Yufapüks bevünetik e literat onas
Fa ‚Johann Schmidt.‛
Säkäd yufapüka bevünetik änotikom balidnaedo ün yel: 1603, ven Linglänan: ‚Alex Top‛ äpübom penedi okik: ‚The live leaf‛. Sis tim et jü adel sits e steifüls zao 350 esevädikons, kelas dil mödo gretikün dido äblebon nen sek. Sits plu 300 ejafädons aliko te penädi bal, u penädis 2 u 3; votiks ejafädons penädis lul, deg u mödikumis. Veüti nog gretikumi, e dub atos i literati gretikum sits nulikum: ‚Occidental‛ e ‚Basic-English‛ edagetons. Finodo ye sits te kil retons, kels neföro onepubons se yelabuks yufapüka-jenotema: Volapük obsik, el ‚Esperanto‛ ed el ‚Ido‛. Luldils fol literata valodik tefons pükis kil at, if no demoy gasedis, ibä pö ats propor binon 1 tä 20. Literat valodik sitas valik suämon zao penädis 6000 e gasedis 1800. De ats penäds ti 3500 dutons lü el ‚Esperanto‛, sevabo tida- e propagidapenäds zao 1600 e penäds 1900 in ‚Esperanto‛ pelautöls. Lised gasedas di ‚Esperanto‛ ninädon zao tiädis 1500, tio kildil bal gasedas at epubon te mö nüms nemödik e gaseds zao 200 votiks äpubons as näibleds delagasedas e gasedas votik länas difik. Lü Volapük penäds 792 dutons, de ats zao 230 in Volapük pelautöls e ret as tida- e propagidapenäds. Gasedalised Volapüka ninädon tiädis 104. Zao gaseds 85 äpubons mö yelods plu bal. Te ans nemödik pepübons as näibleds ud in rubrigs patik delagasedas e gasedas votik. Lü liseds penädas ela ‚Ido‛ penäds ti 250 dutons, de ats zao 100 as literat voik. Gasedalised di ‚Ido‛labon tiädis tio 100. Literat yufapükas neudik (kel tefon gramati e lafabi valemikis, pasigrafi e polügrafi) ninädon penädis zao 900 e gasedis anik.
Klu te literat mö penäds zao 600 e gaseds zao 60 reton pro sits valiko retiks. De ats zao 25 nog elabons gasedis lönik. El ‚Occidental‛ älabon gasedis 7, el ‚Esperantido‛ 6‚ el ‚Latino sine Flexione, el ‚Latino international‛ el ‚Ro‛ ed el ‚Universal‛ aliko 4, el ‚Esperanto‛ ma ‚Stephan‛ 2. Sits 15, sevabo el ‚Antido‛, el ‚Daodono‛, el ‚Tal‛ (‚Volapükido‛), el ‚Idiom Neutral‛, el ‚Langue universelle, el ‚Esko‛, el ‚Medial‛, el ‚Nov-Esperanto‛‚ el ‚Novam‛, el ‚Novial‛, el ‚Nuv-Esperanto‛, el ‚Inferpretor‛, el ‚Idiom neutral‛, el ‚Compromiss‛ ed el ‚Monario‛ älabons aliko gasedi bal. Ün yel: 1934 de gaseds at ye ädabinons nog te uts ela ‚Novial‛, ela ‚Occidental‛, ela ‚Latino sine Flexione‛ ed ela ‚Nov-Esperanto‛. De el ‚Basic-English‛ notets kuratikum nog defons. Literat votik sitas at binädon tio te me tidapenäds. Se mödot gretik sitas at nog esevädikons in sogods smalik el ‚Solresol‛ di ‚Sudré‛, el ‚Pasilingua‛ di ‚Steiner‛, e ‚Langue bleu‛ di ‚Bollack‛ e votiks anik.
Dub daglof gianagretik yufapüka-säkäda demü bundan silas balatik, pak in vol lölik, e tim ya ze gretik yelas ti 350‚ jäfüds bibliografanas e jenavavestiganas yufapüka ya evedons vemo veütiks. Posä Volapükan sevädik: ‚Prof. August Kerckhoffs‛ (‚Paris‛) epübon ün 1889 in “Yelabuk pedipedölas” oka balidnaedo bibliografi yufapükik‚ mutons panemön asä bibliografans veütikün nutima el ‚P. E. Stojan‛ ed el ‚Dr. Takács‛. El ‚Stojan‛ esevädikom valemo dub el ‚Bibliografio de Internacia Lingvo‛ (1929) oka; el ‚Dr. Takács‛ elautom ün yel: 1934 lisedi valemik gasedas yufapükik.
