Дүртенче бүлек тәмам.

СУГЫШ ЧУКМАРЛАРЫ.

ДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК.

1.

Беркехан сөйләп китте:

- Җыелган байлыкны Монголиядан Кытайга Толуйның баласы Худулайхан ташый, билгеле бу. Мин Худулайның энесе Аригбуга яклы булдым, тик Худулайхан җиңде шул, ә җингәннәрне тимиләр дә, хурламыйлар да. Аригбуга үз гәскәре белән, Худулайхан үз гәскәре белән икесе ике якта яр буена сугышка әзерләнеп басканнар алар. Ике гәскәр бер чамада утызар мең булган. Шунда Аригбуга абыйсы Худулайханга чокырда икесе бергә утыргач әйтә:

- Сугышчыларның үлемен теләмим, әйдә болай эшлик. Иртәгә иртән кояш чыкканда очрашыйк шушында, күрәсең бит, матур урын, яшеллек. Икәү генә бергә бер сугышырбыз, кайсыбыз үлә, яр өстендә хөрмәтләп күмәрбез. Җиңгән батырга җиңелгәннең гәскәре кушылыр. Килештекме?!” Худулайхан уйланып калган. Ул энесенә әйткән:

- Әгәр мин тик үзем генә сугышырга чыксам, Аригбуга, син яшь, таза, җитез, бик каты сугышырга өйрәнеп әзерләнгәнсең. Син, әлбиттә, җиңәсең, мине үтерәсең. Ә инде риза булмасам, синең гәскәреңне минем гәскәр җиңәячәк, мин беләм. Сезнекеләр бит сугышып өйрәнмәгән, аудан башка ни күргән! Синең сугышчылар куян, пошый, бүре күргән һәм үтергән, ә минем меңләгән кытай сугышчыларын үтергән “корыч”ка әйләнгән сугышчылар. Әлбәттә минем гәскәр сезнекеләрне пыр туздыра. Мин шулай да уйлаган идем инде, Аругбуга. Хәйләкәр булып чыктың Аригбуга туганым. Синең сугышчыларың шушы теләгеңне белә, сүз дә юк! Мин ятка калам, әгәр риза булмасам. Миңа ышаныч югала. “Курыкты, Худулайхан энесеннән! Күпме сугышчы бу сугышта үлде”- диячәкләр. Бөтен Каракорум шәһәре түгел, бөтен ил беләчәк бу турда, бу хурлык! Тик өч яшь аера безне, буйга-сыңга бер, тик мин гәүдәгә тупас күренәм. Юк, миңа синең белән риза булырга туры килә. Хөрмәтләп күмсәгез шушы матур яр өстендә, агач утыртсагыз каберемә, шул агачта кошлар “син дөрес эшләдең, син күпме сугышчыларны саклап калдың,”- диеп сайрарлар! Хатыным балаларым белән килеп, шушы чирәмгә утырып мине искә алырлар, шулай бит Аригбуга?

- Әгәр мин үлсәм, Худулай, синдә шулай хөрмәт белән күмәрсең, агач утыртырсың. Тик чыршы агачын утыртырсың. Чыршы кышында яшел, мин чыршы яратам.

- Исеңдәме бала чаклар, Аригбуга? Нинди күңелле чаклар иде.

- Исемдә, Худулай, исемдә,- диеп әйтте дә уфтанып тирән сулыш алды. - Ә син ялгышасың, синең гәскәр ял итмәгән, мин үз гәскәрем белән каршы чыктым, Каракорум башкаласына сезне керттермәдем, ял итәргә дә бирмәдем. Минем гәскәр, үзең күрәсең, синең гәскәргә карый күп. Тик күп сугышчы үлеп, шушы чокорда ятып калачак. Икебез дә яхшы беләбез. Сине Курултайда башта Кааган итеп сайладылар, сүз юк, тик вакыт үтте. Хәзер безгә аерым яшәргә мөмкинлек юк булачак, баребер сугышырга туры киләчәк. Ике Кааган донъяда булмый.

Әйт әле, кайдан белдең минем гәскәр җыйганны, синең белән мин сугышырга әзерләнгәнне кайдан белдең?

- Хатыным өч мәртәбә хәбәр җибәрде. Ярар, иртәгә кояш чыкканда шушында очрашабыз. Синдә мин, икәү генә сугышырбыз! Гәскәр ике яктан да күреп торсын. Иртәнгә кадәр, Аригбуга!

- Худулай, соңгы тапкыр кочаклашып, саубуллашыйк!?

- Юк, туган, аркага хәнҗәрең кергәнне теләмим. Минем әле планнар зур киләчәктә.

Иртән Худулайхан уянганда әле кояш чыкмаган иде. Салкын һава тынны шунда ук кысты күкрәкне. Сугышчылар ничек туры килде, шулай ачык һавада үлән өстендә йоклыйлар иде. Тәннәрне яздырып бер тын йөгереп алды, иелгәләп, сикергәләп, тирә якка гәүдәсен боргалап куйды. Аннан карап торган нукерына ымлап кына куйды, тегесе киемнәрен күтәреп, янына йөгереп килеп җитте.

Яр буена барып, сугыш булачак җиргә Худулай озак кына карап торды. Теге якта ярның өстендә Аригбуганың гәскәре тезелә башлады. Ашыкмый гына кире кайтты да, Худулай аты янына килде. Ат алда нәрсә булагачагын белгән кебек күзләре белән Худулайга карап торды. Пошкырып куйды, “әйдә, Хуҗа, менеп утыр, мин әзер”,- дигән сүзе булып тойды Худулай.

Сугышчылары торганнар, әзерләнеп маташтылар. Бер тавыш юк, үз эшләре белән мавык иделәр. Һәрберсенең эчләре пошты, алда нәрсә булып бетәр бүген!

Тезелеп ярның бу ягына басканда, кояш чыгып килә иде. Худулай Аригбуганы чирәмдә утырган килеш уйланып утырганын күрде.

- Сәлам, Аригбуга!?

- Хәлләр ничек, Худулай,- диеп кычкырды. – Башлыйбызмы?!

Ярдан атларга атламыйча гына төштеләр дә атларына сикереп менеп утырдылар. Икеседә җәядән бер-берсенә төзәп укларын җибәрделәр. Икеседә уклардан иелеп калдылар. Атлар бик каты чабып бер-берсенә ташландылар. Икеседә кылычларын чыгарган килеш шундый көч белән бәрделәр, Худулай авыр гәүдәсе белән җиргә барып төште. Тиз генә торып ярдан өскә табан бар көченә йөгерә башлады. Инде аты белән Аригбуга тиз борылып Худулай артыннан килеп җитте. Шул вакытта Худулай кинәт борылды да атның алдына башыннан бөтен көченә этеп җибәрде. Ат акырып пошкорып җибәрде, арт аяклары тотмады, егылды. Аригбуга аска таба тәгәрәп китте. Кылычын бик каты кысып тоткан килеш сикереп торды. Худулай инде янында иде.

