Presupozycje i implikatury

PRAGMATYKA JĘZYKOWA

WYKŁAD

dr Marcin Szewczyk

Zaliczenie:

· pisemne, krótkie odpowiedzi. 10 pytań: na 4.0 - pierwsze 8 pytań.

Kontakt:

[email protected]

28.10.2012

Pragmatyka jest działem językoznawstwa, którego przedmiotem są społeczne i sytuacyjne warunki funkcjonowania języka. Językoznawstwo jest to nauka o języku

Społeczne warunki odnoszą się do samego człowieka i relacji społecznych pomiędzy ludźmi, w ramach procesu komunikacji – czy rozumiemy co się do nas mówi, czy umiemy zrozumiale formułować myśli. Społeczne warunki dotyczą momentu, miejsca oraz innych zewnętrznych uwarunkowań obejmujących proces komunikacji.

Funkcjonowanie języka

Język jest jednym z narzędzi komunikacji, który w dużym stopniu wpływa na całokształt wizji społeczeństwa. Znacząco kształtuje nasze podejście do rzeczywistości. Funkcjonowanie języka to sposób wykorzystania tego języka.

Ktoś tam uważał, iż człowiek zaczął się wcześniej komunikować się za pomocą mowy niż myśleć.

Definicja pragmatyki z lat 70. XX wieku:

Pragmatyka zajmuje się tym, w jaki sposób ludzie posługują się, rozumują i interpretują język w zależności od kontekstu wypowiedzi. Bada mechanizmy niejawnego przekazywania i uzyskiwania informacji przez wypowiedź, oraz mechanizmy rozumienia wypowiedzi.

Kontekst wypowiedzi jest jedną z kluczowych sfer, którą zajmuje się pragmatyka. To kontekst decyduje o tym jak rozumiemy wypowiedź. Obejmuje szerokie spektrum. To wszystkie zewnętrzne uwarunkowania, które w jakikolwiek sposób mogą wpłynąć na akt komunikacji. Dzięki kontekstom jesteśmy w stanie zrozumieć dużo więcej niż zostało w tej wypowiedzi zawarte.

Semiotyka (semiologia) ( ogólna teoria znaku) dzieli się na:

· semantykę,

· syntaktykę,

· pragmatykę.

Trzy kategorie semiotyki:

· Najważniejszą kategoria jest znak. Znak celowo wytworzony przez człowieka, który odbierany jest przez jego zmysły, któremu nadaje formę np. przez zapis czy wymowę.

· Druga kategoria to kod. Odwołuje się do pewnego systemu, pewnych reguł, do norm.

· Trzecia kategoria to kultura, która może być tu traktowana jako kontekst. Znak i kod funkcjonują w ramach tej kultury.

Semantyka – zajmuje się relacją pomiędzy znakiem, a przedmiotem do którego ten znak się odnosi. Bada też znaczenie słów (słowa to znaki), bada ich interpretacje. Bada także znaczenie całych zdań i wyrażeń języka. Semantykę nazywa się tez ogólną teorią znaków. Semantyka bada znaczenie jako takie.

Znaczenie znaku serce:

· znaczenie symboliczne – miłość,

· znaczenie ikonograficzne – serce.

Syntaktyka również bada pewne relacje, tym razem jednak między znakami językowymi wewnątrz języka. Te relacje mają charakter formalny. Zajmuje się też określaniem reguł, które pozwalają na posługiwanie się tymi znakami. Pozwala nam np. na pisanie czy tworzenie zrozumiałych dla innych przekazów znakowych.

Pragmatyka zajmuje się relacją między znakiem a uczestnikiem konwersacji. Jaki ten znak ma znaczenie dla odbiorcy czy nadawcy, jak rozumieją, interpretują dane zdanie. Znakiem jest tu np. słowo.

Pragmatyka to nauka o praktycznym znaczeniu wypowiedzi. Jakie jest praktyczne znaczenie danego zdania. Bada jego znaczenie w toku komunikacji. Pragmatyczne wnioskowanie dokonane przez rozmówce w trakcie interpretacji wypowiedzi.

