Туа пайда болған аномалия, деформация және хромосомды бұзылыстары. Жіктелуі, эпидемиологиясы, клиникасы, диагностикасы,емі.

Тұқым қуалайтын ауруларға жыныстық клеткаларда орналасқан және келесі ұрпаққа тарайтын хромосомалар мен гендердің өзгерісіне байланысты аурулар тобы мен даму ауытқулары жатады.

Туа пайда болған аурулардың пайда болуына ата-анасынң жыныс клеткалары арқылы бала организмі қабылдаған патологиялық ауытқулар әсер етеді.Генетикалық ақпараттың ұрпаққа тарауы жыныс клеткаларының арнаулы құрылымдары–клеткалар ядросындағы хромосомалар арқылы жүзеге асады.Онда тұқым қуалаудың функционалдық бірліктер- гендер жинақталады.

Экзо-және эндогендік себептердің әсерінен эмбриогенез үрдісінде бас сүйектің,омыртқа,орталық және шеткі нерв жүйесі құрылымдарының дамуында ауытқуы болуы мүмкін.Бұл кемістіктердің пайда болуына тұқым қуалайтын ауытқулар,дизэмбриогенез,ішкі бездердің дисфункциясы,қоршаған ортада кейбір микроэлементтердің жетіспеуі,жарақаттар,шектен тыс өрескіл қимылдар,ауыр жүк көтеру,жатырдағы вирустық инфекция,дәрінің ұрыққа әсері,жүктіліктің алғашқы кезеңіндегі сәулемен емдеу ,т.б. ықпалын тигізеді.Аталмыш факторлар бірімен-бірі немесе басқа зиянды әрекеттермен қабаттасуы мүмкін.

Бас сүйек пен омыртқа жотасының дамуындағы ауытқу нерв тканінің элементтеріне оларды қысу немесе ми мен жұлын қан тамрларының патологиялық үрдіске ілігуіне байланысты ісер етеді.

Жаңа туған 100 баланың 15-20-сында туа біткен даму кемістіктері байқалады,олардың 26-28%-ы нерв жүйесінің даму ауытқуын құрайды.

МКБ10 бойынша туа пайда болған аномалия, деформация және хромосомды бұзылыстары Q әріпімен белгіленеді:

Q00-Q07 Жүйке жүйесінің туа пайда болған ақауы

Q10-Q18 Көз,құлақ,бет,мойынның туа пайда болған ақауы

Q20-Q28 Қанайналым жүйесінің туа пайда болған ақауы

Q30-Q34 Тыныс жүйесінің туа пайда болған ақауы

Q35-Q37 Ерін мен таңдайдың кеңейуі(заячья губа и волчья пасть)

Q38-Q45 Ас қорыту органдарының басқа да туа пайда болған ақауы

Q50-Q56 Жыныс мүшелерінің туа пайда болған ақауы

Q60-Q64 Зәр шығару жүйесінің туа пайда болған ақауы

Q65-Q79 Сүйек-бұлшықет жүйесі/ң деформациясы ж/е туа пайда болған ақау

Q80-Q89 Басқа да туа пайда болған ақаулар

Q90-Q99 Басқа рубрикада жіктелмеген, хромосомды ақаулар.

Ірі ақаулар мед-қ, әлеу-к проблемалар тудырады(жұлын жарықтары, ерін және таңдай расщелиналары), кіші ақаулар мүшенің құрылысында аздаған ауытқулар түрінде болады және мүше қызметінің бұзылуына әкелмейді(эпикант, тілдің қысқа үзеңгісі, құлақ қалқаны деформациясы, сыңар венаның қосымша бөлігі). Сондай-ақ ақаулар летальды(өлім репродуктивті жасқа жетпей, әдетте туылған соң бірден дамиды), ауыр(науқастың өмір сапасын бұзатын,жаңа туылған нәрестенің өмірін сақтап қалуда шұғыл мед.кірісуді қажет ететін), орташа ауыр(өмір сапасын бұзбайды және өмірге қауіпті емес, бірақ емді қажет етеді) болып бөлінеді. Ең таралғандары және аса маңыздылары: анэнцефалия- үлкен ми болмауы, бассүйек күмбезі сүйектерінің жартылай н/е толық жоқ болуы; бас ми жарығы- бассүйек күмбезі сүйектерінің ақауы арқылы бас миының шығып тұруы;жұлын жарығы- омыртқа ақауы арқылы жұлын шығуы;туа п.б.гидроцефалия – ми қарыншалары ішінде сұйықтықтың артық жинақталуы; таңдайдың және еріннің расщелинасы;анофтальмия/микрофтальмия-көз болмауы н/е дұрыс жетілмеуі ж/е т.б.