Шулай итеп сугышып киттеләр. Көндезгә табан икесе дә арый башладылар. Җитезлекләре кәмеде, тик берсе дә туктарга уйламады. Авызлары кипте, көчләре калмады. Бер сүзсез икесе ике якка киттеләр. Ике яктан да су савытын күтәреп йөгереп сугышчылары төштеләр. Утырган килеш туганнарның икесе дә туктаусыз су эчәргә тотындылар. Берсе берсенә аз гына карап утырдылар, көч белән урыннарыннан бастылар һәм тагын берсенә берсе якыннаша башладылар. Тагын сугыш башланды. Әле берсе, әле икенчесе барып егыла, тик берсенең дә үләргә ризалыгы юк. Икесенең дә башларындагы киемнәре инде күптәннән юк. Башлыклар аунап ята, кылычлары пычкы теше кебек булып бетсә дә, икесенеке дә сынмаган. Берсе егылса икенчесе елмаеп карый, икенчесе егылса беренчесе елмаеп карый. Елга булып битләрдән су ага. Ике кат тиредән тегелгән өс киеме, ефәктән күлмәк тәнне шул кадәр кыздыра ки, тир төрле яклап ыштан эченә “елга” кебек агып керде.

Кояшның кыздырганына икесенең дә ачуы чыга иде.

Худулай бирелә башлады, кабат-кабат егылып китте. Өстән кылыч көч белән кылычка бәрелде, тик тиз генә торырга берничек Худулай булдырырга өлгәшмәде. Аригбуга азакы мәртәбәсен өскә кылычын күтәрде, бу юлы Худулайның башы ярылырга тиеш иде. Тик алай булып чыкмады, Худулай белде үләсен. Шуңада соңгы көчен куеп кунычыннан хәнҗәрен тиз генә чыгарды да, бер кырыйдан Аригбуганың корсагына батырды. Кылычы күтәрелгән килеш Аригбуга үзенең ялгышканын аңлады. Башта ул Худулайның йөзенә карады, аннан хәнҗәрнең кул тоткасына карады. Худулайның йөзендә бер елмаю күренмәде, киресенчә, йөзе кот очкыч булып күренде. Аригбуга егылды, аның өч сугышчысы инде янында иде. Худулай кылычын читкә ташлады, көчкә торып туганының янына килде. Тезләнде һәм “туганым минем, гафу ит! Мин сине тик яраларга гына теләгән идем,”- диеп әйтте дә янына бер рәттән ятты, Аригбуганың битләрен сыйпады. Худулайның битендә пычрак тир белән бергә яше акты, битләре җир белән пычранып беткән. “Аригбуга-а-а!”-диеп җаннарны яндырып акырып җибәрде. Хәнҗәрне чыгармыйча тиз генә әзерләнгән яралы кеше ташый торган савытка күтәреп салдылар да алып киттеләр. Аригбуга әле исән иде. Худулай яткан урынында йокыга китте. Янында сакчылары бер сүз әйтмичә, чирәмдә утыра бирделәр. Иртән уянганда инде кояш күтәрелгән иде. Корсагында “бүреләр улый”, биктә тамагы ачкан иде, эчәсе килә. Монголияда Каракорум башкаласыннан ерак түгел менә шундый хәлләр булды.

Беркехан сөйләүдән туктады.

Батухан шунда булган бер башлы егетеннән ишеткән иде бу сугышны. Берсүзсез ышанды ул. Батухан белә, аларда ике туган бергә үскәннәр, өч яшьтә башта читәннән ясалган савыт эчендә ат сыртында көннең буена йөртеп өйрәткәннәр. Биш яшьтә инде бала үзе йөгәнне тотып атта чаба башлый. Уйлап кара инде, бала көннең буена зур читлек эчендә тирә якка карап ат өстендә йөрсен!? Ә хуҗасы атны йөгәннән тотып икенче кулына таяк тотып көтү көткән. Сарыклар, сыерлар, үгезләр көтүе көткәннәр. Бала еламаса, ашарына да бирүче юк. Көтүче үзе ашарга утырса, шунда гына баланы төшереп тамагын туйдыра, ыштаннарын алыштыра, сөт эчертә, ботка белән тамагын туйдыра. Батуныңда энесе Берке белән сугышып үскәне исенә төште.

- Үскәнем Берке! Рәхмәт сиңа.

2.

(еврей - сущ яһүд; еврейский - пр яһүд, яһүди # Еврейский народ - Яһүд халкы; иуда - хыянәтче)

- Вәсиль, син сөйләгән идең, Мәскәү шәһәрендә тугансың, хахоллар әйтмешли син “мәскит”, “кацап”. Вәсиль, син сөйлә әле, күп беләсең син шундый сорауларга, кемнәр алар “еврәй халыклары”?!

- Егетләр, нигә Табол шәһәрендә черки юк, ә менә якындагы урманда түзеп булмый, черки синең каныңны эчә?!

- Әллә шуныда беләсең?

- Беләм, мин бит сораштырам да истә калдырам! Шәһәрдә дә агачлар күп, күрәсез! Тик бер төрле агач үсә, черки яратмый. Алар ул агач яныннан кача!

- Син без сораганга җавап бир башта, иртәгә черкине нигә курыкканны сорарбыз.

- Урыс диеп әйткәннәр, чөнки безнең “русые волосы”, чәчләр соры, белдегезме, күзләр зәңгәр төстә?! Ә мин бик белмим еврәйләрне, тик бер язучы Антон исемле абзый миңа сөйләде шуны алар турында. Ул әйтмешли, бик башлы, бик хәйләкәр алар, бөтен илгә таралган, үз иле булмаган еврәй халкы. Яшь чагында язучы Антон Владимир исемле бер бай кешедә эшләгән. Көннәрнең берендә сирәк үскән озын сакаллы,

зур кара эшләпә кигән, ә ике яклап үрелгән чыбыркы очы кебек чәче кара эшләпә астыннан төшкән Антонның хуҗасы Владимир дигән Мәскәүдә яшәгән бай кешегә шундый кеше килеп керә. Эшләпәсен салганда, гафу үтенгәндәй, башын игән, исәннәшкән. Башында тагын бәләкәй, түгәрәк ак түбәтәйне Антон күреп калган. Ул аларда “кипа” диелеп атала. Бу еврей эш сорап кергән икән, елмая-елмая, “мин барсын беләм сезнең хуҗалыкта! Сезнең тикшереп торучы Иван инде карт, шуның урынына мине куегызчы? Дөнъяларыгыз тагын да баеп китәр, матур тормыш күрерсез,”- дигән. Тик Владимир әйткән, “Дөрес әйтәсең, Иван картайды, тик миңа “иуда” кирәкми! Булсаң иде православный урыс, бәлки мөселман татары, католик та ярый, алар тырыш халык, шуңа күрә алыр идем эшкә”. Өч айда үтми, шул ук еврей кабат кергән. Әйтә икән, “мин хәзер иуда түгел, православный, хәзер Иван исемем, Владимир улы буламын. Инде ялварып сорыймын, алыгыз мине эшкә, үкенмәссез?! Менә

ышаныч кагәзе, патриархның тамгасы да бар?!”

