Хiх ғасырдың саяси психологиясы

Ұлы француз төңкерісі кезеңінен, оның өте көлемді болғанына және оған алапат көлемдегі өзінің саяси әрекеттерімен адамдардың қатыстырылумен, саяси психология енді зерттеушілер назарынан кете алмады және тек бір жалпы бейнелеулердің объектісі болып қала алмады. Дәл осы кезде ол тәуелсіз ғылымға айнала бастайды және де әлі де жеткілікті дәрежеге ие болмайды. Сәйкесінше, дәл осы уақыттан көптеген авторлар берілген ғылымның шын тарихының есептелуін санайды, бірақ оның дәрежесінің формализациясының ХХ ғасырдың екінші жартысында болғанына қарамастан.

Ұлы француз төңкерісі және одан кейін болған жағдайлар (жеке алғанда, өнеркәсіптік төңкеріс) саяси-психологиялық проблемалардың екі үлкен қабаттарына назар аударылды. Бір жағынан, сыртқа атқылап шыққан топтар психологиясы ерекше қоғамтанушылардың назарын аударды. Басқа жағынан, одан аз емес назарды саяси режимдер психологиясы аударды.

Көптеген зерттеушілер өз еңбектерінде топтық психологияның сұрақтарына назар салған, бірақ, кәсіби – психологиялық көзқарастан, «топтар» феномені және жеке алғанда, топтың әрекеті тек ХIХ ғасырдың аяғында ғана зерттелді. Бұл түсінікті: тарихи тәжірибені ғылыми санадан өткізуіне және алапат ғылыми шайқалуларды түсіну үшін уақыт қажет болды. Бұл зерттеу енді үш классикалық аттар – Г. Тард, Ш. Сигеле және Г. Лебонның аттарымен байланысты.

Г. Тард топты «жандандырылған бір нәрсе» деп зерттеген және оған осындай ерекше қасиеттер: «тым артық шыдамсыздық,...» өз керемет билігінің және топта болатын адамдардың «қозғыштығы» деп жазған. Ол саясатта кездесетін екі типті топты кездестірген: а) «назар салатын және күтетін» топ; ә) «әрекет ететін және белгілі талаптарды көрсететін» топ. Сол кезде әйгілі психологиялық теориялармен сәйкестендіріліп және рөлін біраз арттырып, әсіресе, «топтық инстинктер» рөлін, Г. Тард топты демондандырды және ең алдымен оның осы «жануарлық-демондық» қасиеттері, топтық әрекетті анықтайтын, қасиеттер арқылы жалпы саясаттағы психология рөлін түсінгісі келді. Қазіргі тілмен айтқанда, бұл тым сыры ашық қиынның тым жеңілге өтудің редукционистік позициясы болды. Міне сондықтан Г. Тардтың аты саяси психологияның «негізін қалаушылардың» қатарында болса да, уақыт өтісі мен оның көзқарастары мен пікірлерінің айтылуы қысқарып бара жатыр.

Дәл сондай тағдыр ғылымда Ш. Сигелені де күтті. Бұл тіпті ойға қонымсыз, бірақ оның есімі барлық дерлік әлеуметтік және саяси психологияларға белгілі, бірақ, оның нақты жұмыстары, ешкімге мәлім емес және де, ол басқаға қарағанда, өте қызықты көзқарастармен ерекшеленеді. Мысалға, бұдан басқа, Ш. Сигеле «топтың интеллектуалдық тәртіпсіздігі және сан-сезімдік орташа деңгейлілігі ойлар мен сезімдерге өте алады». Оның пайымдауынша, топтағы барлық саяси-психологиялық үрдістер алғашқы кезекте «жеке тұлғаны өзінің көрінісіне ұқсатуға бағыттайтын және сезімдерді аятатын, адамдардың үлкен санына бағынышты». Ол өте нақты жағдайларды да білген, мысалы, егер, «сөйлеуші топты сабырға келтіремін десе, онда, нәтиже тіптен қарама-қарсы болады, қуылып шыққандар сөздерді естімейді, ал айқай, белгі, әрекет дұрыс түсіндірілмеуі мүмкін». Сәйкесінше, топтың әрекетін мақсатты түрде бақылау және басқару, мүмкін емес, деп санады Ш. Сигеле. Оның қорытындылауы бойынша, саясатта, «онымен тек келісу ғана қажет».