Диагностика:барлық сәулелік әдістер (рентгенография, компьютерная томография, магнитно-резонансная томография, магнитно-резонансная томография, ультразвуковая диагностика), эндоскопиялық (бронхоскопия, фиброгастродуоденоскопия, колоноскопия и другие), генетикалық: цитогенетикалық, молекулярлы-генетикалық, биохимиялық.

Ұрықтық даму кезінде УДЗ-скрининг, хорион талшықтарының биопсиясы, амниоцентез, кордоцентез жүргізуге болады.

Табиғатта мутагендік факторлардың саны көбейіп барады.Олардың ішіндегі ең көп таралған:

1)физикалық(жоғарғы температура, діріл, иондайтын радицация, атмосферадағы атомдық радиация фоны)

2)химикалық(дәрі-дәрмектер, консерванттар, инсектицидтер, гербицидтер, полимерлер, өндіріс пен ауыл шаруашылығында кездесетін химиялық зиянды заттар)

3)биологиялық(вирустар,егулер,т.б)

Әр адамның тәулігіне 20-ға жуық мутагендік факторлармен кездесетіндігі есептелген.Мутациялар гендік, хромосомалық және геномдық болып ажыратылады.

Гендікмутациялар жекелеген гендердің ішкі құрылымдарының өзгеруіне байланысты.Гендік механизмдер әр түрлі болуы мүмкін.Бұл ДНК тізбегінде жекелеген нуклеотидтердің басқаларына ауысуынан болуы ықтимал.

Хромосомалық мутациялар-бір немесе бірнеше хромосоманың құрылымдық қайта құрылуы.Хромосомалық мутациялар бірнеше түрге бөлінеді.Олар:

1)делециялар-хромосоманың шеткі жіне ортанғы бөлігінен айыру;

2)транслокациялар-хромосома бөлігінің басқа хромосомаға ауысуы;

3)инверсиялар-хромосоманың орта тұсынан үзіліп,180С-қа бұрылуы,олар гендік балансты бұзбайды,тек хромосомада орналасу тәртібін өзгертеді;

4)дупликациялар-хромосоманың жекелеген бөліктерінің екі есе ұлаюы;

5)изохромосомалар-екі иықта бірдей хромосомалық материалдың қайталануы мен екі хромосоманың бірігуінен пайда болатын хромосомалық құрылымдар;

Геномдық мутациялар-құрылымы бұзылмай, саны ғана өзгеретін хромосомалар.Геном-хромосомалардың толық жекелеген жинағына -23хромосомаға орналасқан гендер жиынтығы.

2. Экстрапирамидалық жүйенің бұзылыстарымен жүйке жүйесінің тұқым қуалаушылық дегенеративті аурулары. Жіктелуі, эпидемиологиясы, клиникасы, диагностикасы, емі. Жіктелуі:

Ø Паркинсон ауруы

Ø Вильсон-Коновалов ауруы

Ø Торсионды дистония

Ø Гентингтон хореясы

Ø Фридрейх ауруы

Ø Пьер-Мари тұқым қуалайтын мишықтық атаксиясы

Ø Оливопонтоцеребеллярлы дегенерациялар

1. Паркинсон ауруын 1817жылы ағылшын дәрігері Джеймс Паркинсон сипаттаған. Ауру доминанттық және рецессивтік түрде тұқым қуалайды. Осы аурудан өлген науқастардың миында, әсіресе боз шар мен қара затта, нерв және түйін клеткаларында дегенеративтік өзгерістер байқалады.