“Ярар, Иванга ярдәмче булырсың башта. Ничек бит үзеңне күрсәтәсең, шулай акчасын түләрмен.” Тик укый да, яза да белмәгән еврей Иванны үгетләп үзенең айлык акчасын икегә бүлеп тагын укый, яза белгән үзенә ышанычлы эшче ала. Ярты елдан Мәскәү имамы Иван үлә, аның урынына еврәй Иван Владимир улы кала. Хуҗа Владимир тырышып эшләгәнен күрә, гел кайгыртып йә тегеләй, йә болай дигән булып хуҗага нидер сөйли. Шулай якыннашып китә. Аннан иуда Иван Владимир улы тагын бер еврейны ала, улда православный, исеме урысныкы, беләсезме?! Патриархтан тамга куелган кагәзе бар. Улда яза да, укый да белмәгән, тик бик хәйләкәр еврей була. Бик тиз хуҗа Владимирның ике малае беләндә дуслаша. Тик ярты елда үтми кече малае үлеп китә, ә инде бер ел үтми, икенче зур малае чирләп үлеп китә. Давалаучы икесендә дә “рак чире” дигән карар бирә. Тагын бер ел үткәч хуҗа үлеп китә. Тик менә билгесез, ник хуҗаның донъясы нотариус тамгасы белән кагәзгә язылган еврей Владимир улы Иванга кала?! Еврей Иван эшкә алган дусты, теге еврей, нотариуста хуҗа булып китә. Үзе янына нотариус еврей бер урысны ала, ул укый һәм яза белә, һәм тагын бер еврейны ала. Анысы җан сакчысы булып китә.

Ярты елдан озакта үтми, давалаучының хуҗасы булып еврей килә. Патриархтан тамга сугылган кагәз. Кайдандыр тамга сугылган, янәсе ул зур давалаучы дигән кагәзен дә күрсәткән. Тик бердә кешене давалаганын күргәннәре булмаган халыкның. Ул да җан сакчысы итеп тагын бер еврейны эшкә алган.

Еврәй халкы урман кисми, агач ташып, аны кисеп, утын ярмый, мөрҗә чистартып йөрми, көтү көтми, мал карамый. Беләсезме, алар авыр эш эшли белмиләр дә, эшләмиләр дә. Еврәй ир-атлар еврәй хатын-кызларына өйләнмиләр, беләсезме ни өчен?! Хатын-кызлары ашарга пешерә белмиләр дә, теләмиләр дә. Тик менә хатын-кызлары урыска кияүгә чыгарга теләгән, бик байда булмасын, әйтик, тик ул урыс булсын, беләсезме шуны?! Тик матур киемнәргә, кыйммәтле бизәк ташларга аларның ушы киткән. Ул хатынга бирелгән акчага алар үзләренә кемнедер башта тик ашарга әзерләүче итеп алган, ә соңгарак үтенеп-елмаеп өстәлгә ашарга китерүен үкенгән, ә соңыннан өстәл җыештырырга үтенеп-елмаеп сораган. Шулай хезмәтче булып китә шул ук аз гына түләнелгән акчага. Хезмәтчегә урыс хуҗа җәлләп акча өсти, тик еврей хатыны үтенеп-елмаеп идәннедә юарга куша. Еврәйның хатын-кызлары шулай итеп юк акчага үзләренә хезмәтче алып эшләткәннәр, ә ул юк акчасын кире бирсә, еврей хатыны аны ашаткан. Аннан хәйләкәрлек белән керләрен юдырткан, үзен юындырткан, мал караткан, сыер саудырган, ул хезмәтче урыс хатыны чөнки эшли белгән! Бер надан еврәй хатын, хәйләкәрлек белән зур хуҗага әверелә. Тик син аны бер күрүдә аңламассың, еврәймы ул, түгелме, тик алар менә үзләре бер-берсен бер карауда еврәй икәнен берсүзсез таныйлар. Еврәй еврәйны алдый алмаган. Менә шундый нәсел бар. Иуда ул урыс ни, поляк ни, татар ни,- баребер иуда. Халык аларны “җиды” дигәннәр. Иманнары аларның православный, мөселман, католик булсын, алар баребер иуда! Аларның авыр эшкә кулы бармый, тик пычрак эшкә, әйтик кеше үтерү, кеше интектерү, алардан көлү, ирләре яшь малайларны көчләп бозу, калган төрле начар эшкә бик зур сәләтле. Язучы Антон еврәй Иванда озак эшләгән. Зур шәһәр хуҗаларына башлы һәм ышанычлы кешеләрен зарлау, эләкләү, хурлау хатлары яздырган Антоннан иуда. Инде туганнарына урысны булдыксыз, пычрак халык итеп хат язган. Эшкә чакырган, яхшы эш урыннарын еврей Иван дусларына әзерләгән. Укый-яза торган урыс белемчеләрне икенче түбән дәрәҗәгә төшергән, алар шул ук эштә калса да, еврәйларга буйсынганнар, тик эш хакы кәмегән.

Еврейларның чукыну урыны таш стена Ничек иуда үзенең алласына табына, беләсезме, юк! Алар таштан биек итеп стена ясыйлар, шул стенага башларын бәрә-бәрә үзләренең иуда язмасын яттан укыйлар. Шулай миңгерәү булганчы алар бертуктаусыз башларын шул стенага бәрәләр. Ул бүген мөселман, бәләкәй ак төбәтәен киядә иртәгә иуда! Вәт шулай, вәт шундый халык. Кирәк икән, алар күтеңне ялый, ә соңыннан, кирәкмисең икән, күтеңә үзенең төчтиен тыга, синең битеңә төкерә, синнән көлә, синең йөзеңне мәтегә буяй, ә теләсә хәттә тукмап үтерә, син тора-бара аның колы чөнки! Еврәйлар урыс хатыннарына бала ясаганнар, чиркәүгә кирәк чагында барырга ятсынмаганнар. Алар зур шәһәрдә, матур һәм зур йортта яшәргә булыр өчен, хуҗасын күз дә йоммыйча бер төрле рәхәтлек белән үтергәннәр. Озак та үтмәс, бөтен донъяга алар хуҗа булырлар!