Interpretacja zachodząca w każdym momencie to nadawania własnych sensów każdej wypowiedzi. My sami interpretujemy każdy znak na swój sposób.

Inferencja pragmatyczna to zwykle wnioskowanie w trakcie interpretacji wypowiedzi. Otrzymujemy znak słowny i dokonujemy jego interpretacji zgodne z naszym rozumieniem.

NADAWCA – KOD - ODBIORCA

ZNAK interpretacja

wnioski

mniemania

Ta konstrukcja nazwana jest wzbogacaniem wypowiedzi (po wnioskach).

Zawsze odbieramy i mniej i więcej: mniej z powodu kod, a więcej ze względu na wnioskowanie i interpretacje.

Pragmatyka to inaczej teoria sposobu używania języka charakterystyczna dla jego użytkownika. Z tego będą wynikały wszelkiego rodzaju gwary środowiskowe np. gwara studencka czy środowiska więziennego, policyjnego itp.).

Język nie jest prostym działaniem matematyczno-logicznym. Wartością logiczna jakiegoś zdania jest dokładnie to, co jest zawarte w tym zdaniu, ale wtedy odrzucamy kontekst. Dlatego takie działanie nie występuje w rzeczywistości. Pozbawionym logiki najczęściej jest język potoczny.

Pragmatyka bada komunikaty i znaczenia relacji dla człowieka, ale odpowiada też na pytania, co się dzieje z człowiekiem odpowiadającym na komunikaty, od czego zależy komunikowanie się, które konteksty i warunki wpływają bardziej a które mniej na komunikaty. Pragmatyka odwołuje się też do kultury.

Pragmatyka wykorzystuje też w swoim zakresie takie aspekty używania języka jak rozumienie, interpretacja, ale także motywacja psychologiczna mówiącego i odbierającego. Są one składnikiem rozumienia i interpretacji wypowiedzi i konstruowania jej. Wykorzystuje też społeczne uwarunkowania komunikatu.

Z pragmatyki wyodrębniły się też psycholingwistyka i socjolingwistyka. Wszelkiego rodzaju kwestie związane z poprawnością używanego języka też dotyczą pragmatyki. Chodzi tu o inne sfery wykorzystania języka.

Cztery podstawowe konteksty pragmatyki:

· kontekst semantyczny – wiąże się z wiadomościami, które pozyskaliśmy wcześniej, zarówno werbalnie jak i niewerbalnie. Wpływa na to w jaki sposób będziemy rozumieć, Interpretować i wnioskować o przekazie,

· kontekst interpersonalny – modeluje relacje pomiędzy nadawcą a odbiorcą. Zawsze istnieje j jakiś system uhierarchizowania między dwoma osobami wymieniającymi informacje. Ten, kto przekazuje jakiś przekaz jest na pozycji wyższej. Jednak pozycja zależy także od statusu rozmawiających osób (np. profesor – student, gdzie profesor jest na pozycji wyższej),

· kontekst instrumentalny– wszystko to, co nie jest przekazem werbalnym. Cała sfera komunikacji niewerbalnej wynikające z drugiej osoby, ale także z samej sytuacji,

· kontekst kulturowy – odnosi się do wspólnych doświadczeń kulturowych uwarunkowanych przez lata.

Akt mowy – jest elementem analiz pragmatycznych. To podstawowa i najważniejsza jednostka aktu komunikacyjnego. Jest bardzo ściśle związany z użyciem wypowiedzi językowej przez nadawcę, w tej konkretnej sytuacji i z określoną intencją. Charakteryzuj go sytuacyjność i intencjonalność wypowiedzi.

Akt komunikacyjny, którego składnikiem jest akt mowy, jest nie tylko czystym przekazem informacji. Najczęściej akt komunikacyjny i składające się na niego akty mowy mają doprowadzić do jakiejś reakcji odbiorcy. Reakcja ta ma ukazać jaki jest nasz stosunek do danego problemu.

Akty mowy są skonstruowane z trzech składników:

· lokucja, czyli samo wypowiadanie zdań, artykulacja dźwiękowa, łączenie cząstek dźwiękowych i zdań w większe całości. Każdy akt mowy ma wartość lokucyjną, gdyż jest to samo wypowiedzenie zdania.

