басқа да бактериялар бар. Бұлардың тіршілік әрекеті нәтижесінде топырақта біртіндеп аммиак және азот қышқылдары пайда болады. Азот қышқылы бірқатар минералды ерітіп, оның құрамындағы қоректік заттарды өсімдіктер оңай сіңіре алатын түрінде ауыстырады. Сөйтіп бактериялар өсімдіктерді азотпен ғана емес, басқа да қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Осы бактериялар борпылдақ дымқыл топырақта жақсы өседі (Новиков).

Бұл микроорганизмдер табиғаттың ыстық-суығын, оттегінің барын, я жоғын, ортаның қышқылдығын, я сілтілігін таңдамады. Сондықтан да олар табиғатта кез-келген жерде кездеседі. Оларға су мен қорек болса жеткілікті. Бактериялардан басқа алғашқы тау жыныстарында балдырлар, саңырауқұлақтар да өсіп-өңді.

Сонымен араға ғасыр салған уақыт өте келе алғашқы пайда болған топырақ жетіліп, шын мәнісіндегі құнарлы топыраққа айналды, оларда өсетін өсімдіктер, мекендейтін жәндіктер көбейді, төменгі сатыдағы өсімдіктермен қатар жоғарғы сатылы өсімдіктер өсіп, тірі омыртқасыздар мен жануарлар пайда болды.

Топыраққа тек микроорганизмдердің ғана емес, сонымен қатар онда мекен ететін көптген зоофауналар, қарапайымдылар, төменгі және жоғарғы сатылы жан-жануарлар, құрт-құмырсқалардың пайдасы көп. Мысалы, құрты әр түрлі өсімдіктер қалдығымен қоректеніп, денесі арқылы органикалық затарға бай, суға шыдамды топырақ түйінділерін шығарып, топырақ қабаттарын әрі – бері тесіп өтіп, ондағы су – ауа режимін жақсартады. Осыған байланысты Ч.Дарвиннің «Топырақты адам қоғамы соңғы мыңдаған жылдар бойы жыртып келеді. Ал оған дейін топырақты бірнеше мыңдаған жылдар бойы жауын құрты жыртып келген» - деген тамаша айтылған сөзі бар.

Қазіргі кезде топырақта өмір сүретін организмдерді тек оны мекендейтін тіршілік иесі ретінде емес, оның бір бөлігі деп қарайды, яғни бұлар да топырақ құрамына кіреді деген сөз. Сондықтан да топырақты тірі дене деп есептейді (Билдебаев).

Топырақты тұрақты және уақытша көптеген жануар түрлері (құрттар, көпаяқтылар, қоңыздар, кенелер, алғашқы қанатсыз насекомдар және олардың дернәсілдері, қарапайымдылар, т.б.) мекендейді. Олардың 1м2 топырақтағы сан мөлшері өзгергіш келеді, бірнеше жүздеген, мыңдаған және жүздеген мын дараларға жетеді. Оны мекендейтін организмдер топырақтың қалыптасуында жетекші роль атқарады. Топырақ омыртқасыздары жылдық құрғақ заттар өнімінің 2/3 бөлігін өңдейді(Шиперовия.В.Я.Ткаченко М.Е. Общее лесоводство Издание 2-ое.137 бет. )

Дарвин құрттар туралы «Плуг –адамдардың көне және маңызды ойлап тапқаны. Бірақ бұрын жердің бәрін құрттар басып жатқан, қазірде құрттар топырақты өңдеп отырады.» (Шиперовия.В.Я.Ткаченко М.Е. Общее лесоводство Издание 2-ое .137 бет. )

Находясь в зависимости от растений, животные, в свою очередь, определяют условия их жизни, в частности состав и структуру почвы. Так, в 1 га почвы леса живет до 2 5 млн дождевых червей, до 6 млн насекомых и их личинок, более 400 млн почвенных клещей и ногохвосток, более 1 млн моллюсков и множество других беспозвоночных, образующих общую биомассу до 1000 кг. В совокупности с животными-землероями этипочвенные беспозвоночные способствуют обогащению почвы органическими и минеральными веществами, ее аэрации, улучшению ее увлажненности. Животные опыляют растения, распространяют их семена, истребляют насекомых, вредящих растениям.(Ушаков С.А. Экологическое состояние территории РОССИИ. 90бет)