Еврей башында «кипа» христос - фәрештә

Тында алмый тыңлаган шул чак Шамсулла исенә төшереп Вәсильгә кушылды:

- Себер тартар шаманы Салман бабай әйткән: “Киләчәктә, кайчанда булса, Ак Орда һәм улус Дҗучи бетәячәк! Тик аңа бүтән ил түгел, халыкның эчке кәнәгәтлектән дә түгел, ә алтын гаилә оныклары Чингизхан нәселе Ясаны үтәми башлар, ә киресенчә, бер-берсе белән җир өчен сугыша башлар. Шуның белән алтын гаилә таркалыр. Ак Орда мәскитләргә калыр, шулай булса да, озакка түгел, мәскитләрнең баш кешеләрендә бөтенесендә иуда каны булганнар хәйлә белән Мәскәү донъясын үзенә буйсындырыр. Мәскитләр үзләрен урыс диеп атар. Тагында урысларны бик күп еллар авыр тормыш көтәр, яхшы яшәгән чаклар онтылыр. Еврәй каны булган урыс икенче чиста урыс халкын талар, кыйнар, үтерер. Бүтән минем күз алдына Алтын Орда җирендә бер яхшылык күренмәде, алда буласы күп гасырлар караңгы күренде”- дигән. Батухан бу турда үзе барып белешкән, беләсезме егетләр.

Еврей баш киеме “штраймл”

Шул вакыт Алтан килеп керде. Барысы да әле тын алмыйчы Вәсильне тыңлаган, уйдан исерек башлары белән бик тиз айный алмый тордылар.

- Сезгә ни булды? Әллә җеннәр куркыттымы сезне! Эй, эй, сез нәрсә?!

- Хуҗа, ачуланма, без еврейлар турында Вәсильнең әкиятен тыңладык.

- Беләм мин ул еврейлар турында. Миндә бер еврей малае хезмәт итә иде. Булыр шундый ялагай, барысын күрә, барысы начар! Кем кайда булган, кем нәрсә эшләгән, кайсы сугышчы ничек кызы була торып икенче кызны үпкән, кем кем белән йоклаган, барысын эләкләр иде. Унбашы булырга үтенә иде, ә үзенең бер яктан сәләте юк! Соңыннан меңбашы Актарханга мине эләкләмәче булган, ялагайлана башлаган аңа, ә инде еврей икәнен белгәч, башын Актархан үзе чабып өзгән дә куйган.

Кем миңа әйтер, чегән белән еврей нәрсәсе белән аерылып тора? Әйт Вәсиль, сиңа сүз бирелә.

- Еврейлар ир-атлары печелгән, мөселман кебек. Ә чегәннәр юк. Чегәннәр хатыннары биш кат ефәк, матур, озын күлмәк кигәннәр, муеннарында матур, кыйммәтле алтын чылбырдан муенча булыр, кыйммәтле ташлардан алтыннан балдаклар. Анысы еврей халкында да бар юкса, кешесен үтереп булсада алып таккан. Чегәннәр халыкны алдаган, тик кеше үтерү аларда гонаһ саналган. Чегәннәр алдаганнар да киткәннәр, ә еврей халкы чит халыктан көлгән, интектерергә яраткан, донъясын үз иткән. Начары еврей халкы, минемчә. Еврәйләр Иусус Христосны агачтан ясалган зур католик тәресенә кулларын, аякларын кадаклаганнар да җиргә утыртып куйганнар һәм халык тимәсен өчен ике көн саклаганнар. Түзмәгәннәр, сөңге белән Иусусның йөрәген кадап үтерәләр, чөнки бик каты яңгыр ява башлаган.

- Нигә шулай еврәйләр Иусусны шулай яман көлеп үтергәннәр?

- Йврәйләр әйтәләр, янәсе бар халыкның гонаһларын үзенә алган, ул кабат кешегә әверелеп терелгән һәм гомер буе Тәүрат язган (часть библии).

- Булды ул хәл, тик эш көттерми безне, ә эш күп бүген! Бергәләп уйларга кирәк булыр. Башта көндезге ашны ашарга барыйк, аннан кире килербез.

3.

Тамакны туйдыргач, бик иренеп кенә кире кайттылар. Озын өстәл артына тезелеп утырдылар. Алтанхан алдагы урынга утырды.

- Мин бүгеннән барыгызга йөкләмә бирермен, үтәргә тырышырсыз. Йөзбашы Аспарух һәм йөзбашы Шамсулла, сез сугышчыларны өйрәтерсез. Аларны бик яхшы өйрәтергә кирәк, безгә аларның алдагы вакытта сугыша булу сәләтлеге кирәк. Мин ишеттем, кайдадыр хахол казаклары оясы бар, алар ефәк юлында Каракорумга бара торган кәрванга һөҗүм ясаганнар, йөзләгән атларның хуҗалары юк, сугышта имгәнгән уннан артык яралы кешеләр юк булган. Юк булган арбалы атлар, андагы байлыклар. Каракорумда шул турыда Корылтай җыелган, Батуханга кисәтү җибәргәннәр. Каракорумнан ефәк ситсалар, порох, сөңге, ук очлары, кылычлар, хәнҗәрләр, тагын анда җиһаз әйберләр, бүләкләр кәрваны югалган. Шулай булгач, безгә ниндидер хахол казак сугышчыларын табып, тар-мар итәргә дигән хәбәр килде. Әле вакыт бар безнең, кәрван бу якларда әлегә булмаячак, тышта кыш җитә, үзегез аңлыйсыз.

- Аңлашылды, Хуҗа! Сугышчыларны яхшырак биетергә туры килер.

Аспарухта сүзгә килеп:

- Хуҗа, бәлкем сугыш уеннарын бер-ике сәгатькә артыгырак сузаргадыр.

- Минемчә, иртәрәк башларгадыр? Анысын егетләр үзегез карарсыз. Өйрәнгәндә авыр булса, сугышканда җиңел булыр. Әйбәтләп аңлатыгыз, һәр берсе белән аерым сөйләшеп аларның уйларын белегез. Барысы да сугыш уеннары бик тә кирәк икәнен аңласын. Араларында аучылар, балыкчылар бар, аларны бик кысмагыз. Шул рәвештә, ике көнгә һәм төнгә бер мәртәбә ауга йөрсеннәр. Ничек бара уеннар, Шамсулла, син бит гел шулар янында.

- Хуҗа, бик яхшыдан түгел, алар бездән калыша, биктә калыша. Булгарда безнең сугышчылар яхшы белә сугыш уеннарын. Аннан өстендәге киемнәр күбесенең инде искергән, бер мәртәбә матур сугышчы киемнәрен киеп килергә кушкан идем, аптырадым. Уйнарга кигән фуфайкалары яңарак. Кораллары да инде кайчан бирелгән, кайсыныкы тутыккан, кайсыныкы ватылган, кайсыныкы искергән, күптәннән андый корал юк. Яңартасы бар.

