Клиникалық көріністері

СИНДРОМ

Семіздік —жиі энергияны қабылдау мен энергия шығына арасындағы дисбаланстың дамуына әкелетін, генетикалық бейімдеушілік тән созылмалы жүйелік гетерогенді ауру (11.1 кесте).

11.1 кесте.Семіздік және метаболикалық синдром

Этиологиясы	Алиментарлы-конституционалды (төменгі тип, айқын тағам қабылдаудың бұзылысымен, пубертантты-жасөспірімдік) симптоматикалық
Патогенезі	Генетикалық бейімділік, тағамның жоғарғы құндылығы, тағам қабылдаудың бұзылуы, физикалық белсенділіктің жеткіліксізділігі
Эпидемиологиясы	Семіздіктің таралу жиілігі шамамен жалпы халықтың 30%-ын, метаболикалық синдром 15–25 %-ын құрайды, висцеральді семіздің 95%-ды алады
Басты клиникалық көрінісі	Артериялық гипертензия, ЖИА, дислипидемия, гиперкоагуляция, қант диабеті 2 тип және оның кеш асқынулары, көмірсуларға толеранттылықтың бұзылуы, ұйықтау барысындағы апноэ синдромы, өкпелік жүрек, өт-тас ауруы, поликистозды аналық без синдромы, несеп-тас ауруы, тізе және ұршық буындарының остеоартрозы, апатия, ұйқышылдық, тез шаршағыштық, депрессия, әлеуметтік дезадаптация
Диагностикасы	1. Жалпы қарау, салмақты өлшеу, дене массасының индексін анықтау (ДМИ), саниметрлік лента арқылы бел мен бөксе айналымын өлшеу, олардың арақатынасын анықтау 2. Метаболикалық синдром висцералды семіздіктің келесі өзгерістердің біреуімен ұштасқанда диагностикаланады: триглицеридтер↑, ЖТЛП↓, АҚҚ↑., гипергликемия немесе қант диабеті2 тип 3. Тамақтану мен физикалық белсенділігін мұқият зерттеу 4. Метаболикалық синдром асқынулары мен компоненттерін диагностикалау
Салыстырмалы диагностикасы	Симптоматикалық семіздік
Емі	1. Гипокалориялық емдәм, физикалық жүктемені арттыру 2. Орлистат, сибутрамин 3. Липидті спектрлі реттеу 4. Гипотензивті терапия 5. 2 типті қант диабетін және көмірсуларға толеранттылықтың бұзылуын емдеу 6. Хирургиялық ем: кіші асқазанның түзілуі (гастропластика), асқазанды шунттау, жіңішке ішек резекциясы және т.б.
Болжамы	25–30 жас аралығында дамитын морбидті семіздік әсерінен дамитын өлім көрсеткіші қалыпты дене массасымен адамдармен салыстырғанда 12 есе жоғары. 10 %-ға немесе одан да көпке науқас арықтағанда өлім көрсеткіші 20 %-ға төмендейді.

Май тінінің таралу сипатына қарай гиноидты (әйел типті, алмұрт пішінә тәрізді) және андроидты (еркек типті, алма пішіні тәрізді, висцеральді) семіздікті ажыратуға болады. Семіздік (ең алдымен висцеральді) метаболикалық синдромның (МС) басты компоненті болып табылады. Соңғысы семіздікпен, оның асқынуларымен және метаболикалық бұзылыстармен сипатталады. МС терминінің бірнеше синонимдері белгілі:

Х синдромы, инсулинорезистенттілік синдромы. Сонымен қатар, ЖИА-ның дамуына әкелетін басты түрткілер қатарына кіретіндіктен (семіздік жоғарғы типі, көмірсуларға толеранттылықтың бұзылуы, гиперлипидемия, артериялық гипертензия) оны «өлім квартеті» деп те атайды. МС компоненттері түрлі жіктемелердің болуына орай ауытқиды. Басты құрамдас бөліктеріне висцеарльді семіздік, гиперинсулинемия, глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы, қант диабеті 2 тип, атерогенді дислипидемия,

артериялық гипертензия, әйел адамдардағы гиперандрогения жатады.

Этиологиясы

Семіздік алиментарлы-конституционалды және симптоматикалық (11.2 кесте) болып жіктеледі.