Топырақ түзу процесіндегі жауын құртынын маңызы жөніндегі пікірді алғаш рет ғылыми әдебиеттерде жариялаған ағылшын ғалымы Гильберт Уайт болатын. Ол өзінің 1780 жылы жарық көрген кітабында жауын құрттардың топырақ түзуге әсерін дәлелді түсіндіріп берді. Ол Жауын құрты жоқ жер «Салқын және қоректік заттарсыз болады» деген тұжырымға келеді. (Чекановская О.В. Дождевые черви и почвообразование. М.АН , СССР,1960)

Жаз бойы 100 құрттан түратын популяция 1м2 топырақта 1 км жол салады, оны су және ауа өтетін борпылдақ күйге айналдырады. Бір тәулікте 1 құрт ішегінен өзінің салмағынз тең топырақты өткізетіндігі тәжрибе жүзінде дәлелденген.

Топырақта жануарлардың таралуы әртүрлі. Әр топтың өз биологиялық ерекшелігі, сыртқы факторларға реакция формасы және таралу сипаты болады. Осыған байланысты әртүрлі аймақтағы топырақ фаунасының құрамы түрліше келеді. Соған қарамасган барлық аудандарда кездесетін топырақ ф аунасы ны н орталық топтары болады. Мысалы, жұмыр және буылтык құрттар, буынаяқтылар және қарапайымдылар.

Несомненный интерес представляют диплоподы (Diplopoda), или двупарноногие многоножки. Они играют большую роль в процессах первичного разложения и минерализации органических остатков. В подавляющем большинстве это фитосапрофаги, т. Е. питаются опавшей листвой, ветками, гниющей древесиной, предварительно размельченными в ротовой полости. Высокая усвояемость пищи у диплопод объясняется высокой активностью целлюлазы в кишечнике. Собственная целлюлазная активность усиливается ферментами симбиотических микроорганизмов. В кишечнике происходит мацерация растительных тканей. Кроме того, многие виды регулярно потребляют собственные экскременты. При дефиците влаги охотно переходят к фитофагии. Питание живыми растениями восполняет дефицит влаги в организме. Но в силу этого в агроценозах диплоподы становятся вредителями сельскохозяйственных культур. Высокая пищевая активность, способность к потреблению слабо разрушенного опада, высокая усвояемость пищи делают их важнейшим агентом почвообразования (С. И. Головач).

Очень важна роль диплопод в круговороте кальция (Ю. Б. Бызова). Они накапливают кальций в скелете и теле. Получая кальций с пищей, диплоподы в течение жизни выделяют его в виде простых соединений с экскрементами, личиночными шкурками и при отмирании, обогащая им поверхностный слой почвы. Диплоподы могут быть индикаторами почв с высоким содержанием кальция.

Жануарларды жеке – жеке атап, түрге ажырату үшін оларды жіктеп, жүйелейді. Швед. ғалымы Карл Линней ағзаларға қосарлы атаутізім ұсынды. Ол жануарларды жүйелеудің негізін қалаушысы деп саналады.

Бунақденелілерді ғылыми зерттеу XVII ғасырдан басталады деп есептеледі. Француз ғалымы Анри Фабр көптеген әдебиеттерде көп жылдар бойы қазғыш осаның тіршілік етуін бақылады. Ола адамдарға бұлардың ұрпаққа деген қамқорлығы үшін қандай үлкен еңбек ететінің ашып айтып берген. Оса ін қазады. Бұл онай емес, ін дайын болғанда, оса қорегін іздеуге шығады: ірі өрмекшіні іздеп, оны жансыздандырады. Фабр айтқан оса өте нақты жүйке түйінің тауады және сонда өзінің инесін салады да қорегін жансыздандырады. Содан оса өрмекшіні ішіне алып келеді, содан ішіне кіргізеді, кейін оның ішіне өзінің жұмыртқаларын салады.

В.Л. Казенас әдебиет кітаптар тізімінде қазғыш осалардың Сerceris latr. (Hymenoptera, Sphecidae) туысының жаңа түрлерін: Cerceris spiniferus Kazenas, Cerceris gericulatus Kazenas ашқан. Сонымен қатар, ол қазғыш осалардың қоректенуіне сипаттама берген.

И.Акимушкин өзінің «Мир животных» әдебиет кітаптар тізімінде атты кітабында айтқан. «Муравьиный лев тұқымдасына жататын барлығы үстінгі воронкалар қазады.