- Аңлашылды, баребер шулай да дәвам итегез. Безгә батырлар кирәк. Атларны бүреләрдән курыкмаска да бит әле өйрәтергә кирәк. Атлар бит бүре тиресеннән тегелгән киемне дә яратмый. Сез беләсез, бүредән курыкмаска ничек өйрәтергә, аннан сызгырып очкан уклардан да куркалардыр, бу якта аны белмиләр. Балта, пычкы осталарыннан белгәннәрне табырга кирәк булыр, өч-дүрт ук табылыр үрнәккә, бирегез аларга, өйрәнсеннәр. Раид, бу эш сиңа җөкләтелә. Ук ясаучы балта осталары үз өйләрендә булышсыннар, кешеләр белмәсен. Ук очлары дүрт капчык бар, җитә ул безгә.

Бахтыяр, син берәр аучы белән тирә яктагы аучылар өйләрен йөреп чык, сорашып барысын да белеш. Берәр хатын-кыз да алыгыз, ул өйләрдә тәртип булырга тиеш. Савыт-сабалар чиста булырга тиеш, идәннәр юылган булсын, мичләргә, мөрҗәләргә ихтирам ит, корымнан чистарттыр. Бер заман төтен мөрҗәдән үтмәгән, аучы бер көн ушына килми яткан, ярар әле уянып чыгып өлгәшкән.

- Аңлашылды, Хуҗа, барысы үтәлер.

- Унбашы Рәшит син Табол шәһәренең булган һәр хуҗалыкны карап чыгарсың. Өйләр күп, тик ашыкмый гына бар бүлмәләрне карарсыз ике сугышчың белән, чөнки ут чыккан, янгын бер елда биш йортны яндырган. Бер гаилә янып үлгән, төтенгә тончыкканнар күрәсең. Үзегез белән амбар китабы алыгыз, барысында язырсыз.

Иртәгә дә иртән шулай эшләрбез. Җәлил син минем белән булырсың.

Йөзбашлары Йондыбатыр, Саид, Раид, сезгә биктә кирәкле авыр эш кушам! Аерым сөйләшербез.

Йөзбашы Шамсулла шунда ук торды да ишеккә таба юнәлде. Артыннан йөзбашлары Аспарух, Алексей, Самат, Салихҗан, Санҗар, Бахтыяр һәм унбашлары Рәшит, Вәсиль, Җәлил, Җәүдәт, Азамат, Форухар, чыгып киттеләр. Икенче бүлмәгә кереп сәкегә менеп утырдылар. Барысы Вәсильгә карап тора башладылар. Вәсиль түзә алмады:

- Сез, нәрсә, мине ач күзләрегез белән айкыйсыз?! Мин сезгә ыҗдаһа түгел ич!

- Түгел, түгел, тынычлан, Вәсиль! Тик син безгә әйт әле, бер дә сиңа Алтан Хуҗа бернинди боерык бирмәде, нигә? Бәлкем син күпне беләсең, шуңадыр?!

Барысы көлеп җибәрде. Җәлил бүтәннәр туктагачта, шаркылдап көлүен дәвам итте.

- Син, унбашы Җәлил, нигә әле рәхәтләндең? Син алланың кашка тәкәсе әллә?! Нигә сиңа бер генә дә боерык бирми, ә?! Хәйләкәр син, беләм, ай, хәйләкәр!!!

Бу вакытта күрше бүлмәдә Йондыбатыр, Саид, Раид өстәл артында тын калып Алтанга карап тордылар.

- Сезгә иртәгә иртән “Биек тау” авылына китәргә кирәк булыр. Таболга килгәндә без ул авылда булдык. Без башта “Салкын чишмә” авылында булдык, исегезгә төштеме?!

- Истә, Хуҗа! Хәбәр йортында кундык, утыз чакырым чамасы бардыр моннан. Зур авыл.

- Бер казак качып килгән, сатлык җан инде дөресе. Барысын сөйләгән; ничек алар Батуханның Каракорумга барган, Каракорумнан килгән кәрванына һөҗем ясаганнар. Аларның бар кешеләрен үтереп урман эчендәге чокырга ыргытканнар, атлары белән арбадагы йөкләрне үзләренең урмандагы ояларына алып киткәннәр. Алар хәбәр йөртә торган йортларда сатлык җаннардан сораштырып, барысын белеп торганнар. Әле казак сатлык җаны шунда “Биек тау” авылында үз кешеләреннән качып ята. Барыр урыны юк. Бер бүлмәдә бикләп тоталар. Йондыбатыр, син фуфайка, киез итек, бүрек киярсең, янәсе син кулга төшерелгән, әйтик өч кеше үтергән ир кеше булып кыланырсың. Күз төбеңә берәр мәртәбә “ямарга” туры килер, кара янган булса, ышаныр ул казак. Аның янына керткәндә сугышкан бул Саид һәм Раид белән, “үтерәм сезне,”-диеп акырырсың. Белешерсең, кем ул казак, кайдан, нәрсәгә качкан, бергә бу авылдан качсалар, ничек, алар анда, казакларның ояларында яши алырлармы? Атлар, кораллар, тагын азык-төлек алып казак белән качарсыз, әгәр кирәк булса, Йондыбатыр. Саид һәм Раид сезгә белдермичә мөмкинлек бирер. “Биек тау” авылына үзегез белән сугышчылар алыгыз. Белеп булмый, юл ул “бер битен күрсәтсә, ун күтен күрсәтер,”- дигәннәр карт кешеләр. Кышка керәбез, бүреләр ачлыктан сезгә ташланырга мөмкин. Аңлашылдымы хәзер?!

- Барысы Сез әйткәнчә булыр, Хуҗа, тыныч булыгыз!

- Әгәр инде казак оясына бармаска булсаң, Йондыбатыр, барысыда расланса, сатлык җанны монда алып кайтырсыз. Ул аларның оясында күпме сугышчы, күпме хатын-кызлар, ничек йортлары ясалган, барысын белергә иде. Ярар, барысы аңлашылды бугай. Саид, бар уннап сугышчы сора Шамсулладан. Җәлил монда керсен әле.

Өчеседә башын иеп алдыларда, чыгып киттеләр.

Җәлил килеп керде.

- Тыңлыйм, Хуҗа, ни боерасың?!

- Кит инде, Җәлил, рәсми кыланма!

