Дамелла шиҺабетдин хӘзрӘтнеҢ мӘрсиясе

Казанда бер фазыйль¹ чыкды алмас булып,
Көнчеләре күбәйде гам-хас булып²,
Фикер җәүһәрләрен кулга элгән,
Хакыйкать диңгезендә гаувас³ булып
Мәйданда ул чыгарды артык гайрәт,
Мизмарда сабикълардан чыкды гасрәт⁴,
Хәмде лиллаһ, бу ил-җирдә бездән чыкды
Мәрҗани Шиһабетдин ахунд хәзрәт!
Караңгыда фонарьны кабызган ул,
Кайнар сөткә сары майны тамызган ул;
Сәламәтлек чишмәсеннән юллар ачып,
Хаклык елгаларын агызган ул
Сүз кузгар ул ир асыл – кирәк йирдән,
Ходаем сизгер-кыю йөрәк биргән,
Инженерлар сизмәгән йирдән казып,
Чыгарды татлы суны тирән йирдән
Болагы-саф, чәйгә һәркем су алгандай,
Хаклыкка сусаганнар куангандай;
Энҗесеннән күпме бала сөткә туеп,
Башкалар була калды су алгандай.
Хакыйкатен күргән адәм куангандай,
Галимнәргә юл күрсәтеп ту⁵ алгандай;
Көрәш мәйданына бу чыккан соң
Батырлар була калды җугалгандай.
Аңнаусыз һич кем аңа тотынмасын,
Анау-монау кеше имәс чобалгандай...
Дошманына җан аямай каршы торып,
Аның өчен көрәшчебез алгы сафдан.
Тирән уйда мөшкил⁶ чишеп калдырган ул,
Биш йөз елгы батырларны талдырган ул,
Гасырында үзенә охшаш тиңне тапмай,
Карышучы йөрәген яндырган ул...
Үтә алмыйлар эзеннән басып аның,
Китә алмыйлар юлыннан ашып аның;
Хак нурын сүндерә алмай дошманнары,
Күрә алмыйлар галәмгә фашын аның!
Аһ, дәрига⁷! Баралмадым каршына аның,
Сүзенә артыкча мин гашыйк аның...

*
Мин үзем бер дәрдемәнд⁸ диванәмен,
Кайда бер хаклык күрсәм, куанамын.
Бу затда гаҗәп хаклык күргәннән соң,
Чарасыз шул сәбәбдән хуб аламын...
Бәхетемез ачылмаган без бер фәкыйрь,
Абыруем артык юк, эшем такыр.
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым⁹ бар,
Аның да кайбер җире какыр-макыр.
Ул заман китап кайда бу замандай,
Йөримен тирән йирдән су алалмай;
Бер иптәш калын китап тотып торса,
Кызыгып, мин фәкыйрьнең күзе аландай.
Үгәй ана кулында ятим калдым,
Андан да бик эрәтем китеп калдым.
Өстемдә керле күлмәк, ертык чалбар,
Кайда мелла бар дисә,-йитеп бардым.
Фәкыйрьлектән артык фән күрә алмадык,
Шәһәр, чыгып, ерак юлга йөрә алмадык;
Мәргәннәрне танырлык хәлемез бар,
Шул сәбәбдән сабыр кылып тора алмадык.
Аз гына дәресем бар кыш вакытда,
Китап карау-гадәтемез буш вакытда;
Бездән дә фәйзъ бабы¹⁰ бикләнгән юк –
Аңлыймыз кәеф килгән хуш вакытда...

*
Сүз чыгар шагыйрьләрдән хикмәт берлән,
Анчә күз алартмаңыз хиддәт¹¹ берлән...
Һәр фәндә шигырь менән китаб тулы,
Карасак, ияләре нинди олы!..
Шигырь дөрест – нәсыйхәтне хамил булса¹²,
Иясе кадәри халь гамил булса¹³;
Ишеткән адәмнәрне елаткандай,
Вәгазь менән гыйбрәтне шамил булса¹⁴.
Киткәннәр нинди ирләр гәүһәр сачып,
Аларның эшләренең юлы ачык.
Гаҗәеб кыйммәт әсәр калдырганнар,
Хикмәт хәзинәсеннән юллар ачып.