Адаптация теориясысын Бопптын агглютинация теориясына қарама-қарсы ұсынған — санскрит тілін зерттеуші Людвиг.Онын түсіндіруінше, үнді- еуропалыкесім мен етістіктін жалғаулары алғашында жинакты сілтеу мағынасындағы негіздерді жасайтын суффикстер болган. Бірақ әртүрлі мағыналар мен катынастарды білдіру қажеттілігіне байланысты бұл көне негіздер флективті мағына беретін болған да, ал олардын бүрынғы суффикстері жана грамматикалык категорияларды білдіруге бейімделген.

На мелах и известняках обычны имеющие сильно развитый, пропитанный СаО панцирь мокрицы рода Armadillidium, с низким содержанием извести - тонкопанцирные мокрицы рода Ligidium.
В местностях с высоким увлажнением и малым содержанием извести в почве (смешанные и хвойные леса с дерново-подзолистыми и подзолистыми почвами) диминируют моллюски с редицированной раковиной (голые слизни). В сухих местностях с почвами, богатыми известью, преобладают раковинные моллюски - улитки. Однако, они являются хорошими индикаторами богатства почв кальцием в естественных условиях, в агроценозах с обрабатываемыми почвами они практически исчезают.
Численность дождевых червей, мокриц, диплопод, моллюсков резко повышается при известковании почв.(Каплин В.Г.. Биоиндикация состояния экосистем. Учеб. пособие для студентов биол. специальностей ун-тов и с.-х. вузов/ Самарская ГСХА. - Самара. - 143 с.. 2001)

Міне, топырақта тіршілік ететін тірі организмдердің топырақ түзудегі маңызы осындай. Олар топырақты қопсытып, ішігі арқылы өткізіп, түрлі қоректік заттармен байытып, топырақ құнарлығын арттырады.

Топырақтың құрамына су, ауа, органикалық заттар және организмдердің қалдықтары кіреді. Топырақтың механикалық қасиеті, мөлшері және органикалық заттың құрамына тәуелді және тағы басқа көптеген қасиеттері табылды. Олар сұйық және газды режим.

Бұл барлық элементтер анықталған топырақтың оның сәйкестігіне байланысты, топырақтың типіне анықтама береді.

Топырақтың типін танып білу ілімінде климаттың әр түрлілігіне байланысты болады, топыраққа әсер етуші барлық организмдері арқылы өз өміріне анықталған жағдайда температура және ылғалдылықты қажет ету.

Одан бұрын топырақ жасау процестері судың режиміне тәуелді болған, анықталған жауын-шашын мөлшерімен, буға айналуымен, гидрологиялық жағдаймен, топырақты су, одан оның аналық құрамына байланысты болады.

Ең үлкен байлық туыстық және түрлік өзгешелік топырақтан байқалады, органикалық заттарға бай топырақтар-далалы, шалғындық, жайылым, біразы орманды және бау-бақшалық, торфяндық топырақ, кейде түгелімен емес жартылай өсімдік қалдықтарын ыдыратуға қажетті өте аз омыртқасыз жануарлардан тұрады. Қышқыл және аэрацияның төмендігі торфяндық топырақтарда, көптеген организмдердің дамуына жағымсыз деп түсіндіріледі.

Ауыр глиналық және қарлы топырақ кіші-қолайлы, үлкен-жеңіл топыраққа қарағанда саңылауы үлкен қалың болуы негізгі түрде органикалық заттардың жетіспеуі.

Құмды топырақ және таза құм жануарлар үшін қолайсыз, онда органикалық заттар аз, ал механикалық құрамы бөртпе сияқты өте үлкен саңылаулары болмайды, жануарлардың қозғалуын қиындатады.

Толық ылғалдылық деп – топырақтың көптеген мөлшердегі суды бойыңа ұстауы. Ауыр глиналық топырақ 50-60% дейін суды ұстауы, құрғақ салмағын есептемегенде, ал құм небәрі 20%. Ол суды өз бойынан тез жоғалтады. Өте күшті ылғалдылықты ұстайтын глиналық, қара топырақ және торфияндық көп суды сіңіреді. Топырақтағы ылғалдылық өсімдіктер мен жануарлар организмдері үшін өте үлкен роль атқарады.

Құмды топырақта және құмда артық жәндіктер өмір сүреді, бұл субстраттың қорегіне байланысты емес, тек өз әулетін орналастыру. Ұя және індері құмды орындарда орналасқан, мысалы: жарғаққанаттылардың ішіндегі аралар.