Саид шат иде. Ничек ул шатланмасын, “Биек тау” авылында ул бер чибәре белән танышкан иде. Ул вакытта кичен урамга чыкты, тыныч, матур кич иде. Авыл зур булсада, Саид юлдан үзедә нишләптер авылның очына таба китте. Барлыгы ике-өч өй алда калган иде, шул вакытта, караса, капка төбендә бер егет белән бер кыз көлешә-көлешә сөйләшәләр иде. Шул вакыт кызкай:

- Әй, сугышчы, коралларың кая? Бездә егетләр усал, кыйнап ташласалар, нәрсә әйтерсең Патшаңа? Фирдәвис, сакла бу коралсыз сугышчыны. Бу кадәр матур егетне җәллим, безнең тәртипсез егетләр йөзен боза күрмәсеннәр. Кил әле монда, сугышчы, танышыйк башта!

Йөзбашы Саид капка төбенә килде. Чибәр кызга карарга ялып:

- Саумысыз!

- Сау, сау! Тик йөзең синең арыган кешенекен күрсәтә, әйтерсең дә камыр баскан кебек, изгәннәр дә изгәннәр башыңны.

- Булгандыр, чибәре, ерак юл булды, арытты.

- Ярар, Фирдәвис, үзем саклыйм егетне, син бар, кайт! Әниең ачулана торгандыр.

Фирдәвис берни әйтми, елмаеп кына карады да, кайтып китте.

- Утыр, сугышчы минем яныма, курыкма, кеше ашамыйм. Исемем минем Айсылу, ә Сезнең ничек?

- Саид минем исем, Айсылу. Ә исемең матур.

- Үзем матур түгел инде, алайса!

- Юк-юк! Минем шундый чибәр кыз күргәнем булмады. Мин биктә охшатам Сезне, тик менә оялам мин Сездән, Айсылу.

Айсылу кырына ук күчеп, Саидка терәлеп утырды. Елмаеп карап куйды да, башын шунда ук аска иде, кире читкә китте. Тик Саид инде түзмәде, янына үзе күчеп утырды да кулын җилкәсеннән кочып алды. Үбәргә уйлаган иде, тик аныңча булмады, кыз үбәргә рөхсәт бирмәде.

- Матурым, Айсылу, без бит иртәгә китәбез. Рөхсәт ит инде, матур иреннәрне үбим. Мин бит ялгыз ир-ат. Минем хатыным да юк, баларым да юк, өйләнмәгән бит мин, ышан миңа. Бездә алдарга ярамый. Бездәге Ясада кызларга алдап сөйләсәң, үлем көтә.

- Саид, Сез күптәннәнме мунча кердегез, тир исе килгән кебек?

- Күптән, инде атнадан артык.

- Мунча безнең әзер, теләсәң мунча керерсең. Телисеңме, эссесе бар, су да күп калды.

- Әйбәт булыр иде, Айсылу, әгәр инде риза булсаң.

- Әйдә, алай булгач, сине мончага илтеп куям. Себеркесе пешкән, күпме телисең, чабынырсың.

Тастымал алып киләм, син керә тор, тик бикләнмә әлегә,- диде дә йөгереп кайтып китте. Мунча алдында Саид чишенде дә, эчкә кереп китте. Битенә эссе бәрде. Эләүкәгә менеп тәннән тире чыкканчы утырды. Чайканды да, себерке алып үз-үзенә чаба да башлады. Эләүкәдән төшеп сабыннанып мунчала белән ышкына башлады. Монча ялдыннан:

- Әй, Саид, аркаңны ышкырга керимме?!

- Шәп булыр иде, Айсылу,- диеп кычкырды.

Тик керүче булмады. Саид түзмәде, тотты да шәрә килеш мунча алдына чыкты. Айсылу елмаеп карап тора иде, шунда ук авызын каплап, башын икенче якка борды. Саид чишендерде дә, каршы килүенә ихтибар итмичә, биленнән тотып алып та кереп китте.

- Айсылу, мин сине сөям, матурым минем! Син гөмеремә берәү генә булырсың, мәңге берәү генә! Мин сиңа гашыйкмын, мин сине гел яратып кына яшәрмен!

Айсылу эндәшмәде, тик күздән яшьләре елга булып акты. Аңа бу ягымлы сүзләр, бу иркәләү биктә йөрәгенә май кебек иде. Рәхәт иде Айсылуга, үзен оҗмакның түрендә итеп тойды. Саид төз, матур аякларын, тәннәрен кулы белән капшады да капшады, матур тәненә, матур йөзенә карап туя алмады.

- Сөеклем, уйлама, өйдә берседә юк, бүген төн безнеке булыр.

Саид Айсылуны өйгә күтәреп алып кайтты. Саид өчен Айсылу уенчык кебек җиңел иде. Күтәрмә өстендә күтәргән килеш иреннәреннән үбеп торды. Бик тәмле иде аларга бу иреннәр. Ипләп кенә төшерде дә, икесе дә өйгә кереп киттеләр.

Саид тамак ялгап алды, Айсылу каршына утырып елмаеп карап торды. Аннан сөйләшмичә генә чәй эчтеләр. Бер-берсенә елмаешып карап алдылар.

Төне сизелмәде дә үтте дә китте. Иртән торганда көн яктырган иде инде. Айсылу торган, аш пешереп, чәй әзерләп куйган. Саид торып, иреннәреннән үбеп алды.

- Хәерле иртә, матурым!

- Хәерле иртә, сөеклем!

Тамакны туйдыргач, чәй эчкәч, өстәл артыннан ымлап Айсылу торырга кушмады.

- Сөеклем, син мине тыңлачы, үтенәм!

Мин кияүдәмен, Ильгизәр ауга китте. Мин аны яратамын. Тик безнең бала булмады. Шаман апа Ильгизәрдә гаеп икәнен әйтте, ауда өшегән ул. Аның яшьләре кипте елап, беләсеңме!? “Миңа бала тап, мин бәхетсез була алмыйм бу тормышта,”- диде. Бездә шулай, аучылар күпләре өшеп бала ясый алмыйлар. Минем кемәйгә дә сезнең кебек сугышчы килеп бала ясаган, хәзер шатланып ире белән тормыш көтеп яталар. Ә менә мин дә, ирем дә шулай бала ясатырга булдык, ачуланма безгә.

- Ничек, ничек соң әле, мин бит сине яратам!? Мин синсез хәзер ни эшләрмен! Матурым минем, бәлки син аерылырсың Ильгизәр белән. Мин бердә исемен искә төшермәм, мин сине өрмәгән урынга утыртмам!

- Юк, сөеклем, Ильгизәр миңа кадерле! Үпкәләмә миңа, оныт! Сау бул, сөеклем!

Саид шуларны искә алды. Инде бик күп вакытлар үтте бу хәлгә.