Клиникасы. Алғашқы белгілері 45-55 жаста білінеді. Клиникалық көріністері бұлшық ет қимылдарының жалпы бөгелісі, тұрақты дірілмен қосарланған бради- және олигокинезиялардан тұрады. Науқастың беті өзгеріссіз (амимия немесе гипомимия), көбіне қайғырып немесе таңданып тұрғандай кейіп білдіреді. Көзі бір нүктеге қадалып, кірпігін сирек қағады.

Науқастар төсекте жатқан кезде басын алға қарай енкейтіп жатады оны симптом «воздушной подушки» деп атайды. Қол мен аяқты ырықсыз бүгіп созғанда осы қимылдарға қатысты бұлшық еттер біркелкі кедергі жасайды. Сондықтан да бұл құбылысты «тісті дөңгелек» феномені деп атайды. Жүргенде аяғы әзер қозғалады, адымдары өте тар ,екі табанын жарыстыра жүреді: «қуыршақтың жүрісі». Сырқат жүріп келе жатып тоқтаған кезде аяқтарының қимылын тежей алмай бір орында таптап тұрып қалады. Осы кейіптен қайтадан жүріп кету мүмкіндігі де қиын болады.

Диагностика:

Емдік шаралары қимыл бөгетін,дірілді және сілекей ауды тежеуге бағытталады. Атропиндік, антигистаминдік препаратттар, нейролептиктер, L-ДОПА тағайындалады. Дәрі дәрмектермен емдеу нәтиже бермеген жағдайда стереотаксистік операция қолдануға болады.

2. Вильсон-Коновалов ауруы-гепатоцеребральды дистрофия-мидың қыртысасты құрылымдарын және бауырды қоса зақымдайтын, созылмалы үдемелі тұқым қуалайтын-дегенеративті ауру. Бұл аурумен дүние жүзінде 100000-ға жақын адамдар ауырады. Оны кейде созылмалы «мыс токсикозы»деп атайды. Ауру аутосомды-рецессивті түрде тұқым қуалайды.Аурудың клиникалық белгілері білінбейтін патологиялық геннің гетерозиготтық иелері орта ессеппен 1:200 мөлшерін құрайды.Ол мысты тасымалдайтын α-глобулиннің құрамына кіретін церулоплазмин белогының синтезінің генетикалық негізделген бұзылысынан дамиды. Балалар әдетте дені сау болып туылады.Өз құрбылырынан ерекшеленбей, 5 жасқа дейін қалыпты дамып, өмір сүреді. Ауру 6 мен 50жас аралығында білінеді де, вирустық гепатит түрінде бозбалаларда жиі айқындалады.Мыс әр түрлі ағзалар мен тканьдерде, әсіресе ми мен көз мөлдір қабығына жиналады. Мыстың көз мөлдір қабығынан жиналуынан Кайзер- Флейшер сақинасы байқалады.

Қандай да болсын симптомокомплекстердің басымдылығына байланысты Вильсон- Коновалов ауруының бес түрлі негізгі көріністері ажырытылады:

1)неврологиялық өзгерістер бауыр зақымдануы симптомдарымен білінетін құрсақтық;

2)көбінесе хорея типті ырғақсыз гиперкинездердің,яғни постуралдық тонус бұзылуының жиірек полиморфты эпилептикалық ұстамалармен қабаттасатын ригидті-гиперкинездік;

3)аяқ-қол дірілдеуі, акинезия мен сіреспе қатар үдей күшейетін діріл-ригидтік; 4)бас кеуде және аяқ-қолға кең тараған дірілге соңынан бұлшық ет ригидтігі қосылатын дірілдік түрі;5)экстрапирамидалық пен пирамидалық бұзылыстар, интеллекттің өрескел төмендеуі мен бірге эпилепсиялық талмалар түрінде білінетін экстрапирамидті – қыртыстық түрі;

Диагностика:тиісті клиникалық көріністер мен қан сарысуында церулоплазмин мөлшерінің төмендеуін (қалыпты жағдайда – 1,65-2,3ммоль/л н/е 25-45 ЕД), гипопротеинемия, гиперкупрумия (1000 мкг/тәул.дейін және жоғары, ал норма 150мкг/тәул ), гипераминоацидурия (1000мг/тәул дейін,норма 350 мг/тәул) ескере отырып қойылады.