Спецификалық әдіс тіршілік үшін топырақта бәрінен бұрын ондағы өзгерістер: топырақтағы қозғалыс, дене жабындысының формасы, қоректену жолымен ішек арқылы топырақты өткізуі тыныс алуда және басқа да екі дәрежелі белгі туады. Ең типтік топырақта көпаяқтыларда – геофилид сегменттерінің саны 120 жетеді. Кейбір дернәсілдерде қосымша сегменттер жасалады. Мұндай дернәсілдің терісі өте жұқа: ені 15 мм, ұзындығы 30 мм.

Құрттәрізді жәндіктердің топырақтағы қозғалысына байланысты дене жабындысы қатты, орнықты, аяқтарындағы хитиндары жуандау немесе салыстырмалы түрде нәзік және жұмсақ болуы мүмкін.

Қоңыздың дернәсілінің басы орнықты, кейде қысылған формада болады, қозғалғанда осы басын пайдаланады, ал өте тығыз топырақта олар өзінің күшті жақ сүйегімен жол жасайды.

Құрт және құрттәрізді дернәсілдер кейбір топырақтағы жәндіктердің жолдарымен қозғалады, Денесін алдыға лақтырып, артқа иіліп көтерілуі кездеседі. Жәндіктердің ішінде осылай қозғалатын дернәсілдер: шыбын мен қосқанаттылар жатады.

Өте көптеген буынаяқтылар қозғалу үшін топырақтың қиылған жерін, жолдарын қолданады. Мұндай жануарлар үшін 2 түрлі дене формасы тән – ұзарған, үлкен құрттәрізділердің қарын-жауырын жағы қысыңқы орналасқан, денесінің ортаңғы бөлігі бірнеше рет кеңейген, соңғы бөлігі топырақтың үстіңгі бөлігінде болады, мысалға: торқанаттылар.

Үлкен жәндіктер, жануарлар ауамен тыныс алады. Сулы ортада тіршілік ететін жануарлар, жәндіктер топырақта тыныс ала алмайды, сондықтан олар топырақтың түбіне түседі. Жерді су басқанда атмосфералық ауамен тыныс алатын жануарлар үшін қолайсыз болып келеді. Топырақтағы жануарларды арнайы тыныс алатын органдары және бүкіл денесімен тыныс алу деп бөлеміз. Бүкіл денесімен тыныс алатындарға – топырақ құрттары, кейбір көпаяқтылар және құйрықаяқтылар, бұлар трахеяны қажет етпейді.

III. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.

Семей өніріндегі топырақ омыртқасыздарың зерттеу 2016-2017 жылдары көктем және күз мезгілдерінде жүргізілді. Топырақ омыртқасыздарың жинау жұмыстары Семей қаласының жаңындағы Полковничий аралы, Шығыс поселок маңында, Ескі қорған елді мекендерінде жүргізілді.

Зерттеу объектісі топырақта тіршілік ететін омыртқасыздар.

Бос қозғалатын омыртқасыздарды топырақта, тастардың астында, жер үстінде, шөп арасында жинайды. Дымқыл жерлерде жыртқыш насекомдар (жужелицалар) ызылдауықтар, стафилиндер және мокрицалар, көпаяқтылар, жауын құрттар; ізбесті жерлерде – жер үсті моллюскалар кездеседі.

Жиналған материалдарым Полковничий аралы, Ескі қорғаннан алынды.(2016 жыл) Бұл аймақта көбінесе топырақтан қоңыздар жиналды. Қоңыздардың ішінде: ызылдауықтар, шыртылдақ, қоңыздардың дернәсілі табылды. Қоңыздан басқа жауын құрттарды жинадым. Бұл омыртқасыздарды көбінесе қолмен жинау ыңғайлы болды.

Көптеген омыртқасыздарды қарапайым және кең таралған жинау әдістерінің бірі – қолмен жинау. Мұнда әр түрлі формадағы объектіге, ортаға байланысты пинцеттерді, пробиркаларды ұсақ насекомдарды жинау үшін қолданады. Насекомдарды жинауда механикалық әдістер қолданылады: эксгаустер (аспиратор), сачоктар, сеткалар және тағы басқа заттардың көмегімен жиналады.