· illokucja– każdy akt mowy niesie ze sobą pewna wartość aktu. Każda taka wypowiedź jest albo rozkazem bądź pytaniem, czy też obietnicą, twierdzeniem, zaprzeczeniem, itp. Wartość illokucyjna zmienia się od kontekstu. Jest to nadawanie wartości.

· perlokucja – chodzi tu o wywołanie pewnego wpływu, efektu. Zależnie od kontekstu może być to np. rozbawienie, rozdrażnienie, zadowolenie itp.

18.11.2012

Jeśli weźmiemy pod uwagę logikę związaną z językiem, to podstawa na jakiej opiera się to fakt, że znaczenie zdania jest równoznaczne z jego naturą logiczna. Ten paradygmat logiki to wartość logiczna zdania odpowiadająca jego znaczeniu. Jeśli więc chcemy ją poznać, wystarczy że zbadamy jego składniki, strukturę.

Logika a pragmatyka wypowiedzi znacznie się różnią. Np. Janek ma 10 lat. Dokonujemy tu procesu pragmatycznego strony logicznej. W sensie logicznym może mieć i 70 lat, bo te 10 zawiera się w zbiorze, ale w pragmatycznym wiemy, że jest po prostu w wieku 10 lat.

Czy to jest Lizbona ? - wartość logiczna to zwykłe pytanie. Ale my sami możemy dodać mu wartość (np. mniemając, że ta osoba była w Lizbonie).

W umyśle odbiorcy pod wpływem kontekstu i pod wpływem sądu musi powstać jakiś świat możliwy. Dopiero z tego powstaje to znaczenie które mu nadajemy sami z wypowiedzi która do nas dotarła. Sąd jest na bazie kontekstu. Używając kontekstu ustalamy co zostało powiedziane, jaki sąd został wyrażony. Ze względu na kontekst, sami w nas ten sąd tworzymy – ten sąd jednak nie musi być na pewno. Dopiero wtedy umieszczamy go w jakimś świecie możliwy i wtedy otrzymujemy znaczenie zdania.

Główny ciężar jak właściwie należy interpretować jakieś zdania, zależy od tego jak mam skonstruowany kontekst. To on decyduje jak będziemy dane zdanie interpretować. Ważny jest też wpływ kontekstu na wypowiedź – może on np. w ogóle nie odnosić się do odpowiedzi bądź być mieć bardzo duże znaczenie lub też bardzo małe, np. jeśli ktoś wie, ze ktoś nigdy nie podróżuje to jeśli ten ktoś powie „Czy to jest Lizbona?”, to dana osoba nie pomyśli, że tam był tylko np. widział zdjęcie – to jest kontekst.

Pomiędzy rozmówcami przekazującymi sobie informacje przyjmuje się umowe ogólną, na mocy której chodzi o to, aby się ze sobą porozumieć, aby każdy wynosił jakąś wartość dodaną – czyli informacje. Aby wyciągnąć jakieś informacje powinna funkcjonować tu zasada kooperacji – współpracy.

Zasada kooperacji

Twoja wypowiedz winna wnosić dokładnie taki wkład jakiego się oczekuje na danym etapie, z punktu widzenia celu wymiany zdań w wymianie w której uczestniczysz. Jest to kwestia nadrzędna.

Na zasady kooperacji wpływają zasady konwersacyjne Grice’a:

· maksyma jakości - odnosi się do prawdziwości tego co wypowiadamy. Mówi, nie wygłaszaj poglądów o których wiesz, że są fałszywe bądź nie jesteś o ich prawdziwości przekonany. Trzymaj się faktów bądź tego co uznajesz za prawdziwe.

· maksyma ilości - mówi o ilości informacji, aby nie przekazywać ani zbyt dużo ani zbyt mało informacji. W wypadku zbyt dużej ilości informacji osiągniemy poziom szumu informacyjnego a gdy będzie ich za mało - nie uzyskamy potrzebnych informacji.

· maksyma istotności – mówi o tym, żeby trzymać się tematu, żeby od niego nie odbiegać, nie wprowadzać dygresji.

