Параноидты (паранойяльді) психопатия
Психопатияның бұл түрімен науқастар аса бағалы және паранойяльды идеялар түзілуіне бейім келеді. Аса бағалы және паранойялды идеялар мазмұны әрқилы болуы мүмкін: қатынас, қызғаныш, реформаторлық, шығармашылдық және т.б. мұндай идеялар дамуына 2 фактор әсер етеді: бір жағынан, осы идеялардың туындауына ықпал ететін әртүрлі жағдайлар, екінші жағынан – тұлғаның өзіндік қоры.
Маңызды себептер науқасқа деген негізсіз теріс қатынас немесе осындай қатынастың кездейсоқ эпизодтары, жұбайлардың бірінің жарына адалдығына күдіктер, өз туындысын ұсынғанда қолдау таппау сияқты факттар болып табылады. Бұл факттар шындығында маңызды орын алады, бірақ психопатияның осы формасымен адамдар оларға шамадан тыс мән береді. Мұндай адамдар өз концепцияларына сәйкес келмейтін факттарды елемейді, өз нанымдарын дәлелдейтін факттарға фиксацияланады. Бұл адамдар психикалық үрдістерінің жоғары инерттілігімен, басым жағдайда тұлға аралық қатынастар мәселесіне байланысты эмоциональды жағымсыз күйзелістерге кідіріспен ерекшеленеді. Сонымен қатар, оларға өздерінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін асыра бағалау тән. Аса бағалы, әсіресе паранойяльды идеялар науқас санасын жаулап алады. Келешекте ол идеялар эмоциональды қанығып, науқастың жүріс-тұрысы мен әрекеттеріне әсерін тигізеді. Бастапқыда олар аса бағалы идеялар түрінде көрініс беріп, коррекцияға көнеді, бірақ оларға сын көзқарас жиі уақытша болып табылады. Психопатиялық тұлғалардың проблемаларды бұрыс түсінулеріне байланысты шешімін таппаған тұлға аралық проблемалар аса бағалы және паранойяльды идеялардың сақталып қалуына келтіріп қоймай, олардың әрі қарай дамуына, жүйеленуіне және беріктеле түсуіне әкеліп соқтырады.
Науқас К., 43 жаста, дәрігер. Әкесі – офицер, Ұлы Отан соғысында қайтыс болған. Әкесі мінезі жағынан ерікті, сенімді, ұстамды болған, қызына жылы көзбен қараған. Анасы уайымшыл, күмәншіл, әрқашан қызының денсаулығына аса мән берген, 3 жыл бұрын өмірден қайтқан. Науқас мерзімінде жанұяда бірінші бала болып дүниеге келген. Туыт асқынусыз өткен. Дамуы қалыпты. Қозғалғыш, тез тіл табысқыш болып өскен. 7 жасында мектепке барған. Әрқашан басқа оқушыларға басшылық етіп, үлгі болғысы келген, осыған байланысты құрбыларымен жиі келіспеушіліктер болған. Жоғары сыныпта үлгерімі нашарлаған, жүріс-тұрысы нашарлаған. Математика және химия пәнінің мұғалімдерімен қайшылықта болған. Ол оларды өзіне себепсіз ұсақ – түйекке бола түрткілеп, әдейі намысына тию үшін жасайды деп есептейді. Өз ойын дұрыс санап, сабақ үстінде мұғалімдермен сөзге келіп, қақтығысқан. Осы кезеңде биология пәнімен терең айналыса бастаған. Бос уақытын кітапханада өткізген, әртүрлі арнайы әдебиеттер оқып, зоопарктың зооүйірмесіне қатысқан. Оқытылатын пәндердің жартысының керегі жоқ, тек биолог болам деп есептеген. Жолдастарымен қатынаста тік, бірбеткей болған. Мектеп бітірген соң Ломоносов атындағы МГУ-дің биофак-не түскісі келген. Медицина институтына түскен.
Топтағы курстастарымен бірден қайшылықтар басталған, олардан тәртіпті талап еткен. «Жалқаулар мен сабақ жіберушілер» тарапына жиналыста сыни сөздер айтқан. Топтағы студенттер деканатқа хат жазып, оны басқа топқа ауыстыруын өтінгенде ол орталық газеттердің бірінің редакциясына институт қабырғасындағы орын алған ығыстыру шаралары жөнінде мақала жазған. Бұл қайшылық арнайы комиссия құрылып, көп уақыт қарастырылды.
Институтты бітірген соң аудандық ауруханаға жіберілді. Өз мамандығын, міндеттерін жақсы меңгерді, бірақ кіші және орта медицина қызметкерлеріне жоғары талап қоятын. 6 медбике оның талабы бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартылды, артынан олар жұмыстан өз еріктерімен шығу жөнінде өтініш жазады.