Емі.Бұл ауру дер кезінде анықталған жағдайда тиісті дезинтоксикациялық мыс шығаратын ем тағайындайды. Тиол препараттары:унитиол – 5 мл 5 % ерітіндісін б/е-ке күнделікті е күнара қайталама курстармен(1 курс-25 инъекция, арасында үзіліс 5-6 ай) н/е Д-пеницилламин(капсула және таблетка түрінде тәулігіне 0,45-тен 2 г дейін) қабылдаудан басталады. 6жастан асқан балаларға күніне 1рет 0,25г тағайындайды. Бұл ем жақсы нәтиже береді. Ауруды емдеу шаралары өмір бойы жүргізіледі.

3. Торсионды дистония- клиникасында б/е тонусы өзгеруімен және дене мен аяқ-қол б/е-ң еріксіз, тоникалық жиырылуымен көрінетін, жүйке жүйесінің созылмалы үдемелі ауруы. Идиопатиялық (отбасылық) және симптоматикалық түрлері болады. Идиопатиялық түрі аутосомды-доминантты да, аутосомды-рецессивті жолмен беріледі. Тұқым қуалайтын торсионды дистониясы бар науқастардың қан сарысуын тексергенде допамин-р-гидроксилаза жоғарылауы анықталады. Дистрофиялық өзгерістер жасымықтәрізді ядро қауызының аймағындағы ұсақ нейрондарда, сирек басқа базальды ганглийлерде дамиды.

Клиника. Дамуы баяу, 2/3 жағдайда 15 жасқа дейін басталады. Бала кезінде алғашқы симптомдары: жүрісінің бұзылуы, спастикалық қисықмойын, ал ересектерде біріншілік-генерализацияланған түрлері кездеседі. Синергист және антагонист-б/е қызметінің арақатынасы бұзылуы нәтижесінде дене, бас, жамбас белдеуі, аяқ-қол б/е-ң күштемелі, ұзақ уақыт тоникалық жиырылуы дамиды, жиырылу,әдетте, ротаторлы сипатта және саусақтардағы атетоидты қозғалыстармен қосарланады. Гиперкинездер қобалжу, активті қимыл кезінде күшейеді, ал ұйқы кезінде жойылады. Аяқ-қолда өзгермелі б/е тонусы жиі төмен, суставы разболтаны. Ауру үдеген сайын күшейген белдік лордозбен, сандардың флексиясымен, аяқ-қолдың медиальды ротациясымен науқас позасы тұрақты дистониялы болады. Дистониялық бұзылыстар таралуына қарай локальды және генерализацияланған түрлерін ажыратады. Локальды түрінде жекелеген б/е топ-ң тоникалық жиырылуы болады, ерікті қозғалыстар бұзылады және аномальды поза қалыптасады. Ондай симптомдарға спастикалық қисықмойын, жазғыш спазм, оромандибулярлы дистония (тілдің еріксіз қозғалыстары және ауызды ашып-жабу), блефароспазм, ұрт-беттік, ұрт-тілдік дистония, хореоатетоз жатады.

Диагностика. Клиникалық белгілері негізінде. ЭМГ, ЭЭГ, МРТ, электронейромиография жасау.

Емі: ұзақуақытты, симптоматикалық. Холинолитиктер және седативті препараттар комбинациясы қолданылады, кей жағдайда леводопа тиімді әсер көрсетеді. Галоперидол н/е резерпин тағайындалады.

4. Гентингтон хореясы- үдемелі хореялық гиперкинездердің және психикалық бұзылыстардың (деменция) қосарлануымен жүретін, әдетте 35-50 жаста біртіндеп басталумен сипатталатын, тұқым қуалайтын нейродегенеративті ауру. 1872жылы суреттелген.100000 адамға шаққанда 2-5 жағдай тіркеледі. Мутанттық гені жоғары пенетранттылықпен аутосомды-доминанттық түрде тұқым қуалайды.Ерлер жиірек ауырады.