Жинау әдісі бұл биологиялық объектіге байланысты. Мысалы, мокрецтарды пробиркамен жинауға болады. Омыртқасыздарды әрбір қабаттан және әрбір пробадан бөлек жинайды. Жауын құрттарды, моллюскаларды және басқа жануарларды үлкен емес қапшықтарға немесе металлды топырағы бар бюкске салып қоямыз. Жыртқыштар бөлек салыну керек. Ұсақ насекомдарды, мокрицаларды, көпаяқтыларды фиксирленген сұйықтығы бар пробиркаға, ал ірі насекомдарды – мерилкаға салып қоямыз. Барлық материалдар этикеткамен жабдықталады (Фасуалати).

Топырақтағы омырқасыздарды жинау үшін: күрекпен көп емес топырақ пробасы алынады, ол сол жерде қарастырылады, барлық табылған жануарлар жиналады.

Топырақ мезофаунасы барлық жұмыстарын келесі әдістер бойынша алынады:

А) Топырақ пробасының техникалық алынуы;

Б) Топырақтан жануарларды іріктеп алу;

В) Фиксация және анықтау.

Жауын құрттар – топырақта мекендейтіндердің бірі. 1м кв. 900-1000-ға дейін кездеседі; орташа шамамен бірнеше оннан екі-үш мыңға дейін.

Құрттарды жинау үшін ұзын пинцет, мықты пышақ, қалақ және күрек қажет, жиналған құрттарды қапшықтарға, тығыз материалдан тігілген, немесе құмы бар шыны банкаға орналастырамыз. Ыстық күндері құрттар банкада тез өледі. Сол үшін қапшықтарда ұстаған жөн, бірақ құмның құрғап кетуін қадағалау керек.

Құрттарды фиксирлеу үшін формалин қолданамыз.

Құмнан тазартылған құрттарды бес-алтауын бірақ әлсіз формалин (1-2%) ерітіндісі бар ванначкаға саламыз, сонда құрттар өледі. Біраз уақыт олар қозғалады, оларды пинцетпен қайта-қайта аударып және шайып отыру қажет. Құрттар қозғалып болғаннан кейін, оларды таза ыдысқа ауыстырады, мақтамен сүртіп, біраз уақыт кебуге қойып қояды, содан кейін бес процентті формалин ерітіндісімен дымқылдандырады. Он­-он бес минуттан кейін құрттар қатайғанда, оларды пробиркаларға салып және бес процентті формалин ерітіндісімен глицеринді құямыз. Формалиннің орнына 70-80 градусты спирт қолдануға болады, бірақ оны 3 рет ауыстырып отыру керек.

Топырақтың беткі қабатынан да төменгі қабатынан да құрылысы әр түрлі ұсақ жәндіктерді көптеп кездестіруге болады. Топырақ әлеміндегі жануарлардың мынандай түрлерін ажыратуға болады: Бірі өмірінің барлығын топырақта өткізіп топырақ бетіне шықпайтындар, екіншісі топырақтын бетінде де мекендейтіндер.

Топырақ жәндіктерін оқып білу ұқыптылық пен мұқияттылықты қажет етеді. Тамырды зақымдайтын жәндіктерді табу үшін талдар мен бұталардың жандарын қазу қажет. Топырақта жануарлардың қалдықтары жатқан жерлерде көптеп кездеседі.

Жәндіктерді қазып алу үшін келесі құрал жабдықтар болуы қажет:

1. Күрек, егер жағдай болса көбірек

2. Өсімдіктерді тамырымен қазу үшін және қазып алынған кесек топырақты ұсату үшін. Кішкентай күрек

3. Қазылған топырақты салу үшін ағаш жәшік

4. Жинаған материалды салу үшін тамір банкалар немесе қорапшалар

5. Дернәсілдері өлшеу үшін циркуль немесе сызғыш

6. Топырақты елеу үшін 1-2-3 мм тесіктері бар сетка

Материалды алу үшін келесі әдістерді-тәсілдерді қолдануға болады:

1. топырақтың беткі немесе терең қабатын қазу:

2. топырақтың жоғарғы қабатын күрекпен қазу, қопсыту;

3. Тамырының жанында немесе тамырында кездесетін жәндіктерді алу үшін арнайы өсімдіктердің жанын қазу;

4. жануарлардың немесе жәндіктердің ұяларын қарау үшін топырақтың беткі қабатын қазу.