Asä jenavavestigani kanobs nemön dönu Volapükani; el ‚Dr. Rupert Kniele‛ ästidom leigo ün yel: 1889 me buk okik: ‚Das erste Jahrzehnt der Weltsprache Volapük‛, jäfüdi nulik at yufapüka-literata‚ posä el ‚Leopold Einstein‛ ed el ‚Hans Moser‛ brefobüo ilautoms ya penotis smalikum dö jenotem valemapükas. Asä stabalebuk ye muton palecedön lebuk vestiganas Fransänik bofik: ‚Couturat‛ e ‚Leau‛‚ kela toum balid labü pads 576 ko tiäd: ‚Histoire de la Langue Universelle‛ äpubon ün 1903 ed ün 1907 päläfulükon me toum telid labü pads 112 ko tiäd: ‚Les nouvelles Langues Internationales‛. Penäds baiädik, do in gretot boso smalikum, epubons pro pükaziläk Linglänik fa el ‚Guerard‛ (1921)‚ pro pükaziläk Deutänik fa el ‚W. Fraustädter‛ (1910), pro pükaziläk Rusänik fa el ‚E. Drezen‛ (1928).
Gasedes anik egebidükons okis sites difik, e lofons dub atos vestiganes keinoti semik. Liedo nog nos binon sevädik tefü fätots ela ‚Interlanguages‛ (‚Paris‛) in din at dugöla.
Tefü literat Volapükik nog sökölos muton panunön. Sis nun lätik dö literat valodik (in nüm: 5 yeloda: 1938 gaseda at) nog penäds 40 e gaseds 14 petuvons‚ sodas nu dabinanums in prim penota at pemäniotöls perivons. Volapükagaseds 104 padilädons nu so: Yurop: 89, Merop: 11, Siyop: 4 e Stralop: 1. Padilädölo ma läns epubons in Deutän gaseds 23, in Nedän, Litaliyän e Lösterän aliko 11, Lamerikän 8, Danän 6, Spanyän e Jveizän aliko 5, Linglän, Fransän e Belgän aliko 3, Tsyinän, Rusän, Yapän, Brasilän, Svedän e Bömän (Tsyegän-Slovakän nulik) aliko 2 e Mäxikän, Rumän, Laustralän e Portugän aliko 1.
Nesev viogretik tefü Volapükaliterat edareigon‚ logoy se nun ela ‚Stojan‛, kel in buk okik pläo so süperik mäniotom Volapükagasedis 22 e penäds Volapükik 94‚ du el ‚Dr. Takács‛ in lised oka numädom gasedis nemu 37. Kodedü def at e pöks mödik in Volapükavödem‚ yufapüka-vestigan sevädik: ‚Paul Tarnow‛ in ‚Düsseldorf‛ isludom ad desinön dönubevobi stäänik bibliografa. Ün 1944 bü fimek atosa ye edeadom. Bukem gretik oma, in kel pato Volapük pikomulon bundaniko, pedistukon lafo sekü seks kriga. El ‚Paul Tarnow‛, do no äbinom slopan Volapüka‚ ebekodom mu pato, das veüt Volapükaliterata äsevädikon fovo valemiko in sogods jäfüdik‚ ed i obs: Volapükans vilobs kipedön mebi stimöl pro man dialik at.
In nüm 6id yeloda äyelik gaseda obsik esteifülob ad setuvön literati zaik yufapükas valik. Tefü Volapük obsik nums kuratik äkanons pafümükön. Te tefü el ‚Esperanto‛ ba nefüms veütik kanons nog dabinön, bi ob as Deutänan de 1933 äkanob suimön te nebundaniko volfi. I lised gasedas dalon palecedön asä ze kruatik. Zao desin obik te binon ad gevön reidanes gaseda at lovelogami naböfik de löl valodik yufapüka-säkäda. If slopans sitas votik nog mätedölas mäniotonsöv, tefädo emäniotonsöv, literati onas leigo so kuratiko, äsä obs obsiki, tän okanobsöv lofön suno numis fümik.