*
Бөрадәр, сезгә үтенәм сәлам язып,
Күзең сал: Мәрҗани-ул Тимер казык¹⁵!
Булмаса, кыйбла тапмай адашырсың,
Караңгыда җүн белмәй юлдан язып!
Имгәнеп, коры, бушка азапланма,
Бакыр чыкмас урындан алтын казып!..
Керләсәң – һәр нәрсәне карайтырсың,
Көнчесез андый фазыйль ничек торсын?
Истамбул, Мисыр, Шамда¹⁶ тиңдәше юк,-
Кышкар, Казан, Дагыстан болай торсын!

*
Курса хәзрәт¹⁷ алардан борын булган,
Мактауга ул бер лаек урын булган,
Ул, мәрхүм, Мәрҗанидәй мәфтүн булып¹⁸,
Күп галим ул газизгә кырын булган...

*
Адәм камил булмады кайнап пешмәй,
Мәхәббәт касәсеннән шәраб эчмәй.
Дошманнар тозагыны салып карый –
Тургайның тозагына лачын төшмәй.
Һавада ул бер шоңкар, әйләнә очкан,
Без йөрәмез кара коштай эзләп тычкан...
Без сатдык меллалыкның коры атын¹⁹,
Бездән артык яулыклы дөрест хатын;
Күңлемезне бер сындырып еламаймыз,
Уйланып гарасатның вәкафатын²⁰.
Ашкан бер галим чыкса – яманлаймыз,
Мәҗлесне гайбәт илән тәмамлаймыз;
Эшемез – йә мыскыллау, яисә хурлау,
Үземезне һәр гаебдән амандаймыз²¹.
Яхшыны сүккән илән аты китмәс,
Яман сүзнең күңелдән даты²² китмәс;
Саф алтынны нәҗескә буяу илән
Нәҗес китәр, алтынның заты китмәс!
Кыйшык ук, аткан менән, туры китмәс,
Күңелдән яман сүзнең куры²³ китмәс,
Котырган эт һава карап өргән менән,
Асманда²⁴ торган айның нуры китмәс!

* * *
Иң әүвәл кирәк нәрсә – иман дигән,
Ахирәт эшләренә инан дигән;
"Хода кичәр" дигән менән эш бетмәйде,
Иман шартын өйрәнмәсә – Ибан дигән²⁵.
Икенче кыйммәт нәрсә – күңел дигән,
Күңле бозык адәмнән түңел²⁶ дигән;
Бозыкка җир өстеннән асты артык,
Булмаса күңел таза – күмел дигән!
Өченче кыйммәт нәрсә-гакыл дигән,
Гакылсызда тәүфыйк ягы такыр дигән;
Аз эшкә ачуланып, динен бозар,
Иманын көферлеккә сатыр дигән.
Дүртенче кыйммәт нәрсә-шөкер²⁷ дигән,
Нигъмәткә шөкерсезлек-көфер дигән;
Җаткан җирдән "Ходай кичәр" дигән-хурлык,
Сәбәб эзләп, төз җул менән җөгер дигән!
Бишенче кыйммәт нәрсә – әдәб дигән,
Әдәб дигән – мәхәббәткә сәбәб дигән;
Көферлек әдәбледә тормагандай,
Әдәбсездә иман тору гаҗәб дигән
Алтынчы кыйммәт нәрсә – сабыр дигән,
Сабыр кеше морадын табыр дигән;
Һәр эшдә сабырсызның төбе – хурлык,
Сабырсызлык башка бәла салыр дигән!..

* * *
Иң әүвәл пакьлау кирәк эчнең керен,
Эчтә тулып җатмасын сасык эрен.
Аһ, дәрига! Эч тазарсын, эч тазарсын, –
Булмаса, файда бирмәс коры белем!

* * *
Бирелдем мин яшьлегемдә угрылыкка²⁸,
Бу очратды мине бик зур ким-хурлыкка.
Нәтиҗәдә Акмулла дип исем алдым²⁹,
Бу исем бүләк булмыш тугрылыкка.

* * *
Халь килсә, төрле фәнне күргән яхшы,
Камилләр катарына³⁰ кергән яхшы,
Урысча укып кына түгел белмәк-
Халь килсә, французча белгән яхшы!