Йөзбашы Шамсулла йөзбашы Саидны сугышчылар янына алып килде. Сугышчыларга аңлаткач, Биек тау авылына барырга ризалыкларын белдереп уннан артык сугышчы риза булды. Барасы егетләрне Шамсулла ял итәргә өйләренә кайтырга кушты. Сугышчыларның унысы атларына атланып утырдыларда кайтып киттеләр. Калганары Шамсуллага уеннарны бик сүлпән генә кабатлыйлар кебек тоелды. Йөзбашы Аспарух малайларны өйрәтергә калды, Шамсулла атына

сикереп менеп утырды да китеп барды. Еракка киткәч кенә атын туктатты да борылып карап торды. Йөзбашы Аспарух берсенә сикереп “шүрлегенә” менеп төште, икенчесен бәреп екты. Бик тиз тәртип оештырды. Шамсулла көлеп җибәрде. “Өйрәтер!”- диеп көлә-көлә атын куалап китеп барды.

Бу вакытта Алтан Вәсиль белән Табол каласының киләчәге турында уйлады. Ул Форухарга бер-ике абзыйны чакырырга кушты.

- Вәсиль, мин ничек шәһәр белән хуҗа итәргә белмим бит әле. Син абзыйларның кирәк сүзләрен язып бар, ярыймы?

Абзыйлар дүрт булып чыкты. Әскәт, Хайбулла, Нуреддин һәм Тахирҗан Алтан белән исәннәштеләр дә читкә барып утырыштылар.

- Менә эшсез вакыт уздырабыз, үскәнем. Алай ярамый халыкка. Бүген инде сезнең бу шәһәрдә дүртенче көне, ә без белмибез, ничек алдагы көннәр булыр?!

- Гафу итегез, абзыйлар, без гаепле. Нуретдин абзый, без бит шәһәр белән идәрә итә белмибез, шуңа да инде сезне чакырттык.

- Эй, улым, сез монда кергәндә, без сәнәкләр белән амбарларны, маллары белән аларның абзарларын, тегермәннәрне сакладык, тимерчеләр үзләренең хуҗалыкларын сакларга әзерләнде. Курыктык, менә керерсез дә калага, барысын утта тотарсыз кебек тоелды. Яхшы үтте ярый әле. Тыңлыйбыз сине, нинди йомышың бар безгә.

- Минем сорау бар сезгә, нәрсәдән безгә башларга кирәк булыр.

- Беренче булып амбарларга хуҗа кирәк. Үзегез беләсез, сугышчы сугышта яхшы, хуҗалыкта түгел! Сакчылар кирәк, анысы дөрес, ә инде элек эшләгән кешеләрдән бер хуҗа сайлап куегез! Аннан тегермәннәргә бер хуҗа кирәк, тимерчеләргә бер хуҗа кирәк, мал абзарларына бер хуҗа кирәк, Печән, салам, солы эскертләренә бер хуҗа кирәк, мәктәпләргә бер хуҗа кирәк, кибетләргә хуҗа кирәк булыр, ашхәнәгә, тулай торакка, кунакхәнәгә, бала йортларына хуҗа кирәк. Аннан шәһәр урамнарын тиздән көрт басып китәр, урамнарда тәртип кирәк, күп кеше ишек алдында тәртип тотмый, карт әбиләр, карт бабайларга утын кайтарту кирәк, туңып үлгән иде үткән кыш бер бабай белән әби. Матур үлгәннәр, чишенеп кочаклашып, ишетмәгәнсездер? Тегүчеләр, балта, пычкы осталары тәртипкә салынмаган, алар эшсез бүген. Тире эшкәртүчеләр аз хәзер, барысын эшеннән чыгардылар.

- Вәсиль, язып өлгәшәсеңме әйткәннәрне.

- Өлгәшәм, Хуҗа!

Абзыйлар «хуҗа» сүзеннән саклана төштеләр.

- Син, үскәнем, безгә ачуланма, Тахирҗан дөресен әйтә. Без кешеләрен табырга булышырбыз. Эшнең тәртибен белгән кеше кирәк.

- Нуреддин абзый, сез яхшы әйтәсез, сүзем юк. Үзегез кайсы яклап соң эш тәртибендә.

- Мин үзем тегермәндә гомер буе эшләдем. Тегермәннәр эшен алып барырмын, әлегә көчем бар. Элеке хуҗа симерде, анны калдырырга ярамый.

- Шулай улым, шулай! Симерде ул, икенче чучка, гел читкә танышларына бушка он, фураҗ илттереп йөртте. Аны алыштырырга кирәк, менә Тахирҗан булсын. Әгәр ул да шулай булса, әйтербез, икенчесен табырбыз. Мин амбар эшләрен яхшы беләм, барысы чутта булырга тиеш. Әксән артыгын кыланды, тәртип калмады анда. Ул ботап сөйли, күпме арпасы, бодае, арышы, ярмасы, солысы бар, шуларны да белмисең. Ә көмешкә алыштырырга яхшы өйрәнгән. Мин анда тәртипкә куям. Он, фураҗ амбарларына икенче берәү кирәк.

- Юк инде, Нуретдин абзый, сиңа йөзбашы дәрәҗәсе бирелә, менә үзең унбашларын сайларсың. Ун унбашы сайларга мөмкин сиңа.

- Ничек булла, мин йөз эшче тота алмыйм, шул кадәр эшчеләр белән нәрсә эшлим мин, симертеп ятыйммы?!

- Юк, Нуретдин абзый, ул дәрәҗә сиңа шул кадәр эшче тотарга бирелми, түләү хакы өчен. Аннан кем белә, бүтән эш тә өстәлергә мөмкин. Ә сез, Хайбулла абзый, бер сүз дә әйтмичә утырасыз?

- Мин улым, Константинның нукеры идем. Бөтен хуҗалыклары буенча тикшереп, урта бер фикергә хуҗалар белән килешеп йөрдем. Минем турда бүтәннәр әйтергә тиеш, чөнки мин бик күпне беләм. Начар якларын, яхшы якларын, менә тик артыгын алмадым, бүген-иртәгә җитсә шул булды. Тегесенә, монысына хуҗалыктагы әйберләрне таратмадым. Булды гонаһ, картларга бирдердем. Соңынан тикшереп тә карадылар инде, аннан риза калдылар. Мин аңладым, балам, начарлык ул озакка бармый, кайчан да җавапка тартыласың.

- Хайбулла абзый шул дәрәҗәсендә калсынмы, кем әйтә?

- Нәрсә әйтәсе килә, үпкәләмәсен миңа. Болай ул начар түгел, тик җәнлекләр тиресен кабул итүчеләр яклы булды. Дөреслек юк анда. Аннан тимер ташы эретергә тимерчеләргә эш хакы аз түләнде. Эшләре авыр иде. Шуларны әйтәсе килә, барысын да тагын бер кат эш хакларын карап түләргә кирәк булыр.

- Әскәт абзый, әллә сез хисапчымы, яхшы аңлыйсыз.