Veüti sitas dugöl kil: el ‚Esperanto‛, Volapük ed el ‚Ido‛, ya emäniotob in penot balid. Elogobs, das num literata-balatas binon völadimaföm gudik völada u nenvölada, paka e veüta sita tefik. Ifi tefü mödots smalikum penädatiädas sitas in finod pemäniotölas sakrifäl pükijafana tefik, stad monik ona u yuf benomeugikanasba ekodons-la in jenets anik votikami tefü digid onas, s oga mögos ad setuvön me mod at se num gretik sitas grupis telidi e kilidi.
In lüäl at ya in prim penota balid el ‚Occidental‛ ed el ‚Basic English‛ pämäniotons pato. El ‚Novial‛, el ‚Latino sine Flexione‛, el ‚Nov-Esperanto‛ e fümiko i disin kömöl ela ‚IALA‛ dalons vo palänuön lä grup telid, as sits nulikum, kels dilo ya labons literati ze veütiki, u kels kanons spetön volfi patik.
El ‚Occidental‛: jafot ela ‚E. Von Wahl‛ edavedon pos volakrig balid, ed ädageton, leigoäsä el ‚Novial‛ latikumo epuböl ela ‚Jespersen‛, pato slopanefi se sogods di ‚Ido‛. Mödots penädas pükas bofik penumons fa el ‚Stojan‛ me 14 e 4; mödots at, mu pato ut ela ‚Occidental‛ ye emödikumons vemo.
Tefü el ‚Basic English‛, kel ädavedon ün yel: 1930, ädageton stütedi calöfik, e ya labon tidabukis in püks difik, äsä i pö disin kömöl ela ‚IALA‛, volf fovikum muton pastebedön.
El ‚Latino sine Flexione‛: ‚Interlingua‛ ela ‚Peano‛ nunon in el ‚Bibliografio‛ ya penädis 20. Pro obs: Volapükans vo nitedos, das limans se Volapükakadäm ideditöls ekompenoms, nestedöfo vegü el ‚Idiom neutral‛, lonädiko in dinäd at; so tuvobs is bevü votikans eli ‚J. B. Pinth‛.
El ‚Nov-Esperanto‛, pejäföl ün yel: 1925 fa el ‚Saussure‛ (magälanem: ‚Antido‛) edafomikon vegü el ‚Antido‛ (1911) ed el ‚Esperantido‛ as feafom ela ‚Esperanto‛. El ‚Stojan‛ mäniotom ün 1929 ya penädis 33 mödiküno de ‚Saussure‛.
Grup kilid binon boso stäänikum. Ninädon mö sits jöl yufapükis nu enosikölis utis, kels iplöpons ad dagetön nemü sogodi miedik slopanas, kels sekü atos ibleibons dabinön dü tim semik e kels dub atos i älabons in literat yufapükik pladi do neflagiäliki. Vilobs numädön onis is timaviko e bejäfön onis baiädiko, bi atos, de tikädöp jenavik, binon nitedikum. Püks at binons: el ‚Lengua universal‛, el ‚Solresol‛, el ‚Pasilingua‛, el ‚Spelin‛, el ‚Spokil‛, el ‚Dilpok‛, el ‚Langue bleue‛ ed el ‚Ro‛.
El ‚Lengua universal‛: pük Spanyänana: ‚B. Sotos Ochando‛ ätuvon ün yels: 1852-1863 lediniko in Spanyän e Fransän paki fe miediki. Klubs tel in läns pemäniotöl äpläidons püki at. Literat ona binädon ma ‚Kerckhoffs‛ me tiäds 12 penädas e gasedas.
El ‚Solresol‛: musigapük profäsorana Fransänik: ‚Sudre‛ päjafon as bisarot bevü yufapükadisins (binäds teik püka at binons nems musigik: ‚do‛, ‚re‛, ‚mi‛, ‚fa‛, ‚sol‛, ‚la‛, ‚si‛, stabatonodas vel). Too elaidälon in sogod smalik slopanas in Fransän e Litaliyän tio jü volakrg balid. El ‚Kerckhoffs‛ ed el ‚Stojan‛ nunoms penädis lul. Lautans äbinoms plä el ‚Sudre‛ nog el ‚Rusnelli‛ ed el ‚Gajewski‛.