· maksyma sposobu – mówi o tym, aby mówić w sposób zrozumiały. Unikać niejasności, wieloznaczności, mówić zwięźle, w sposób uporządkowany.

Jednak należy pamiętać, że te zasady nie są stosowane na co dzień – rozmowy byłyby wtedy drętwe.

Podstawowa zasada współpracy działa na dwóch poziomach:

· Tryb planowania – związany jest z tym, że jeśli chcemy zmaksymalizować skuteczność swojej wypowiedzi, musimy zaplanować naszą wypowiedź w taki sposób, aby na każdym etapie konwersacji nasza wypowiedź był zgodna z zasadą kooperacji.

· Tryb eksploatacji – jeżeli chcesz skutecznie osiągnąć swój cel konwersacji, interpretuj usłyszane wypowiedzi tak jakby były konstruowane zgodnie z zasadą kooperacji.

Postępuj tak jak najdłużej. To efektywizuje efektywność informacyjną rozmowy. Te dwa tryby odpowiadają nadawcy i odbiorcy.

Nie jest tak, że prowadzimy rozmowy tylko po to, by przestrzegać zasad kooperacji – to nie jest cel. Celem jest przekaz informacji, a maksymy konwersacyjne mają to jedynie wspomagać. Celem nadrzędnym jest tu pragmatyczny przekaz. Więc nawet stosując zasady kooperacji, będziemy wykorzystywali pragmatyczne możliwość jakie nam daje język polski. Zasada kooperacji nigdy nie nakaże podjęcia lub porzucenia jakiegoś tematu. Wprowadza tylko warunki na osiągnięcie maksymalnej skuteczności w dążeniu do celu konwersacji.

Często, ze względu na brak wspólnej wiedzy rozmówców, musimy złamać zasady kooperacyjne, gdyż tylko dzięki temu można osiągnąć cel. Trzeba wtedy drugiej osobie powiedzieć więcej rzeczy pobocznych, by mogła zrozumieć cel rozmowy. Zasady mają jedynie wspomagać konwersacje a nie być obowiązkowymi maksymami.

Mówi się, że maksyma jakości powinna najmocniej funkcjonować, by cele konwersacji mogły być osiągnięte. Drugą maksymą stosunkowo istotną jest maksyma ilości. Te dwie maksymy często łączy się w maksymę jakość-ilość.

Wypowiadaj się tak, aby twoja wypowiedź była jak najbardziej informatywna. Przekazuj taką ilość informacji jaka jest konieczna. Połączenie tych dwóch maksym sprawia, iż niemalże zastępuje to zasadę kooperacji.

PRESUPOZYCJE I IMPLIKATURY

PRESUPOZYCJE

Presupozycje są logiczną konsekwencją twierdzeń. To konsekwencje z jednej strony logiczne a z drugiej semantyczne, bo włączają w to także poziom znaczenia wyrazów. Presupozycja polega na dotarciu do szerszej pojemności semantycznej czyli znaczeniowej, ze względu na zakres logiczny wypowiedzi. Presupozycja to struktura lingwistyczna niosąca dodatkową informacje. Ta dodatkowa informacja na poziomie nieświadomego odbioru, staje się pewnym dodatkowym założeniem. Nie jest więc wnioskiem, a założeniem dodatkowym.

Np.

Gdzie zakopałeś jej zwłoki? Jego presupozycja – zabiłeś.

Czy twoja matka wie, że jesteś gejem? Presupozycja – on na pewno jest gejem.

Znaczenie sugerowane a znaczenie logiczne nie jest czyste w wypadku presupozycji. Presupozycja uzupełnia zdanie na poziome znaczeniowym, poszerza znaczenie zdania.

Presupozycje korzystają z domniemań dotyczących warunków sensowności wypowiedzi. Presupozycja wykorzystuje domniemanie, żeby zaistnieć.

Presupozycja to to, co uzasadnia takie lub inne uzasadnienie zdania. Robimy to automatycznie.