11.2 кесте.Семіздіктің жіктелуі

1. Алиментарлы-конституциональді (экзогенді-конституциональді) 1.1. Гиноидты (төменгі тип, сан-бөкселік) 1.2. Андроидты (жоғарғы тип, абдоминальді, висцеральді) 1.2.1. Метаболикалық синдромның жеке компоненттерімен. 1.2.2. Айқын метаболикалық синдром симптоматикасымен 1.2.3. Пиквик синдромы (ұйқы барысындағы апноэ) 1.3. Тамақтану тәртібінің айқын бұзылыстарымен 1.3.1. Түнгі тамақ синдромы 1.3.2. Стресске гиперфагиялық реакция ретіндегі дамитын мерзімдік аффектілік толқындар. 1.4. Пубертатты-жасөспірімдік семіздік

2. Cимптоматикалық семіздік 2.1. Орныққан генетикалық ақаумен 2.1.1. Белгілі генетикалық синдромдар құрамында 2.1.2. Май алмасу реттелуі құрамының генетикалық ақаулары 2.2. Церебральді (адипозогенитальді дистрофия, Бабинский-Пехкранц-Фрелих синдромы) 2.2.1. Бас миы мен басқа церебральді құрылымдардың ісіктері 2.2.2. Жүйелік зақымданулардың диссеминациясы, инфекциялық аурулар 2.2.3. Гормональді-белсенді емес гипофиз ісіктері, «бос» түрік ертоқымы синдромы, «псевдоісік» синдромы» 2.3. Психикалық аурулар көрінісінде 2.4. Эндокринді аурулар (гипотиреоз, гипогонадизм, Кушинг синдромы және т.б.).

Патогенезі

1. Генетикалық бейімділіктің маңыздылығы 25–70 %-ды құрайды. Бейімділік МС бірнеше компоненттеріне және 2 типті қант диабетіне орнайды (7.6 бөлімді қараңыз).

2. Алиментарлы түрткілер: тағамның жоғарғы құндылығы (майлы, алкоголь), кешкі уақытта көп мөлшерде тағам қабылдау. Көптеген үлт өкілдерінде дәстүрлі тамақтанудың индустриальді тамақтануға (батыс) ауысқанда дамиды.

3. Тамақтану тәртібі бұзылғанда. Бұл кезде ұрпақтан ұрпаққа берілетін отбасылық және тамақтанудың дәстүрлік стереотиптері маңызды орынға ие болады. Себебі тамақтану тәртібі психикалық белсенділікпен тығыз байланысты, сондықтан тамақтану тәрітібінде дамитын өзгерістер серотонин мен эндорфин рецепцияларының бұзылуымен байланысты болуы мүмкін. Көмірсуларды қабылдау допинг секілді алкоголизм, наркомания секілді аурулар қатарына кіреді. Көптеген адамдар тағам қабылдау арқылы өмірдің қиын шақтарын бастан өткізеді (стресске гиперфагиялық реакция).

4. Физикалық белсенділіктің жетікіліксізділігі.

5. Метаболикалық синдром кезінде басты патогенетикалық түрткі болып инсулинорезистенттіліктің маркері болып табылатын абдоминальді семіздік және атерогенді липидемия табылады. Басқа компоненттерінің өзара қарым/қатынасы 2 типті қант диабетіне ұқсас (7.6 бөлімді қараңыз).

Эпидемиологиясы

Семіздіктің таралуы 1960-2000 жылдар аралығында батыс мемлекеттерінде 12%-дан 30 %-ға дейін жоғарылады. Висцеральді семіздік дамыған науқастардың 95 %-да жүрек-қантамыр аурулары дамуына әкелетін жоғарғы қауіп түрткісі болып табылады. МС жалпы популяцияда таралу жиілігі 15 % -25 %. АҚШ-та 20–29 жас аралығында 7 % жағдайда, 60–69 жас аралығында — 43,5 % жағдайда, 70 жас және одан жоғары — 42 % жағдайда көрініс береді.

Клиникалық көріністері

· Жүрек-қантамыр жүйесі: артериялық гипертензия, ЖИА және оның асқынулары, атерогенді дислипидемия, гиперкоагуляция, жүрек шамасыздығы.

· Қант диабеті 2 тип (7.6 бөлімді қараңыз) және оның кеш асқынулары (7.8 бөлімді қараңыз) және көмірсуларға толеранттылықтың бұзылуы.

· Ұйқы барысындағы апноэ синдромы (Пиквик синдромы), өкпелік жүрек.

· Асқорыту жүйесі: өт-тас ауруы,асқазанның төмен түсуі, созылмалы іш қатулар.