5. Шұңқырлар қазу.

Зерттейтін жерді таңдап алып бетіндегі жапырақтарын немесе ормандарғы қылқанды жапырақтарын колымен немесе күрекпен тазартамыз. Егер шөбі қалың өскен жерлерді қазсақ шөптерді жұлып тастаймыз. Барлық жағдайда жамылғының сипатына және жамылғы қандай өсімдіктер құрайтынына назар аудару қажет. Егер фаунаның сандық мөлшерімен жұмыс жасасақ рамка салламыз. Шұңқырдың ауданын өлшеп алып жұмысқа кірісеміз. 10-20 см топырақ қабаттарын аламыз. Бірінші жоғарғы қабатын екінші келесі қабатын алып отыру арқылы 40-60см немесе одан да тереңге дейін қазамыз. Қазылған топырақты щитқа салып, оны қолмен немесе арнайы күрекпен іріктеп қорапқа салу қажет.

Топырақтағы жәндіктерді табудың жақсы жолдарының бірі ол қопсыту. Қопсыту кезінде жәндіктердің қуыршақтары мен ұялары жиі кездесеті талдардың түбін қопсытып зеттеу қажет. Қазылған немесе жұлынған өсімдіктердің тамырынан жабысып тұрған жәндіктер мен ұсақ микроорганизмдерді байқауға болады.

Бұл жұмысты жасаған кезінде қазылып алынған өсімдіктің тамырының астына қағаз немесе тарелка қойып қарау қажет. Себебі қазылып алынғаннан кейін ондағы жәндіктер бірден тамырдан түсіп қалады. Ағаштардың тамырларын қазу арқылы біз өсімдіктердің тамырымен қоректенетін хрущтардың дернәсілдерін немесе тамырдың ішінде тіршілік ететін кейбір усачтардың түрлерін кездестіруімізге болады. Ол үшін тамырдың зақымдануын және тамырдағы тесіктерді қарауымыз қажет. Жануарлардың ұяларын қазып бунақденелердің ұяларын табу қиынға түседі. Ол аса сабырлық пен мұқияттылықты қажет етеді. Құмды қабаттардан және жағалаулардан ұяларды оңай байқауға болады. Бірақ олардың мекен ететін жәндіктерді мұқият алу қажет. Ұяларды зерттеген кезде онда мекен ететіндердің ұяның сыртында, ұядан шығып келе жатқанда, ұяға кіріп бара жатқанда немесе ұяның жанында отырғанда бақылау қажет.

Топырақ фаунасын зерттеу қиын және көптүрлі болып келеді.