Istnieje kilka rodzajów presupozycji:

· presupozycje czasowe - w trakcie, w chwili, podczas, gdy, skończyć, przestać, już, po, przed – operatory wspomagające tworzenie presupozycji,

· presupozycje świadomościowe – wiedzieć, zdawać sobie sprawo, zauważać, docierać, dostrzegać, czuć,

· presupozycje porządkowe –kolejny, drugi, bez przerwy, nieustannie, permanentnie, trzeci, czwarty, ostatni, inny, następny, początkowy, znowu,

· presupozycje wyboru – lub, albo, czy, chyba że, też,

· presupozycje przymiotnikowe i przysłówkowe – szybko, ciekawie, przyjemnie, radośnie, głęboko, doskonale, potężnie.

IMPLIKATURY

Implikatura wiąże się z konsekwencją pragmatyczną wypowiedzi. Jest wartością domyślną. Poza sferą logiczna, pozwala wyciągać wnioski pragmatyczne. Implikatury są znaczeniami implikowanymi. Wskazują na sens niedosłowny i niekonwencjonalny danej wypowiedzi. Implikatury istnieją zupełnie poza sferą presupozycji i semantycznego rozumienia. Bezwzględnie wiążą się ze złamaniem maksym konwersacyjnych, bezwzględnie wspierają też zasadę kooperacji, która mówi o osiągnięciu celu rozmowy. Implikatura może być też aluzyjnym znaczeniem.

Np. Jadłeś kawior? O kawior jest super - sposób na skłamanie, żeby nie skłamać. J

Znaczenie implikatur jest wnioskowane. Tworzymy możliwy świat, żeby implikaturze nadać sens.

Dwa typy implikatur wg Grice’a:

· implikatury ogólne - do ich zrozumienia nie jest konieczny kontekst, wystarczy sama świadomość, że mamy do czynienia z implikaturą,

· implikatury szczegółowe – do ich zrozumienia jest konieczna znajomość kontekstu.

23.12.2012

Implikatura to wniosek formalnie niewywiedlny , lecz pomimo tego wniosek ten jest uznawany przez kompetentnych użytkowników.

Implikatury dzielimy na: konwencjonalne ikonwersacyjne:

· implikatury konwencjonalne nie są wprowadzane na mocy ogólnych zasad pragmatycznych, a o tym, że nadawca i odbiorca włączają implikatury do rozumienia decyduje konwencja oraz kontekst. Np. „Była uczciwa choć biedna” – rozumiemy przez nią, że ludzie biedni bywają, bądź są zawsze, nieuczciwi. Ale jeśli powiemy „Była uczciwa i biedna” to już ta implikatura nie wynika. To „choć” zamiast „i” wywołuje całą serię tej myśli, że ludzie biedni nie są uczciwi.

· implikatury konwersacyjne - tu nadrzędną zasada jest zasada kooperacji w danej rozmowie. Tu posługuje się przede wszystkim maksymami konwersacyjnym, przede wszystkim tą kooperacji.

Są też implikatury niestandardowe. Wiążą się z wypowiedziami, które maksymalnie naruszają maksymy konwersacyjne. Np. „Piotrek odda mi jutro kasę” a ktoś odpowiada „Ja jutro wybieram się na księżyc” – nie ma to nic wspólnego z poruszanym tematem. Jest to bezwzględne złamanie maksym.

Istnieje też podział uzupełniający wyróżniający implikatury skalarne. To takie, które zawierają sformułowanie, które w jakiś sposób na jakiejś skali możemy umieścić.

Przykłady implikatur skalarnych: czasami, często, zawsze. Doinformują nas, zwiększają ilość informacji, gdy je wykorzystujemy.

„Niektórzy studenci zdali egzamin” – rozumie się przez to, że są osoby, które nie zdały.

„No świetnie, idealnie to rozlałeś” – łamanie maksymy jakości. Kłamiemy o czymś – kłamiemy, że podoba nam się jak ktoś tam coś rozlał. Normalnie to ironiczne stwierdzenie będzie rozpoznawalne przez większość, jednak czasami niektórzy nie mają tej umiejętności – szczególnie dzieci.

„Brakuje mi zielonej kredki”, odpowiedź: „Twoja siostra jest już sina z zimna” – łamanie maksymy istotności. Drugie zdanie nijak ma się do pierwszego.

