Бактериялардың морфологиялық қасиеттері.

Бактериялардың негiзгi бiрнеше пiшiндерiн ажыратады - шар (кокк) тәрізділер, таяқша тәрізділер,

иректелген және бұтақтанған, жiпше тәріздес бактериялар.

Сфера пішінді, немесе коктар - мелшерi 0,5 - 1,0 мкм шар тәріздес бактериялар, олар бiрiн-бiрiне

қатысты орналасуларына қарай микрококтар, диплококтар, стрептококтар, тетракоктар, сарциналар мен

стафилококтар деп белiнедi.

Микрококтар (грек тiлiнен аударганда micros - кiшi) - дара орналасқан жасушалар.

Диплококтар (грек тiлiнен аударғанда - diploos - қосарланған), немесе жіп коктар, қосарланып

орналасады (пневмококтар, гонококтар, менингококтар), өйткенi жасушалар белiнгеннен кейiн жұптары жазылмайды.

Пневмококк (пневмония қоздырғышы) екі ұшы ланцет пiшiндес, ал гоно-коктар (гонорея

қоздырғышы) мен менингококтар (эпидемиялык менингит қоздырғышы) бiр-бiрiне ойыс беттерімен қарап

орналасқан, кофе дәні пiшiндес болып келедi.

Стрептококтар (грек тiлiнен аударғанда - streptos - тiзбек) – дөңгелек немесе сәл сопақтау келген,

бiр жазықтықта белiнген кезде, арасындағы белiну орындарынын ажырамай қалу салдарынан бiр тiзбек

құрайды.

Сарциналар (латыншадан аударғанда - sarcina - бума, ген) қапшық (пакет) тәрізденіп 8 немесе одан да кеп коктар болып орналасады, өйткенi олар бiр-бiрiне қатысты перпендикулярлы ұш жазықтықта жасуша бөлiнген кезде құралады.

Стафилококтар (грек тiлiнен аударғанда-stарhуlе-жүзiм шоғыры) -әртүрлі жазыктықтарда бөліну салдарынан жузтм шоғыры тәргздес орналасатын коктар.

Таяқша тәріздес бактериялар мелшерiне, жасуша ұштарының пiшiнiне және жасушалардың

орналасуына байланысты бөледi. Жасуша ұзындығы 1,0 ден 1 О мкм, жуандығы - 0,5 тен 2,0 мкм

аралығында. Таяқшалар дұрыс (iшек таяқшалары) және дұрыс емес (коринебактериялар) пiшiндi, сонымен қатар бұтақталған (мысалы, актиномицеттер) түрiнде болуы мумкін. Ең майда таяқша тәріздес

бактерияларға риккетсиялар жатады.

Таяқша ұштары кесiп тастағандай (куйдiргi бацилласы ), жұмырланған (iшек таяқшасы), үшкiрленген

(фузобактериялар) немесе жуанданған болып келедi. Сонғы жағдайда таяқша шоқпарга ұқсас болады (кул коринебактериясы ).

Сәл майысып келген бактерияларды вибриондар (тырысқақ вибрионы) деп атайды, Таяқша тәріздес бактериялардың кепшiлiгi ретсiз орналасады, өйткенi белiнгеннен кейiн жасушалар шашырап кетедi. Егер жасушалар белiнгеннен кейiн жасуша қабырғасының ортак фрагменттерiмен байланысып, шашырамай қалса, онда олар бiр-бiрiне бүрыштап (күл коринебактериясы), немесе тiзiлiп (күйдiргi бацилласы) орналасады.

Ирекше плиандтері - спираль тәріздес бактериялар, мысалы спираллалар , штопор тәрізді иректелген жасушалар. Патогендi спириллаларга содоку ауруының (егеукұйрық тiстегенде қозатын ауру) қоздырғышы жатады. Иректелген бактерияларға сонымен қатар, жасушасының пiшiнi иiлген шағала қанаты сияқты имегi бар кампилобактериялар мен хеликобактериялар жатады; бұларға спирохеталар да жақын (1 - сурет).

Спирохеталар - жіпше, ұзын, иректелген (спираль пiшiндес) бактериялар, спириллалардан

жасушасынын иiлгiштiгiмен, қозғалғыштығымен ерекшеленедi. Спирохеталар цитоплазматикалық

мембрана мен аксиальдық жіпшесі (аксистиль) бар протоплазмагикалық цилиндрдi қоршал жатқан сыртқы мембранадан (жасуша қабырғасы) тұpaды. Аксистиль жiбi жасуша қабырғасының сыртқы мембранасының астында (периплазмада) орналасып, спирохетаның протоплазматикалық цилиндрiнiң. айналасында ширатылып жатады, сөйтіп оған бұранда пiшiнiн бередi (спирохетанын бiрiншiлiк бүрамасы). Аксистиль жібі бактерияпардын талшықтары тәріздес периплазматикалық фибриллалар, жиырылғыш ақуыз флагеллиннен тұрады. Фибриллалар жасушаның қарама-қарсы ұштарына бекiтiлiп бiр-бiрiне бағытталып орналасады. Фибрилланың екiншi ұшы бос болады. Олардын саны мен орналасуы микробтың әр түрлерiне карай ерекшеленедi. Фибриллалар спирохетанын жылжуына катысып, жасушага айналмалы, иiлмелi, удемелi козгалыс бередi. Сонымен катар спирохеталар екiншiлiк бұрама деп аталатын iлмектер, бұйралар мен иiлiмдер құрайды. Спирохеталар бояғыштарды нашар кабылдайды. Әдетте оларды Романовкий-Гимза әдісімен немесе күмiстендiрiп бояйды. Tipi күйiнде спирохеталарды фазалы-контрастты немесе түнек айдынды микроскоппен зерттейді.