Ұмытылуға айналған Г. Тард пен Ш. Сигелемен топ әрекеті бойынша қаншама көп жаңалық ашылғанына назар аударайық. Ал олар осы туралы әйгілі Г. Лебонға қарағанда әлдеқайда ерте жазған. Бірақ, ғылым тарихының заңы осындай: кейінірек оның өзіне З. Фрейд тірелгендей, Г. Лебон да Г. Тардтың және Ш. Сигеленің жаңалықтарына тірелді: реферанттады, кей жерде пікірін ерекшеледі, және топтардың саясаттағы «мен» рөлінің зерттеуінің пирамидасының құрылуына негіз болып алынды және қолдады.

Аталған, Г. Лебонның есептеуінше, «психологиялық тұрғыдан топ, топ бірлігінің менталдық заңымен әсерінде ерекше бірегей ағзаны құрайды; топты құрайтын адамдардың ойлары мен сезімдері бір бағытта таралған». Г. Лебон топқа қосылған тұлғаның ерекшелік белгілірін бөліп шықты. Оларды нақтырақ келесі бөлімдерде қарастырайық. Ал қазір болса тек Г. Лебонның негізгі шешімін келтірейік: «Осылайша топтың құрам бөлігі шкаласы бойынша бірнеше қадам төмен түседі». Ең нақтысы, Г. Лебонның есептеушісіне, бұл саясатта, әсіресе, «ұжымдық әрекеттер талап ететін, яғни, жеке тұлғаны емес, «топтық адамды» - топта жүретін адамды қалайтын саясатта көрінеді. Мысал ретінде, Лебон «демократиялыққа» және ерекше саяси құрылым ретінде социализм мен саяси ойдың ағысына өз назарын аударды.

Дәл осы өзінің жұмыстарымен Г. Лебон саяси психологияда, оның тарихында ерекше орынға ие болды. Шынында, ол өте ерекше және тәуелсіз жанрдың негізін қалаушы болып табылады: саяси ойдың ағымдармен саяси режимдердің саяси-психологиялық зерттелуі. Өкінішке орай, осы жанр әрі қарай дамымай қалды. Г. Лебонның социализмді ұнатқан жоқ. Ол әлеуметтанушылар тайдыруға армандаған, элита тұғырларында нық тұрды. Бірақ, бұл оған өте білгір және жеткілікті объективті (әсіресе, бұл қазір, уақыт өте келе, әлемдік масштабта социалистік тәжірбиенің құлдырауынан кейін түсінікті болды) зерттеушіге айналуға бөгет болған жоқ.

Ол өте қатал жазған: «Төменгі қабаттардағы көре алмаушылық және жауыздық, жоғары қабаттар, билік өкілдерінде саяси процестерге қызығушылықтың болмауы, өте жоғары менменшілдік және ерекше байлық культі, ойшылдардың көңіл-күйінің құлазғуы – қазіргі кездегі көңіл-күйлер осындай». Қоғам осындай аптатты құбылыстарға қарсы тұру үшін өте қатаң болуы қажет». Әрине, оны мамандар даярлайды және Г. Лебон бұның саяси-психологиялық көзқарастан қалай болатынын біледі: «Ақылдың француз революциясы кезінде қандай жағдайда болғанын біз білеміз: өте сезімтал гуманитаризм, ол идиллия мен философтардың сөзімен басталып, жазалаумен аяқталады. Осы көңіл-күй, сырттан қарағанда, өте мейірбан, шындығында ол билеуші топтың әлсіреуіне әкелген қауіпті нәрсе...Халық тек оған көрсетілген, социалистік жолмен әрі қарай қозғалу кеңесі беріледі».

Г. Лебон бойынша, осындай анық және логикалық теорияға қарағанда өзімен «ақылдың күйін» көрсететін, социалистік ойлардың жұқпалылығы, артынан топты бұрынғы құрылысқа қарсы қоя алатын, бірақ оларды өз конструктивті құрылымды күшімен ұстай алмады. Осыдан өз кезінде КСРО-ны да шапшыған, социализмнің негіздік пародоксы туындайды. Топтың көтерілісі – бұл көбінде эмоциялар мен көңіл-күйдің жарылысы, олардың сипаты ұзақ емес деп санады Г. Лебон, және де ол өте дұрыс ойда еді.