- Мин әле чутлый беләм, нәрсә күпме торганын, күпмегә алырга кирәк, күпмегә башкалага илтеп алыштырырга, яисә сатырга. Мин күп йөрдем. Ана тиреләр саклана торган складлар буш. Теге тәре Күмертауга җибәреп ятты, чөнки анда ахирәте князь яши. Исемен оныттым, белә идем.

- Князь Виталий.

- Әйе, Виталий, исемә төште. Җигелгән ат гел юлда булды, ә кайчак бишәр ат та җигеп җибәрде ул Константин. Тамухта булсын урыны! Шул кадәр хәерчегә калдырды. Бер сүз әйтсәң, “сиңа ни җитмәгән, исән яшәвеңә риза бул!”- дия торган иде.

- Аңлашылды, хәзер сәүдә юлы синеке булыр, шулай булгач тикшер, күпме без Бату Сарай каласына ясак итеп, күпме без Төмән башкаласына кирәк җиһазларга алыштырырга җибәрә алабыз? Кибетләргә нәрсә кирәк булыр, анысын да онытма.

- Беләм, улым мин аларны.

- Менә сөйләштек, Әскәт абзый сәүдә йөзбашы, Хайбулла абзый барысына ярдәм итеп киңәшче йөзбашы булыр, амбарлар хуҗасы йөзбашы итеп Нуретдин абзый булыр, тегермәннәр хуҗасы булып йөзбашы Тахирҗан абзый булыр. Тиреләр эше хуҗасы, мәктәпләр, яшьләр йорты, балалар йорты, үзәк шәһәр йорты, тулаем шәһәр мунчалары, тулай тораклар, кунакхәнәләр, халык өйләрен кайгырту хуҗасы, хастахәнә һәм тегүчеләр хуҗасы, эчке, тышкы эшләр буенча башлыклар, балта, пычкы осталары башлыклары, аучылар белән балыкчылар эшләре хуҗасы, аннан башка эшләр хуҗаларын билгеләп үтәргә кирәк булырлар болай булгач. Син язып барасыңмы, унбашы Вәсиль?

- Өлгәшәм, Хуҗа, өлгәшәм мин, мин тиз язарга өйрәнгән кеше.

- Тагын, җәмәгать, минем сорау! Эш хакы элек күпме көмеш тәңкә түләнгән һәм күпме кирәк булыр.

4.

Шамсуллага быел кышын укчы аенда утыз яшь тула иде. Йөзбашы итеп сайланганда Шамсуллага шулай ук егерме биш яшь иде, шушындый ук көннәре, шушындый ук төннәре булды. Башта Биләр, а аннан Сувар башкала шәһәрләрен алганда тик унбашы иде. Ышанычлы сугышчылар аңа бирделәр. Әле тик сугышчы булганда Төмән башкаласында Шамсулла бик өлгер, тырыш һәм башлы икәнен күрсәтте. Үнбиш яшендә йөгереп, сөңге атып, көрәшеп, атта агачтан ясалган кылыч белән икешәр үзенә тиң булачак сугышчыларны җиңеп гел беренче урынны алды. Бер зур ярышлар булганда, Актархан, Батухан, Тулуйхан, Тимерхан, Элдархан, иң яшь араларында Мөҗипхан озын эскәмиядә утырып карап тордылар. Йөзләрендә соклану, горурлану, ә кайвакыт куркып сикереп тору сәгатьләр буена барган. Шунда да сугышчы Шамсулла үзен күрсәткән, исемен шунда меңбашлары белешкән. Актархан көннәрдән бер көнне Шамсулланы чакырткан да:

- Шамсулла, син ярышта үзеңне җитез, көчле күрсәттең. Сугыш уеннарында да синнән дә яхшысы, батыры булмады. Горурланып сине күзәттем. Син кайдан буласың?

- Әнием, әтием Әхмәтбай аучылар авылында яшиләр.

- Әти-әниең исәннәрме, шул авылда яшиләрме?

- Әйе, шул авылда яшиләр. Әтием аучы минем. Мине ияртеп ауга алып бара башлаган иде, шунда җәядән атырга өйрәндем. Тик җәя болай ук түгел иде, мондагы җәя яхшы, уклар да икенче, сөңгеләр дә.

- Ә ничек монда эләктең, сиңа ничә яшь?

- Мине Төмән башкаласына әтки алып килде, ул вакытта бу шәһәр төзелә иде. Без күп итеп җәнлек тиреләре алып килдек. Шунда әтки Батухан белән очрашты, сөйләштеләр. Ун яшь әле миңа булмаган иде. Уналты яшь хәзер.

- Бәрәч, минем искә төште, син бит Самит баласы бугай?!

- Әйе.

- Сине әтиең калдырды монда. Әле дә итен, маен, тиресен китерә, бездән кирәк-яракларын ала. Үткән атнада күрдем аны. Син күрдеңме, ни хәлдә яши? Аңа кырык яшь бардыр?

- Кырык биш яшьтән узды. Тик мин аны күрмәдем, килгәнен ишетмәдем.

Шамсулланың чырае сытылды, күзләреннән “елга” булып яшьләре агып китте. Шул вакыт Актархан килеп җилкәсеннән кочып алды, тынычландырырга теләп:

- Булды, булды сиңа, улым! Тынычлан, үскәнем! Син сагындың, беләм. Авылыңны сагындың, әни-әтиеңне сагындың, кичләрен дә йокы алдыннан елап искә аласыңдыр.

Шамсулланы бу сүзләр тагында күңелен эретеп җибәрде, тагында көчлерәк итеп үзен тыя алмый үксеп елап җибәрде. Актархан җилкәсеннән кочкан килеш бераз берни әйтмичә торды.

- Ышан миңа, улым! Әтиең үзе сораштыргандыр синең турда, сугыш уеннарын күзәтеп, синең белән горурлангандыр. Әниеңә кайтып мактангандыр. Ә бит синең белән күрешсә, шушылай үксеп күз яшьләреңне күрсә, нәрсә була инде ул?! Ир-ат еларга тиеш түгел, корычтай булырга тиеш!

Беләсеңме, ник сине мин чакырдым?! Мин кем икәнемне беләсеңме?

Шамсулла шунда ук елаудан туктады, күз яшьләрен сөртте.

- Сез меңбашы Актархан буласыз, мин беләм. Йөзбашы Сабит абый сөйләде сезнең турда, сезне безгә күрсәтте, “онытмагыз, менә ул Актархан, батырларның батыры,”- диде. Сез әле яшь чагында Батуханның әтисе Дҗучи белән бергә күп мәртәбә сугышта булгансыз, йөздән артык дошманны бер үзегез юкка чыгаргансыз.

Актархан Шамсулланы кочыннан җибәреп кычкырып көлеп җибәрде. Озак кына шаркылдап иелә-иелә көлде. Шамсулла моны күреп үзе дә көлә башлады.