Патоморфологиялық көрінісі құйрықты ядро, скорлупа клеткаларында аз деңгейде үлкен жарты шардың қыртысты клеткаларында дегенеративтік өзгерістер түрінде білінеді.

Клиникасы. Ауру 25 жастан асқанда басталады. Алғашқы симптомы ретінде интеллектуальды бұзылыстар болуы мүмкін, кейін біртіндеп деменция дамиды. Біруақытта хореялық гиперкинездер пайда болады: әртүрлі бұлшықет топтарында тез, ырғақсыз, ретсіз қозғалыстар, ерікті қимылдар жасау қиындай түседі. Жүргенде науқастар әртүрлі гримаса, жестикуляция жасайды, отырып тұруы мүмкін. Сөйлеу қиындаған, бұлшықет тонусы төмендеген. Жиі эндокринді және нейротрофикалық бұзылыстар болуы мүмкін. Сырқаттар ақырын биленкіреп жүреді, басын бір жағына қисайтып, оқтын-оқтын саусақтарын тарбитады. 5-16 % жағдайда Гентингтон хореясының атипті вкинетико-ригидті нұсқасы анықталады. Бұл кезде үдемелі интеллектуальды деградация және жиі орташа айқын хореялық гиперкинезбен қосарлана акинетико-ригидті синдром дамиды.

Диагностика: клиникалық белгілері негізінде.ЭЭГ: мидың биоэлектрлі белсенділігінің диффузды өзгерістері.МРТ: қарыншалардың кеңеюі және егер таламустың ұсақ жасушалары зақымдалса, таламустың кіріңкіленуі(вдавление).КТ:бас миы қыртысының атрофия белгілері.

Емі: арнайы емі жоқ. Гиперкинездерді басу үшін допамин антагонисттері: галоперидол 1 мг-нан тәулігіне 2 рет, терапиялық әсерге жеткенге дейін әр 3-4 күн сайын дозаны жоғарылату н/е трифтазин 7,5-10 мг/тәул +допегит, резерпин. Хлорпромазин, резерпин 0,1мг/тәул дозадан бастап, транквилизаторлармен бірге.

5. Фридрейх ауруы н/е атаксиясы – бала н/е жасөспірім жаста басталатын ж/е үдемелі атаксия, қаңқа деформациясы ж/е кардиомиодистрофиямен сипатталатын, тұқым қуал-н нейродегенеративті ауру. 9q13-q21.1 патологиялық генінің толық емес пенетранттылығымен аутосомды-рецессивті беріледі. Жиілігі 100000 адамға 2 жағдай. Жұлынның артқы және бүйір канатиктерінің, басым Голль, аз дәрежеде Бурдах,Флексиг,Говерс, пирамидалық жүйе талшықтарының, артқы түбіршектердің склерозы, сондай-ақ мишық тісшелі ядро-ң, қыртысасты ганглийлердіің,ми қыртысы нейрондары мен Пуркинье жасушаларының азаюы, миокардтың дистрофиялық өзгерістері анықталады.

Клиника. Ауру 8-15 жаста басталады. Ең алғаш симптомы: тұрақсыз жүріс, Шарко мұндай жүрісті табес-мишықтық д.а. Баст.стадия-а атаксия аяқтарда басым, ауру үдеген сайын координация бұзылыстары қол және бетке тарайды. Неврологиялық тексеруде ірісермемелі нистагм, аяқ-қолда атаксия, адиадохокинез, дисметрия, скандирлнген сөйлеу, б/е-буын сезімі және вибрациялық сез-қ бұз-ы анықт. Көз түбі зерт-е: көру нервісі емізікшесінің атрофиясы. Жазу бұзылады. Ерте симптомдары: б/е тонусы төм. Және терең рефлекстер жойылуы. Кейінгі стадия-а аяқтың, кейін қолдың патологиялық пирамидалық белгілермен, аяқ-қол дист.бөл-ң б/е атрофиясымен афферентті парезі қоса дамиды. Интеллект төм-н. Кифосколиоз, табандар деформациясы, миокард гипертрофиясы анықт. Үдеуі баяу, ауру дамып бастаған соң орташа өмір ұзақт. 10-15 жыл.