· Жыныс жүйесі: аналық без поликистозы синдромының қалыптасуы (5.5 бөлімді қараңыз).

· Несеп шығару жүйесі: гиперурикемия, несеп-тас ауруы.

· Аяқтық трофикалық ойық жаралары, ұршық, тізе, тобық буындарының остеоартрозы.

· Жүйке жүйесі: апатия, ұйқышылдық, тез шаршағыштық. Семіздік жиі депрессиялық бұзылыстармен, қорқынышпен, әлеуметтік мәселелермен байланысты дамиды. Қоғамда семіздікке ұшыраған адам түрлі дәрежедегі дискриминацияға тап болады, әсіресе бұл жасөспірімдерге қатысты. Науқастың өзін-өзі бағалауы төмендеп, әлеуметтік және жеке дамудың арасындағы табиғи тепе-теңдік бұзылады.

· Онкологиялық патологияның жоғарғы даму қаупі (әйел адамдарда сүт безі мен эндометридің қатерлі ісіктері, ер адамдарда тоқ ішектің қатерлі ісіктері).

Диагностикасы

1.Жалпы қарау, салмақты өлшеу, дене массасының индексін анықтау (ДМИ), саниметрлік лента арқылы бел мен бөксе айналымын өлшеу, олардың арақатынасын анықтау. ДМИ есептеу кезінде дене массасы кидограммен, бойы метрмен, өлшем бірлігі шаршы метрмен (кг/м2) өлшенеді (кесте 11.3).

11.3 кесте.Дене массасының индексін бағалау (ДДСҰ, 1997)

ДМИ(кг/м2)	Дене массасы	Қосымша патологияның даму қаупі
< 18,5	Дене массасының жеткіліксізділігі	Төменгі (басқа аурулардың даму қаупі жоғары)
18,5–24,9	Қалыпты дене массасы	Популяция үшін орташа
25,0–29,9	Жоғарғы дене массасы	Жоғарылаған
30,0–34,9	Семіздіктің І дәрежесі	Жоғары
35,0–39,9	Семіздіктің ІІ дәрежесі	Өте жоғары
≥40	Семіздіктің ІІІ дәрежесі	Тым жоғары

Бел айналымын (БА) өлшеу қабырғаасты мен жамбас сүйектерінің ортасынла ортаңғы қолтық сызығының бойымен өлшенеді. Қалыпты жағдайда БА әйел адамдарда 80 см артық емес, ал ер адамдарда — 94 см болуы тиіс. Бөксе айналымы (БА) сан сүйегінің басы бойымен өлшенеді. Семіздік абдоминальді болып егер БА/БА арақатынасы әйел адамдарда 0,85-тен ер адамдарда 1,0-ден жоғары болғанда саналады.

2. Метаболикалық синдром висцералды семіздіктің келесі өзгерістердің біреуімен ұштасқанда диагностикаланады: триглицеридтер↑, ЖТЛП↓, АҚҚ↑., гипергликемия немесе қант диабеті2 тип.

Диабеттің Мемлекетаралық Федерация қағидаларына сәйкес (IDF, 2005) МС диагнозы орталық семіздіктің (БА европалық ер адамдар үшін 94 см, әйелдер үшін 80 см) төменде көрсетілген төрт өзгерістердің екеуімен ұштасуы кезінде ғана қойылады:

— үшглицеридтер (ҮГ) деңгейінің жоғарылауы 150 мг/дл (1,7 ммоль/л) немесе сол бұзылысқа тән спецификалық ем.

— жоғарғы тығыздықты липопротеиндтер деңгейінің төмен болуы (ЖТЛП): < 40 мг/дл (1,03 ммоль/л) ер адамдар үшін, <50 мг/дл (1,29 ммоль/л) әйелдер үшін немесе сол бұзылысқа сәйкес спецификалық ем.

— жоғарылаған артериялық қан қысымы (АД): сиcтолалық АҚҚ 130 немесе диастолалық АҚҚ85 мм сын.бағ. немесе артеряилық гипертензияны ерте диагностикалау.

— қан сарысуында ашқарынға глюкоза деңгейінің жоғарылауы 5,6 ммоль/л немесе ерте диагностикаланған ІІ типті қант диабеті.

3. Тамақтану(науқастан бірнеше күн бұрын жеген тамақтарының тізімін сұрау) менфизикалық белсенділігін мұқият зерттеу.

4. Метаболикалық синдром асқынулары мен компоненттерін диагностикалау (гликемия деңгейі, липидтік спектр).