1967 жылы күйеуге шығады. 1968 жылы қызы туылғаннан кейін күйеуімен қатынасы нашарлаған, оны өзімшіл деп есептеген. Ажырасуға құжаттарын өткізіп, артынан күйеуінің басқа әйелмен кездескенін естігенде күйеуінің жұмыс орнына келіп қызметтестерінің көзінше айқай-шу шығарған. Сотқа шағымданған. Осы кездерде ұйқысы, тәбеті бұзылған, бас ауыруы мазалаған. Күйеуі басқа қалаға кетіп, ажырасқан соң жағдайы қалыпқа келе бастады. Соңғы жылдары ауру анасымен, қызымен бірге тұрып, емханада жұмыс жасаған. Осыдан жарты жыл бұрын бөлімше меңгерушісімен қайшылықтар болған. Әкімшілікке арыз жазып, бөлімше меңгерушісінің тәртібін және ауруханалық қағаздарды дұрыс толтырмайтынын айтқан. Тексерген кезде бұл жағдай теріске шыққан. Кейін емхана әкімшілігіне жоғарғы инстанцияларға шағымымен барған, бас дәрігердің «алаяқты қолдап отырғандығын» айтып, кіналаған. Қайта тексерген кезде бұл шағымдары теріске шықты.
Соңғы айларда «бөлімшеде орын алған нашар атмосфера» туралы әртүрлі жауапты адамдарға 20 шақты хат жазып үлгерген. Тексеруші азаматтардың өзіне деген суық, формальды қатынастарын кінәлайды. Оның қарсыластары тексерушілермен байланыста деп есептейді. Обьективті және компетентті комиссияны талап етеді. Жұмыста әртүрлі ізіне түсушілер бар екендігін айтады: «кезекшілік әдейі ыңғайсыз уақытқа қойылады, мед. құжаттарын бүлдіреді, науқастардың амабулаторлы карталары ұрланады».
Бір күні бөлімше меңгерушісімен кезекті керістен кейін рұқсатсыз кіріп келген науқастың бетінен салып қалған. Психиатриялық ауруханаға тексерілуге жіберілген.
Соматикалық жағдайы: дене бітімі - астеникалық, дене массасы төмен. Тері жабындысы бозғылт. Ішкі мүшелердің патологиясы жоқ.
Неврологиялық жағдайы: ОЖЖ-нің органикалық зақымдануларының белгісі білінбейді. Терең және беткей сезімталдық бұзылмаған. Краниограмма және көз түбі өзгеріссіз.
Психологиялық жағдайы: бағдары дұрыс. Санасы анық. Өзін сақ ұстайды. Орындықтың шетіне тік қалыпта жайғасқан. Қолдары айқасқан, еріндерін бүрістіріп, маңдай астынан қарайды. Сұрақтарға қысқа, құлықсыз жауап береді. Бара-бара бет ажары жанданып, болған жағдайларын ашумен, тітіркеніп, көп сөзбен әңгімелейді. Өз күйзелістеріне беріліп кеткен.
Осы болған жағдайларды былай түсіндіреді: соңғы кезде бөлімше меңгерушісімен керістен кейінгі жағдайлар әсерінен қозғыш болып кеткендігін, осындай жағдайда кабинетте бөтен біреудің стол маңында жүргенін көріп, оны құжаттарын ұрлауға келген адам деп ойлағандығын айтады. Өткен ісіне өкінеді.
Көңіл-күйі төмендеген. Ұқысыздыққа, бас ауруына шағым айтады. Қабылдау бұзылыстары байқалмайды. Ауруханадан шығаруын өтінеді. Өзін ауру деп есептемейді.
Шизоидты психопатия.
Шизоидты психопатиямен адамдар тұйықтығымен, қарым-қатынасқа түспеушілігімен ерекшеленеді, айналасындағылармен контактқа түсуі өте қиын. Бұлар бала кезінде жиі үй жағдайында жалғыз, тыныш, байсалды ойындарды ойнағанды ұнатады, ешқашан өз күйзелістерімен ата-анасымен бөліспейді, құрбыларымен тіл табыса алмайды. Кейіннен жағдайлар мәжбүр еткенде ғана достық қатынас құрады, бірақ контакт формальді сипатта болады. Аса сезімталдық немесе эмоциялық суықтық қасиеттерінің бірінің басым болуына байланысты экспансивті және сенситивті шизоидтар деп ажыратылады. Сенситивті шизоидтар - тым өкпелегіш, кек ұстанғыш, сезімтал және өз тарапына бағытталған әділетсіздікті ұзақ уайымдап жүреді.
Экспансивті шизоидтар, керісінше, айналасындағы адамдарға қатысты эмоциональді «анесетезия» элементтерімен ерекшеленеді. Олар ешкімнің сөзіне құлақ аспайды, өзінің көзқарасы дұрыс деп есептейді және қарым-қатынаста өзін суық және жоғары ұстайды. Мамандық қатынаста құрғақ және ресми қатынаспен ерекшеленеді. Негізгі мінез сипаты айналадағыларға немқұрайлық болып табылады, бұл әсіресе жақын адамдарына қатысты жағдайда анық көрініс береді (ата-анасы, туыстары және т.б.).