Наземные моллюски ведут в большинстве более или менее скрытный образ жизни. Не зная, хотя бы в общих чертах, их экологии, нельзя сделать хорошие сборы. Если некоторые виды встречаются открыто, то многие скрываются под камнями, во мху, в лесной подстилке, под полуотставшей корой, в гнилых стволах и т. п. Не нужно думать, что моллюсков следует искать только в сырых местах; на юге их немало ив местах сухих. В горных местностях моллюсков много возле скал, среди осыпей, в особенности на известняках.
При собирании очень мелких видов, скрывающихся в почве, лесной подстилке и всякой растительной трухе, хорошо пользоваться ситом для просеивания мусора (энтомологическое сито). Отсеянную почву перебирают, внимательно ее просматривая: только так можно найти крохотные раковинки, например Пупы. Ползающие по растениям улитки падают в сачок при кошении. Для переворачивания камней иногда пользуются маленькими граблями. Бесспорно необходимы при собирании наземных моллюсков нож или ботанический совок для копания, сито и лупа (если намерены искать моллюсков в почве или трухе) и пинцеты (очень мягкий и узкий для мельчайших видов, с широкими концами — для прочих).
Пресноводные моллюски встречаются в самых разнообразных водоемах, начиная от небольших болотных луж. Пластинчатожаберных моллюсков можно брать в любое время, прочих лучше брать весной или осенью, так как летом попадается много недоразвитых особей. Добывают пресноводных моллюсков при помощи сачка (как водных насекомых); в очень густых зарослях водяных растений можно применять грабли: вытаскивать ими на берег охапки растений и осматривать их. Ползающих по дну крупных пластинчатожаберных берут просто руками, а с более глубоких мест добывают при помощи сачка-скребка или драги. Следует осматривать камни, поленья, коряги и т. п., лежащие на дне: на них можно найти некоторые виды.
Некоторых моллюсков можно добывать и зимой: во мху, под корой пней и поваленных деревьев, в опавшей листве, под камнями и т. п. Водяных моллюсков можно добывать тогда из-под льда, в иле прудов и рек.
Собранных наземных (сухопутных) моллюсков помещают в баночки, коробочки, укладывая их так, чтобы раковины не побились во время экскурсии. С водными моллюсками поступают сообразно тому, как намерены их консервировать. Если будут сохранены лишь раковины, то моллюсков кладут в коробочки, как наземных. Если моллюск будет консервирован полностью, то его помещают в воду, чтобы донести до дому живым.
При сохранении только раковины нужно удалить из нее моллюска. Улиток бросают на несколько минут в кипяток; после этого не трудно извлечь моллюска из раковины пинцетом или просто крючком (мелкие формы можно вытаскивать из раковины при помощи обыкновенного вязального крючка, более крупные — согнутой проволочкой). При вытаскивании моллюска следует быть осторожным, чтобы не повредить края раковины. Очень мелкие виды засушивают целиком (на солнце), иначе легко попортить раковину. Удалять моллюска из раковины следует потому, что гниющее внутри раковины животное портит раковину — изменяется ее цвет и т. д. Грязные раковины перед очисткой следует вымыть. Если моллюск имеет крышечку (пластинку, которая закрывает вход в раковину, когда в нее втягивается моллюск; такова, например, обычная в наших водах лужанка), то следует ее сохранить при раковине: отрезать ножом при очистке раковины. Для очистки очень нежных раковин наземных улиток применяют такой способ: улитку кладут в кипяченую холодную воду, налитую в банку до самой пробки, и оставляют там умирать. Умершая улитка загнивает, и в конце концов тело ее вываливается из раковинки. Воду несколько раз меняют, чтобы загнивающая вода не испортила раковину.
Чтобы вычистить крупные раковины двустворчатых моллюсков (перловицы, беззубки), перерезают ножом стягивающие мышцы на обоих концах раковины, раскрывают створки и удаляют животное. Половинки снова закрывают и обвязывают ниткой, чтобы они не раскрылись. Очень мелких двустворчатых хранят в спирте или сухими, засушивая раковину вместе с животным.
При определении брюхоногих моллюсков (улитки) нередко важную роль играет строение ротовых частей. Поэтому наравне с пустыми раковинами нужно иметь и по нескольку спиртовых экземпляров от каждого вида в каждом сборе.
Голых слизней хранят в спирте. Обычно они при этом сильно сокращаются. Такие экземпляры для экспозиции явно непригодны. Чтобы слизень умер в растянутом виде, поступают так: кладут живого слизня в дестиллированную или кипяченую воду, налитую в сосуд до самого верха; сосуд закрывают крышкой (пробкой) так, чтобы над водой воздуха не было. Через 1—2 суток слизень умирает от удушения, и тело его остается более или менее растянутым. Таким же способом можно получить и не втянутыми в раковину раковинных брюхоногих. Иногда удается получить экземпляр даже с вытянутыми щупальцами. Умершего так слизняка вынимают из воды, осторожно очищают от слизи (ваткой), в случае надобности несколько расправляют (пальцами) и помещают в спирт, сначала слабый. (40°), а затем в 70°. Спирт через 1—2 недели лучше сменить на свежий (моллюск выделяет довольно много воды, и крепость спирта понижается).
Раковины хранят в коробочках или в коротких пробирках. Очень мелкие раковинки удобно хранить в обрезках стеклянных трубок. В коробочку, пробирку и т. п. помещают все раковины данного вида из данного сбора, т. е. все экземпляры с вполне одинаковой этикеткой (датой). В каждой коробочке обязательно должна находиться этикетка с подробными датами. Чтобы не повредить края, нежные раковинки затыкают комочком ваты; особо нежные раковинки лучше укладывать на вату. Коробочки, пробирки и т. п. с раковинами размещают в больших коробках или ящиках, как пробирки или коробочки с черепами.
Раковины моллюсков обычно различны по форме, толщине и пр. (в зависимости от места обитания и других условий жизни). Поэтому нужно брать экземпляры одного и того же вида из возможно большего количества местностей, водоемов и т. д.
Головоногих моллюсков хранят в спирте или в формалине. Обработка морских раковинных моллюсков такова же, как и пресноводных.