Диагностика: Табанның Фридрейх табаны тип бойынша деформациясы анықт: жоғары күмбез, табан саусақ-ң нег.фаланг-ң экстензиясы ж/е соңғы фаланг-ң флексиясы. МРТ:мишық атрофиясы. Асықты жілік және оның шыбығының нерв-н стимуляциялағанда шақырылған соматосенсорлы потенциалдар өзг-і.

Емі. Симптом-қ: жалпынығайтушы преп-р:витаминдер, аминқыш-р, ноотроптар, ЕДШ, массаж. Кей жағдайда табан деформация-ң хир-қ коррекциясы, спастикалық б/е-ге ботулотоксин енгізу жасалады.

6. Пьер-Мари тұқым қуалайтын мишықтық атаксиясы- мишық және оның өткізгіш жол-ң басым зақым-н жүретін тұқым қуал-н дегенер-і ауру. Аутос-домин.тұқым қуал. 20 және одан жоғ.жаста дамиды. 100000 адамға шаққанда 0,5, ерлер мен әйелдер бірдей ауырады. Қыртыс және мишық ядро-ң жасуш-ң, жұлын бүйір канатик-ң спиноцеребеллярлы жол-ң, ми көпірі мен сопақша ми жасуш-ң дегенеративті өзг-і дамиды.

Клиника.Координаторлы сынамаларды орындауда атаксия, жүріс бұз, скандирленген сөйлеу, интенционды тремор, нистагм анықт. Мишықтық симпт-р орташа н/е айқын пирамидалық жеткіл-к белгілерімен (терең рефл-р жоғар-ы, табандар клонустары) қосар-ы, кейде көру және көзқозғ-ш бұз-р (көру өткірлігі төм және көру алаң-ң тарылуы, птоз, қылилық, конвергенция жеткіл-і) б/м. Интеллект-ң әр дәрежеде төм.тән.

Диагностика.Клин-қ көр-р негізінде. Емі: симптоматикалық.

7. Оливопонтоцеребеллярлы дегенерациялар- ми көпірі және төм.олива ядро-ң, мишық нейрон-ң, кей жағд.каудальды топ бас ми нерв-ң, аз жағд.жұлын алд.мүйізі жасуш-ң және өткізгіш жол-ң, базальды ганлий-ң дегенер.өзг-н сипат-н ЖЖ-ң тұқ.қуал.аурулар тобы. Кейнигсмарк ж/е Вайнер б-ша 5 түрін ажыр:1 тип-Мендель оливопонтоцеребеллярлы дегенерациясы. Аутос-домин.тұқым қуал.Атаксия, б/е гипотониясы, дизартрия элем-н скандир-н сөйлеу, интенционды тремор, дисфагия, қыртысасты гиперкинездер дамиды.11-60 жас арас.байқалады. 2тип- Фиклер-Винклер деген. Аутос-рецес тұқ.қуал. 20-80 жас арас.мишық зақымдалуынан аяқ-қолдағы атаксиямен көрінеді. 3тип- ретинальды дегенерациясмен. Аутос-домин.тұқым қуал. Мишық және экстрапирам.симптомдармен бірге торлы қабықтың ганглиозды жасуш-ң пигментті деген-ы нәт-е көру өткірлігі үдемелі төмендеуі анықт. 4тип- Шут-Хайкман деген. Аутос-домин.тұқым қуал. Мишықтық симптомдармен қоса VII,IX,X,XII жұп нерв-ң ядро-ы зақ-ы (мимик.б/е салдануы, бульб.симптомдар) және жұлын артқы канатик-ң зақ-ы (б/е-буын сезімі және вибрациялық сез-қ бұз-ы) анықт. 5тип- деменция, офтальмоплегия, экстрапирам.бұзылыстармен дегенерация. Аутос-домин.тұқым қуал. Емі:симптом-қ.