Науқас К., 28 жаста, физик. Әкесі тарапынан әжесі психикалық аурумен зардап шегіп, психиатриялық ауруханада қайтыс болған. Әкесі тұйық, көп сөйлемейтін адам, қазір жанұясынан бөлек тұрады. Шешесі ақ көңіл, жарқын адам, мамандығы музыкант.
Науқас мерзімінде жанұяда бірінші бала болып дүниеге келген. Жүктілік кезінде ешқандай ауытқу болмаған. Бала кезінде тұйық, жайбасар болған. Тәрбиешілер оның ұқыпсыздығын, немқұрайлығын атап айтқан. Ауру киім ауыстыратын бөлмеде жартылай шешініп, отырып қалатын болған, әрқашан асқа кешігіп келетін және ебедейсіз болған. Бір орында отырып ойнайтын, тыныш ойындарды ұнататын. Мектепке дейінгі уақытта оқуды және есеп шығаруды білген. Мектепке 7 жасынан барған, жақсы оқыған. Дене тәрбиесі пәнін ұнатпаған, себебі икемсіз болған. Науқастың жүрісі икемсіз болған, сыныптастары оны мазақ еткен. 11 жасында физика пәніне аса әуестенген. Бос уақытының барлығын кітапханада, үйірмелерде өткізген. Бірнеше рет ересектерге физика пәнінен білімін көрсетіп, таңдандырған. Оқуында болған кез - келген жағымсыз жағдайларға уайымдайтын болған. Бір күні сирек кездесетін сөздік кітабын жоғалтып алғаны үшін бірнеше сағат бойы жылаған және ұзақ уақыт бойы көңіл-күйі түсіп жүрген. Осы кезде әке-шешесінің айырылысқанына мүлдем уайымдамаған. Бұл жөнінде естіген сәтте науқас біраз ұнжырғасы түсіп, аз уақыт өткен соң қолын бір сермеп, кезектегі олимпиадаға дайындала бастаған. 7 сыныпта физика-математикалық мектепке ауысқан. Жақсы оқыған. Сыныптастарымен қарым-қатынасы нашар болған, себебі, оны «мақтаншақ және мансапқұмар» деп санаған. Өзінің секірмелі жүрісінен ұялатын болған, әсіресе қыз балалардың көздерінде күшейіп кететін болған. Мектепті алтын белгіге бітіріп, институтқа түскен. Бірнеше уақыт бойы жатаханада тұрған, бірақ көп ұзамай үйіне қайтып келген. Жатақханадағы шуға үйрене алмаған, ешкіммен тіл табыса алмаған, ақшаны дұрыс жұмсай білмеген және т.б. себептер болған. Институтта екі курстастарымен достасқан, олармен жақсы араласақан, бірақ студенттік жиындарға қатысудан мүлдем бас тартқан. Институт бітірген соң аспирантураға қабылданып, кандидаттық диссертация қорғаған. ҒЗИ-на келіп жұмысқа орналасқан, қазір де сол жерде қызметте. Әріптестерімен қатынасы ұстамды, қызметке ғана байланысты. Осыдан екі жыл бұрын бір қызбен танысып, ұзақ уақыт көңіл білдіріп жүрген, бірақ үйленуге ұсыныс жасай алмаған. Үйлену ғылыми жұмысқа кедергі жасайды деп есептеген. Соңғы кездері екі ғылыми эксперименттің үзілуіне байланысты ұйқысы бұзылған, басы ауырып, көңіл- күйі төмендеген. Анасына демалып, емделгісі келетінін айтып, анасының ақылымен психиатрға көрінген.
Соматикалық жағдайы: дене бітімі астеникалық, дене салмағы аздап төмен, тері жабындысы бозғылт. Ішкі мүшелерінде патология жоқ.
Неврологиялық жағдайы: ОЖЖ-нің органикалық зақымдануы белгілері жоқ, краниограмма және көз түбін зерттегенде өзгеріс жоқ.
Психикалық жағдайы:бағдары жан-жақты дұрыс. Бөлімше ішінде жүрісі секірмелі, қолын кең ашып, сермеп жүреді. Қозғалысы жылдам, икемсіз. Әңгімелесуге құлықсыз. Сұраққа асықпай, біртекті, дәл жауап береді. Сөйлесу кезінде жұмсарып, ашыла бастайды. Көптеген невротикалық шағымдар айтады. Көңіл-күйі төмен. Өзінің жағдайын соңғы кездегі жұмысындағы сәтсіздіктермен байланыстырады. Бөлімшеде тек «саналы науқастармен» қарым-қатынас ұстайды. Кітап оқиды. Шахмат ойнайды. Көңіл күйі қалыптасып келе жатыр. Өзін жоғары бағалайды, өзіне айтылған сынды көтермейді. Интеллекті жоғары. Жақсы интеллектуальды қабілеті бірқатар тәжірибелік қарапайым мәселелерді игере алмаушылықпен, жеке ситуацияларды бағалаудағы пассивтілікпен, бірбеткейлікпен ұштасады. Продуктивті психопатологиялық симтоматика байқалмайды.