„A czemu nie wybierzesz tego samochodu?”, odpowiedź: „ Mercedes to Mercedes – będąc w salonie Toyoty, mówimy o innej marce – o Mercedesie

„Aktualnie Kowalski nie ma żadnej dziewczyny”, odpowiedź: „Hmm… Ostatnio często jeździ do Nowego Targu” – te dwie odpowiedzi nie mają nic do siebie, ale wszyscy implikują z pierwszej wypowiedzi. Implikatura ze słowa „aktualnie” – kiedyś miał dziewczynę.

MAKSYMY ZWIĄZANE Z UPRZEJMOŚCIĄ

Bez pewnej uprzejmości musielibyśmy zawsze mówić prawdę i mówić wprost, co mogłoby być nieprzyjemne. Mówiąc zgodnie z maksymami Grice’a, często będziemy wywoływać uczucia negatywne. Jednak w codziennej rozmowie możemy wprowadzić pewne elementy kłamstwa.

Najczęściej dzielimy informacje na dwie kategoria mile i niemile dla odbiorcy. Żadna z maksym Grice’a nie powie nam jak skonstruować pytanie i odpowiedź. Tylko i wyłącznie poziom pragmatyczny pozwala nam skonstruować zadanie zgodnie z zasadami uprzejmości. Staramy się być grzeczni, żeby uzyskać odpowiedź. Poprzez formę grzecznościową przekazujemy dużo większą ilość informacji. Całość stosowania zasad grzeczności sprowadza się do zysków i kosztów. Osiągany zysk przez pytającego: dowiemy się gdzie coś jest, natomiast koszt: dokładamy do zdania trzy wyrazy. Po stronie mówiącego zysk: pomoże człowiekowi, natomiast koszt: ktoś się spieszy, czy nosi coś ciężkiego.

Chodzi o to, aby po stronie do której mamy pytanie, czyli osoba, do której się grzecznie zwracamy, aby poniosła jak najniższy koszt. Maksymy grzecznościowe działaj w następujący sposób: „Niech Twoja wypowiedź przyjmie taką postać, aby dać słuchaczowi maksimum korzyści, nawet jeśli wywoła maksimum kosztów dla Ciebie”. Dotyczy to konwersacji i sytuacji. Najlepsze są sytuacje, gdy obie strony czerpią korzyści.

Podział maksym grzecznościowych:

· Maksyma taktu – najczęściej pojawia się w rozkazujących wypowiedziach. Mówi: „Minimum kosztów dla słuchającego, maksimum korzyści dla słuchającego”, np. „Zjedz jeszcze jedno ciastko” – to jest dyrektywa. Liczymy, że druga osoba powie „Nie, dziękuję” – to jest korzyść potencjalna. Zastosujemy to, jeśli chcemy być grzeczni. Maksyma taktu wymusza od nas zaproponowanie drugiej osobie to ostatnie ciastko.

· Maksyma wspaniałomyślności – występuje tu bardzo podobna sytuacja jak w pierwszej z maksym. Tymże, tu nie występuje rozkaz „zjedz”, tylko oferta no. „Napiłabyś się herbaty?” - bo ja tez chce się napić.

· Maksyma aprobaty – zarzuty, pochwały są związane w wypowiedziami ekspresywnymi. Oferujemy słuchającemu minimum krytyki i maksimum pochwały, np. „Och, jakie dobre jedzenie zrobiłaś”.

· Maksyma skromności - mówi o minimum pochwały dla siebie i maksimum krytyki dla siebie, np. „To było głupie z mojej strony”.

· Maksyma zgody – to maksyma w wypowiedziach stwierdzających, opierających się na skali zgoda - niezgoda. Minimalizujemy niezgodę pomiędzy sobą i słuchającym - jak najmniej niezgody i maksymalizujemy zgodę między sobą, np. „Twój artykuł był bardzo interesujący” (mimo, iż był fatalny).

· Maksyma sympatii – wypowiedź coś stwierdza, ale na poziome życzliwości bądź niechęci w stosunku do kogoś, np. „Przykro mi, że się źle czujesz”.

Zasady grzeczności są związane z kłamaniem. Jednak nie należy ich stosować z przesadą. Należy mieć wyczucie maksym grzecznościowych.