El ‚Pasilingua‛ ela ‚Steiner‛ sevädon pö obs se jenotem Volapüka as mätedian mäniotadigädik in Deutän. Ädavedon ün yel: 1885, ab änepubon ya dönu ün 1889. El ‚Stojan‛ enumädom de penäds degbal ona veli sa gasedi bal. Asä lautanis tuvobs plä ‚Steiner‛ nog eli ‚Moser‛ ed eli ‚Lenz‛. Feitapenäds no patiko sofiks ta Volapük dutons nu lü literat Volapükik.
El ‚Spelin‛ ela ‚Prof. J. Bauer‛ in ‚Agram‛ äsevädon in sogod mu smalik leigüpo de 1885 jü 1889. Äprodon penädis jöl ela ‚Bauer‛ ed ela ‚Straus‛. ‚J. Bauer‛ äbinom ed äblebom ai slopan Volapüka; penäds tio valiks omiks tefons püki ela ‚Schleyer‛ e dutons nu leigo lü Volapüka-literat.
El ‚Spokil‛: jafot pükik ela ‚Nicolas‛ evedon to dabin ze lunik ona (de 1889 jü 1904) te nemödiko sevädik. Penäds fol temunons nog dabini ona.
El ‚Dilpok‛ ela ‚Marchand‛ jonon in binod oka sümi semik ko Volapük. Ün yels 1898-1908 de at penäds lul, valiks ela ‚Marchand‛, epubons.
Veüti boso gretikumi pük ela ‚Bollack‛: el ‚Langue bleue‛ ädageton. To tim brefik dabina onik (1899-1907) penäds no läs 16 ona epubons. As lautans tuvobs eli ‚Bollack‛, eli ‚Lanzini‛ e votikanis.
El ‚Ro‛ ela ‚Foster‛ äbinon pük lölöfiko mekavik. Ün yels: 1908-1928 päpakon lediniko in Tats pebalöl Lamerikäna. El ‚Stojan‛ nunom penädis lul, valikis de ‚Foster‛.
Me atos num yufapükasitas patiko mäniotadigädikas binon finedik. Te onitedos obis ad sevön sitis ut, kels pekoboädons stabü Volapük. Ats binons valemo: el ‚Veltparl‛ ela ‚W. Von Arnim‛, el ‚Zahlensprache‛ ela ‚Hilbe‛, el ‚Dilpok‛ ya pemäniotöl ela ‚Marchand‛ ed el ‚Spelin‛ ela ‚Bauer‛. As feafoms Volapüka tuvobs sitis sököl: el ‚Tal‛ ela ‚Hössrich‛, el ‚Langue universelle‛ ela ‚Menet‛, el ‚Balta‛ ela ‚Dornoy‛, el ‚Bopal‛ ela ‚Streiff‛ ed el ‚Dil oma‛ ela ‚Fieweger‛. As sotüls votik nog feafoms ela ‚Kerckhoffs‛ ed el ‚Proto Volapük‛, sa el ‚Volaspik‛ evedoms in sogods mu smaliks.
Spelo Volapükamuf nu valöpo föfiodranöl ogevon obe suno kodedi ad pladön jenotemi e literati (jü atim: penäds 16 ona ini gased at.
Fino palonülonös nogna tikädöp tefü lölanum yufapükaliterata! Valemo penäds labü pads läs 20-25 no pekekalükons in num at, pläamü penäds patiko veütiks (penäds lönik pükelas difik, e r.). Penäds poedik e noateds ko vödem pekekalükons nen dem gretota. Fovo dabükots difik penädas no pedemons, ed i no kluba-literat ninedik (statuds, e r.) penumon demü leigafom oka. Dub kekalkul grupas pemäniotöl labod penädas vedonöv sio telna so gretik. Nog mutos pamäniotön, das penäds Volapükk binons läs gretiks ka penäds di ‚Esperanto‛ u di ‚Ido‛. Täxet literata smalikün klüliko no mögon. Te zänabür Volapüka ela ‚Schleyer‛ in ‚Konstanz‛ ya enotükon de 1884 jü 1910 mödoti plu 1200 gasedasetratas, konsälas e propagidapenädilas.
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1947, Nüm: 6, Pads: 21-23; 1948, Nüm: 2, Pads: 5-7, Nüm: 4, Pad: 14.