Петроградта 1917 жылы болған төңкерістің белсенді қатысушысы С. Д. Лестивславский былай деп жазған: «Кеңес жиынында орныққан көңіл-күй басылған жоқ және депутаттар резолюцияны ақыры қабылдап, көп адам болып күтіп жатқан топқа, Екатериналық төрге араласқанның өзінде де. Сол кеште Таврикалық сарай көтерілістің бірінші күніндегідей дәл сондай дәрежеде толы еді және көзге өте анық түрде «сол кездегі» және «қазіргі» көңіл-күйдің үлкен айырмашылығы көрінген.

Топтың көтерілісіне әкелетін осындай алаңдаушылықтар, деструктивті әрекеттерді қолға алғанда, азая бастайды және соны топтық психологияның консервативті-қорғанышты құрылымы жеңе бастайды. Әрбір қырып-жоюшы, көтеріліске бағытталған талпыныс, уақыт өте келе бұрын бұзылғанның аздап болса да, бөлігінің қайта қалпына келтіру әрекеті болып табылады. Л. Д. Троцкий Г. Лебонның дұрыстығын растады. 1926 жылы ол күнделікті былай деп жазған: «Қазір пролетариат қазан төңкерісі кезіндегі және одан кейінге алғашқы жылдары болғанға қарағанда, төңкерістік перспиктивалар мен кең жалпылауларға аз бейім. Төңкерістік партия топтық көңіл-күйлердің түрлі өзгерісіне пассивті теңесе алмайды. Бірақ ол өзгерісті бейқам өткізе алмайды, өткені соңғысы өте терең тарихи тәртіппен туғызылған». Саясаткер мен саяси-психологиялық тәртіптің бағасын нақтырақ билейік. Социализмнің саяси-психологиялық табиғатын зерттеп, Г. Лебон бұны, яғни, оның эмоционалды жұқтырмалылығын социализм өзімен сенімбілімнің бір түрі деп түсіну арқылы анықталған. Әрбір сенімбілім өзінің «басшыларына» ие – сәйкесінше Г. Лебон социалистік көсемдердің жалпыланған саяси-психологиялық бейнелерін сипаттаған. Осындай «көсемдерден», социалистердің билікке келуі арқылы, «демократия» ұғымының жамылатын билейтін жаңа топтар құрылады. Г. Лебон демократияның табиғаты мен салдарын өте өткір сынайды. «Шынында басқаларға қарағанда, демократиялық режим әлеуметтік теңсіздіктерді үлкен көлемде туғызады».

Демократиялық мекемелер ерекше түрлі таңдаушыларға тиімді және мекемелерді қорғауы тиіс, оларды осы мекемелерді қорғауы тиіс, оларды басқа режимдерге қарағанда таңдауы тиіс. Демократия аристократия сияқты касталарды құрайды. Жалғыз айырмашылығы бұл, әрбір мұнда кіре алады немесе кірді деп ойлай алады. Демократиялық мекекелер тек білім таңдалғандарға және топтарға қолайлы болады, оларды өзін осы мекемелердің өте жеңіл бәрін өз қолымен алатынымен құтықтау ғана қалады».

Осылай Г. Лебон саяси әрекеттің табиғи мақсаттылығымен бейнелейді, егер қазіргі тілмен айтсақ, «барлық деңгейдегі депутаттарды». Тағы бір ескерейік: Г. Лебон саяси режим, саяси өмірді ұйымдастыру тәсілі және тіпті таңдау құқығы сияқты феномендарды саяси-психологиялық анализінің тәжірбиесінің алғашқы жалғыз үлгісін ұсынды. «Қайғылы мысал көрсетеді, еркі жоқ, ар-ұяты жоқ, әлсіз халықтарда демократияның тағдыры анық көрсетіп отыр. Өз-өзін басқару, шыдамсыздық, заңдылықты танымау, тәжірбиелік сұрақтарда білімнің жоқтығы ұрлауға қызығу осындай жағдайда тез дамиды. Сосын анархия келеді, бұдан кейін диктатура орнығады»